Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите
Yüklə 3,7 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Nəticəni müzakirə edək: · Üst və alt dəriciyin arasında yerləşən hüceyrələr qrupu bir-birindən nə ilə fərqlənir? · Onların hansılarında xloroplastların miqdarı çoxdur? · Ağızcıq hüceyrələri digər dəricik hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir? · Yarpaq damarları yarpağın hansı hüceyrələrinin arasında yerləşir? Cavabları dəftərinizə qeyd edin. · Bütün bunlar hansı səbəbdən baş verir? · Yarpağın öz vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün o, hansı quruluşa malik olmalıdır? Yarpağın daxili quruluşu. Yarpaq xaricdən dəricik adlanan şəf- faf hüceyrələrlə örtülmüşdür. Üst və alt dəricik arasında yarpaq lə- ti yerləşir. Üst dəricik hüceyrələrinin altında çoxlu xloroplastlara malik sütunşəkilli hüceyrələrdən ibarət sütunvarı toxuma yerləşir. Sütunvarı toxuma əsasən fotosintez funksiyasını yerinə yetirdi- yindən yarpağın günəş işığı düşən hissəsində olur. Ondan altda qey- ri-düzgün formalı hüceyrələrə malik və xloroplastları nisbətən az olan süngərvarı toxuma yerləşir. Süngərvarı toxuma hüceyrələri arasında içərisi hava ilə dolu hüceyrəarası sahə – boşluqlar olur. Dəricik hüceyrələrinin bəziləri yaşıl rəngli olub ağızcıqlar əmələ gətirir. Quruda yaşayan bitkilərin əksəriyyətində ağızcıqlar yarpağın alt də- riciyində yerləşir. Viktoriya, suzanbağı bitkilərində onlar üst dəri- cikdə, süsən və kələmdə isə yarpağın hər iki tərəfində yerləşir. Ağızcıqlar. Ağızcıqlar iki qapayıcı hüceyrədən və onla- rın arasında olan ağızcıq yarığından təşkil olunmuşdur. Onlar açılıb- qapanmaqla qaz və su mübadiləsini (transpirasiyanı) tənzimləyir. Yarpaq damarlanması Yarpağın növləri LAYİHƏ Yarpaq damarlanması. yarpaq damarlanması deyilir. Bir neçə damarlanma tipi ayırırlar: · paralel damarlanma – iri damarlar yarpaq ayasında bir-birinə paralel yerləşir (buğda, qamış); · qövsvarı damarlanma – ayanın hər bir damarı (mərkəzdəkin- dən başqa) qövs şəklində əyilir (inciçiçəyi, bağayarpağı); · torvarı damarlanma – yarpaq ayasını tor şəklində əhatə edir . Yarpaq boyunca damarların keçməsinə (çinar, üzüm, palıd) Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Mətndən istifadə edərək təklif olunmuş anlayışlara malik sxemləri tamamlayın. 1. sonra nəticələrinizi dəftərinizdə çəkdiyiniz cədvəldə yazın. Yarpaqları müqayisə etdikdən a b Yarpaq __ və __ təşkil olunmuşdur. Yarpaqlar __ və __ olmaqla 2 qrupa bölünür. Yarpaq boyunca damarların keçməsi . __ adlanır Açar sözl e r Yarpaq ayası Saplaq Sadə yarpaq Mürəkkəb yarpaq Yarpaq damarlanması 1. Paralel 2. Qövsvarı 3-4. Torvarı 3 4 2 1 Yarpaqların damarlanması Yarpaq düzülüşü Saplağın olub-olmaması Damarlanma tipi Yarpaq ayalarının forması Yarpaq ayalarının sayı 1 № 2 59 58 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 1 20. Yarpağın hüceyrəvi quruluşu Bitkini uzun müddət qaranlıqda saxlayanda yarpaqları saralır. Onu uzun müddət sulamadıqda yarpaqları büzüşür. Laboratoriya işi. Yarpağın dəricik hüceyrəsinin quruluşu. Təchizat: yarpağın en kəsiyinin hazır preparatı (və ya tablosu), işıq mik- roskopu. İşin gedişi: 1. Yarpağın en kəsiyinin hazır preparatına mikroskopla baxın. 2. Onun müxtəlif cür hüceyrələrdən əmələ gəldiyinə diqqət yetirin. 3. Preparatda dəricik hüceyrələrini taparaq onların forma və quru- luşuna baxın. 4. Alt dəricikdə yerləşən ağızcıq hüceyrələrini tapın və onun mik- roskopdan şəklini çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Üst və alt dəriciyin arasında yerləşən hüceyrələr qrupu bir-birindən nə ilə fərqlənir? · Onların hansılarında xloroplastların miqdarı çoxdur? · Ağızcıq hüceyrələri digər dəricik hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir? · Yarpaq damarları yarpağın hansı hüceyrələrinin arasında yerləşir? Cavabları dəftərinizə qeyd edin. · Bütün bunlar hansı səbəbdən baş verir? · Yarpağın öz vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün o, hansı quruluşa malik olmalıdır? Yarpağın daxili quruluşu. Yarpaq xaricdən dəricik adlanan şəf- faf hüceyrələrlə örtülmüşdür. Üst və alt dəricik arasında yarpaq lə- ti yerləşir. Üst dəricik hüceyrələrinin altında çoxlu xloroplastlara malik sütunşəkilli hüceyrələrdən ibarət sütunvarı toxuma yerləşir. Sütunvarı toxuma əsasən fotosintez funksiyasını yerinə yetirdi- yindən yarpağın günəş işığı düşən hissəsində olur. Ondan altda qey- ri-düzgün formalı hüceyrələrə malik və xloroplastları nisbətən az olan süngərvarı toxuma yerləşir. Süngərvarı toxuma hüceyrələri arasında içərisi hava ilə dolu hüceyrəarası sahə – boşluqlar olur. Dəricik hüceyrələrinin bəziləri yaşıl rəngli olub ağızcıqlar əmələ gətirir. Quruda yaşayan bitkilərin əksəriyyətində ağızcıqlar yarpağın alt də- riciyində yerləşir. Viktoriya, suzanbağı bitkilərində onlar üst dəri- cikdə, süsən və kələmdə isə yarpağın hər iki tərəfində yerləşir. Ağızcıqlar. Ağızcıqlar iki qapayıcı hüceyrədən və onla- rın arasında olan ağızcıq yarığından təşkil olunmuşdur. Onlar açılıb- qapanmaqla qaz və su mübadiləsini (transpirasiyanı) tənzimləyir. Yarpaq damarlanması Yarpağın növləri LAYİHƏ 21. Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri Güclü küləklər a xılmır və sınmır. ğacları əysə də, əksər hallarda buna dözür, yı- onlar 1 Laboratoriya işi. Kökün quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: lupa, skalpel, buğda və ya noxud cücərtisi. İşin gedişi: · Buğda və ya noxud cücərtisinin kökünə əvvəl adi gözlə, sonra lupa ilə baxın. · Kökün ucunda tündrəngli və nisbətən qalınlaşmış hissəyə diqqət yeti- rin. · Daha sonra kökün orta hissəsinin zərif tükcüklərə malik olmasına diq- qət edin. · Onların hansı quruluşa malik olduğunu müəyyənləşdirin. · Lupa ilə müşahidə etdiyinizi dəftərinizdə çəkin. Kök – bitkinin vegetativ orqanla- rından biridir. Bütün ömrü boyu uzu- nuna böyüyür. Onun zərif ucunun tor- paq hissəcikləri tərəfindən zədələn- mədən qorunması üçün kök üsküyü ilə örtülmüşdür. Kök üsküyü bir- bi rinə sıx yerləşmiş nazikdivarlı tündrəngli canlı hüceyrələrdən iba- rətdir. Kök üsküyü vaxtaşırı torpaq hissəciklərinə sürtülərək məhv olsa da, törədici toxuma tərəfindən yenisi əmələ gəlir. Cavan kökün zonaları. Bitki kökü müxtəlif hüceyrələrdən təşkil olun- muşdur. Bu səbəbdən onu şərti olaraq zonalara ayırırlar: bölünmə, böyümə, sorucu və ötürücü zonalar. Bölünmə zonasının hüceyrələri irinüvəli və içərisi sitoplazma ilə dolu cavan hüceyrələrdir. Bu hüceyrələr daim bölünərək sayca ar- tırlar. Əmələ gələn hüceyrələr sonradan uzununa istiqamətdə böyü- yərək böyümə zonasını əmələ gətirirlər. Bu zona kökün uzununa bö- yüməsini təmin edir. Böyümə zonasında tam formalaşmamış ötü- rücü borular olur. · Bu, nə üçün belədir? · Bitkini torpağa bərkidən nədir? Kökün zonaları Bölünmə zonası Böyümə zonası Sorucu zona Ötürücü zona Kök üsküyü 61 60 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Yarpaq damarının quruluşu. Bitkinin yarpaqlarında ötürücü borulara (ələyəbənzər borular və yarpaq borucuqları) malik damar- lar olur. Ələyəbənzər borularla yarpaqlarda yaranan üzvi maddələr hərəkət edir. Yarpaq borucuqları vasitəsilə yarpaqlara su və mi- neral duzlar gətirilir. Yarpaq damarında həmçinin onlara möhkəm- lik verən mexaniki liflər olur. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın: Yarpağın hissələri Toxuma qrupu Dəricik Sütunvarı və süngərvarı toxuma Borucuqlar və ələyəbənzər borular Ötürücü topaların lifləri Səhv fikirləri düzgün ifadə edin: a) Dəricik ötürücü toxumaya aiddir; b) Ağızcıqlar yarpaq lətində yerləşir; c) Yarpaq damarı borucuqlardan və ələyəbənzər borulardan ibarətdir; ç) Borucuqlarla üzvi maddələr ötürülür. Yarpaq lətini __ və __ toxumalar təşkil edir. Yarpaq xaricdən __ ör- tülmüşdür. Açar sözl e r Dəricik Sütunvarı Süngərvarı Alt dəricik Hava boşluqları Sütunvarı toxuma Süngərvarı toxuma Qapayıcı hüceyrələr Ağızcıq Üst dəricik Yarpaq damarı Ələyəbənzər borular Yarpaq borucuqları Mexaniki liflər Yarpağın daxili quruluşu LAYİHƏ 21. Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri Güclü küləklər a xılmır və sınmır. ğacları əysə də, əksər hallarda buna dözür, yı- onlar 1 Laboratoriya işi. Kökün quruluşunun öyrənilməsi. Təchizat: lupa, skalpel, buğda və ya noxud cücərtisi. İşin gedişi: · Buğda və ya noxud cücərtisinin kökünə əvvəl adi gözlə, sonra lupa ilə baxın. · Kökün ucunda tündrəngli və nisbətən qalınlaşmış hissəyə diqqət yeti- rin. · Daha sonra kökün orta hissəsinin zərif tükcüklərə malik olmasına diq- qət edin. · Onların hansı quruluşa malik olduğunu müəyyənləşdirin. · Lupa ilə müşahidə etdiyinizi dəftərinizdə çəkin. Kök – bitkinin vegetativ orqanla- rından biridir. Bütün ömrü boyu uzu- nuna böyüyür. Onun zərif ucunun tor- paq hissəcikləri tərəfindən zədələn- mədən qorunması üçün kök üsküyü ilə örtülmüşdür. Kök üsküyü bir- bi rinə sıx yerləşmiş nazikdivarlı tündrəngli canlı hüceyrələrdən iba- rətdir. Kök üsküyü vaxtaşırı torpaq hissəciklərinə sürtülərək məhv olsa da, törədici toxuma tərəfindən yenisi əmələ gəlir. Cavan kökün zonaları. Bitki kökü müxtəlif hüceyrələrdən təşkil olun- muşdur. Bu səbəbdən onu şərti olaraq zonalara ayırırlar: bölünmə, böyümə, sorucu və ötürücü zonalar. Bölünmə zonasının hüceyrələri irinüvəli və içərisi sitoplazma ilə dolu cavan hüceyrələrdir. Bu hüceyrələr daim bölünərək sayca ar- tırlar. Əmələ gələn hüceyrələr sonradan uzununa istiqamətdə böyü- yərək böyümə zonasını əmələ gətirirlər. Bu zona kökün uzununa bö- yüməsini təmin edir. Böyümə zonasında tam formalaşmamış ötü- rücü borular olur. · Bu, nə üçün belədir? · Bitkini torpağa bərkidən nədir? Kökün zonaları Bölünmə zonası Böyümə zonası Sorucu zona Ötürücü zona Kök üsküyü 61 60 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Yarpaq damarının quruluşu. Bitkinin yarpaqlarında ötürücü borulara (ələyəbənzər borular və yarpaq borucuqları) malik damar- lar olur. Ələyəbənzər borularla yarpaqlarda yaranan üzvi maddələr hərəkət edir. Yarpaq borucuqları vasitəsilə yarpaqlara su və mi- neral duzlar gətirilir. Yarpaq damarında həmçinin onlara möhkəm- lik verən mexaniki liflər olur. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın: Yarpağın hissələri Toxuma qrupu Dəricik Sütunvarı və süngərvarı toxuma Borucuqlar və ələyəbənzər borular Ötürücü topaların lifləri Səhv fikirləri düzgün ifadə edin: a) Dəricik ötürücü toxumaya aiddir; b) Ağızcıqlar yarpaq lətində yerləşir; c) Yarpaq damarı borucuqlardan və ələyəbənzər borulardan ibarətdir; ç) Borucuqlarla üzvi maddələr ötürülür. Yarpaq lətini __ və __ toxumalar təşkil edir. Yarpaq xaricdən __ ör- tülmüşdür. Açar sözl e r Dəricik Sütunvarı Süngərvarı Alt dəricik Hava boşluqları Sütunvarı toxuma Süngərvarı toxuma Qapayıcı hüceyrələr Ağızcıq Üst dəricik Yarpaq damarı Ələyəbənzər borular Yarpaq borucuqları Mexaniki liflər Yarpağın daxili quruluşu LAYİHƏ Mövzu ilə bağlı anlayışları və onların şərhini müəyyən edin: 1. Kökün bitkinin həyatında rolu nədən ibarətdir? O, hansı zonalardan təşkil olunmuşdur? 2. Nə üçün bəzi bitkilərin kökləri arasında bir iri kökə rast gəlinsə də, digərlərində köklər bir-birindən seçilmir? 3. Şəkillərdəki bitkiləri kök sistemlərinə görə qruplaşdırın. Dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəlin sütunlarını adlandırın. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Bitki köklərinin ucları __ ilə örtülmüşdür. Bitkinin bütün kökləri onun __ təşkil edir. Açar sözl e r Kök üsküyü Kök sistemləri A. Kök sistemi B. sas kök Ə C. Yan köklər D. lavə köklər Ə Anlayış Anlayışın şərhi 1. sas və əlavə köklər üzərində inkişaf edən köklər Ə 2. Toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf edən kök 3. Gövdədən və yarpaqdan çıxan köklər 4. Bitkinin bütün köklərinin cəmi Yonca Zəncirotu Qırtıc Noxud Bağayarpağı Qarğıdalı 63 62 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Sorucu zonada ötürücü borular tam for- malaşmış vəziyyətdə olur. Sorucu zonanın örtük toxumasının (dəricik) hüceyrələ- rindən əmici tellər yaranır. Əmici tellər vasitəsilə bitki torpaqda olan su və suda həll olmuş mineral duzları udur. Əmici tellər azömürlüdür. Cəmi 10–20 gün yaşa- yır, sonra məhv olur. Əmici tellər məhv olduqdan sonra əvvəl- ki sorucu zonanın yerində ötürücü zona əmələ gəlir. Bu zonanın hüceyrələri vasi- təsilə kökdən yarpağa doğru su və mineral duzlar, aşağıya doğru isə üzvi maddələr hə- rəkət edir. Kökün növləri. Bitkinin toxumunun rü- Kökün növləri 2 Kök sisteminin öyrənilməsi. Təchizat: zəncirotu və buğda köklərindən hazırlanmış herbarilər. İşin gedişi: · Herbari nümunələrindən istifadə etməklə zəncirotu və buğdanın kök- lərini nəzərdən keçirin. · Onlar arasında hansı fərqlərin olduğunu müəyyən edin. · Onları sxem şəklində dəftərinizə çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Zəncirotunun hansı kökü daha aydın seçilir? · Buğdada bu cür kökə rast gəlinirmi? Kök sistemi. gətirir. İki tip kök sistemi – mil və saçaqlı kök sistemi var. Mil kök sistemində əsas kök digər köklərdən yaxşı seçilir. Mil kök sistemi – Bitkinin bütün köklərinin cəmi kök sistemini əmələ noxud, günəbaxan, quşəppəyi, zəncirotu və di- gər bitkilər üçün səciyyəvidir. Saçaqlı kök sistemində əsas kök bəzən tez quruyur, bəzən isə əlavə və yan köklər arasında seçilmir. Saçaqlı kök sistemi taxıllarda, bağa- yarpağında və digər bitkilərdə rast gəlinir. şeym kökcüyündən inkişaf edən kök – əsas kök adlanır. Köklər həm- çinin bitkinin yerüstü hissələrindən – gövdə və yarpaqlardan da in- kişaf edə bilir ki, bunlara əlavə köklər deyilir. Əsas və əlavə köklərin üzərində inkişaf edən köklər yan köklər hesab olunur. Əlavə kök Yan köklər Əsas kök Saçaqlı kök sistemi Mil kök sistemi Bitkinin adı ? ? LAYİHƏ Mövzu ilə bağlı anlayışları və onların şərhini müəyyən edin: 1. Kökün bitkinin həyatında rolu nədən ibarətdir? O, hansı zonalardan təşkil olunmuşdur? 2. Nə üçün bəzi bitkilərin kökləri arasında bir iri kökə rast gəlinsə də, digərlərində köklər bir-birindən seçilmir? 3. Şəkillərdəki bitkiləri kök sistemlərinə görə qruplaşdırın. Dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəlin sütunlarını adlandırın. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Bitki köklərinin ucları __ ilə örtülmüşdür. Bitkinin bütün kökləri onun __ təşkil edir. Açar sözl e r Kök üsküyü Kök sistemləri A. Kök sistemi B. sas kök Ə C. Yan köklər D. lavə köklər Ə Anlayış Anlayışın şərhi 1. sas və əlavə köklər üzərində inkişaf edən köklər Ə 2. Toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf edən kök 3. Gövdədən və yarpaqdan çıxan köklər 4. Bitkinin bütün köklərinin cəmi Yonca Zəncirotu Qırtıc Noxud Bağayarpağı Qarğıdalı 63 62 CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU / Bitkilərin vegetativ orqanları 2 2 Sorucu zonada ötürücü borular tam for- malaşmış vəziyyətdə olur. Sorucu zonanın örtük toxumasının (dəricik) hüceyrələ- rindən əmici tellər yaranır. Əmici tellər vasitəsilə bitki torpaqda olan su və suda həll olmuş mineral duzları udur. Əmici tellər azömürlüdür. Cəmi 10–20 gün yaşa- yır, sonra məhv olur. Əmici tellər məhv olduqdan sonra əvvəl- ki sorucu zonanın yerində ötürücü zona əmələ gəlir. Bu zonanın hüceyrələri vasi- təsilə kökdən yarpağa doğru su və mineral duzlar, aşağıya doğru isə üzvi maddələr hə- rəkət edir. Kökün növləri. Bitkinin toxumunun rü- Kökün növləri 2 Kök sisteminin öyrənilməsi. Təchizat: zəncirotu və buğda köklərindən hazırlanmış herbarilər. İşin gedişi: · Herbari nümunələrindən istifadə etməklə zəncirotu və buğdanın kök- lərini nəzərdən keçirin. · Onlar arasında hansı fərqlərin olduğunu müəyyən edin. · Onları sxem şəklində dəftərinizə çəkin. Nəticəni müzakirə edək: · Zəncirotunun hansı kökü daha aydın seçilir? · Buğdada bu cür kökə rast gəlinirmi? Kök sistemi. gətirir. İki tip kök sistemi – mil və saçaqlı kök sistemi var. Mil kök sistemində əsas kök digər köklərdən yaxşı seçilir. Mil kök sistemi – Bitkinin bütün köklərinin cəmi kök sistemini əmələ noxud, günəbaxan, quşəppəyi, zəncirotu və di- gər bitkilər üçün səciyyəvidir. Saçaqlı kök sistemində əsas kök bəzən tez quruyur, bəzən isə əlavə və yan köklər arasında seçilmir. Saçaqlı kök sistemi taxıllarda, bağa- yarpağında və digər bitkilərdə rast gəlinir. şeym kökcüyündən inkişaf edən kök – əsas kök adlanır. Köklər həm- çinin bitkinin yerüstü hissələrindən – gövdə və yarpaqlardan da in- kişaf edə bilir ki, bunlara əlavə köklər deyilir. Əsas və əlavə köklərin üzərində inkişaf edən köklər yan köklər hesab olunur. Əlavə kök Yan köklər Əsas kök Saçaqlı kök sistemi Mil kök sistemi Bitkinin adı ? ? Yüklə 3,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|