Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

və ya yunan  mənşəli sözlər ardıcıllığı  əsasında yarana bilir, məs. to ask-to question-to interrogate; to end-to finish-to 

complete; to gather-to assemble-to collect və s. [13, 176] 

Hər iki dildə  alınma sinonim sözlərin dilə inteqrasiyası bir çox hallarda o səviyyəyə çatır ki, bu “ sözlərin bir çoxunun 

müasir dilimizdə  gəlmə olduğunu müəyyənləşdirmək çətin olur” [7, 75], adi dil daşıyıcıları  işlətdikləri sözün alınma 

olduğunun fərqinə vara bil  mir və gündəlik ünsiyyət prosesində onlara daha çox müraciət edir. Bu hal ərəb və fars mənşəli 

alınmalarda özünü daha çox göstərir. Yəni adi dil daşıyıcıları dilimizdə işlədilən başcı-rəhbər, sevgi-məhəbbət, sübut-dəlil, 

güc-qüdrət, səs-səda, yaz-bahar, yığıncaq-məclis, çiçək-gül, qanacaq-mərifət kimi sinonim cütlüklərdə birinci tərəfin milli 

sözlər, ikincinin isə ərəb və fars alınması olmasından və ya günah-təqsir, səcdə-sitayiş, adam-insan-şəxs, hal-əhval, inkişaf-

tərəqqi, hörmət-nüfuz və s. kimi antonim cütlüklərdə  hər iki tərəfin  ərəb və fars mənşəli sinonim sözlərdən təşkil 

olunmasından bixəbər bu sözləri dilimizin öz sözləri kimi qəbul edir və işlədirlər. Məsələnin mahiyyəti isə yalnız dil sahəsi 

ilə bağlı müvafiq mənbələrə baxdıqda, bu sözləri hər hansısa bir məqsədlə tədqiq edən zaman aydınlaşır. 

Məsələnin bu tərəfi ilə bağlı M.Hüseynzadənin fikirlərini deyilənlərin bir növ təsdiqi kimi qiymətləndirə 

bilərik:“Ərəb-fars-türk sözlərinin böyük bir hissəsi başqa sözlərlə birgə bu günə  qədər müasir dilimizdə  işlənməkdədir. 

Həmin sözlər həm şəkil, həm məzmunca tamamilə azərbaycanlaşmış sözlərdir ki, bunlar ümumxalq dili sözləri içərisində 

qaynayıb-qarışmış, xəlqiləşmişdir” [4, 25]. 

Burada rus və Avropa mənşəli sinonimlərlə bağlı vəziyyətin bir qədər fərqli olmasına da diqqət verməkdə yarar var. 

Belə ki, bu mənbələrdən götürülmüş sözlərin dildə “yad” element kimi təsbiti daha asandır. Zənn edirik ki, xalqımızın uzun 

müddət rus imperiyasının əsarətində olması və nəticə etibarilə bu dilin ümümişlək lüğət fonduna məxsus olan sözləri yaxşı 

tanıması bunun əsas səbəblərindəndir. 

İngilis dilində  də adi dil daşıyıcısı üçün vəziyyət belədir. Burada da, alınma sözlə milli sözlər arasındakı  bəzi 

fərqləndirici əlamərtlərdən xəbəri olmayan sadə ingilis üçün heç bir şey dəyişmir, o, dildə sinonim cərgəyə daxil olan əcnəbi 

sözləri milli mənşəli sözlərlə bərabər tutur, onlardan dildə eyni tezliklə istifadə edirlər. 

Qeyd edək ki, alınma sözlərin dilə  gətirilməsi bir tərəfdən dilin lüğət fondunun daha zəngin, rəngarəng olmasına, 

genişlənməsinə xidmət baxımdan müsbət qiymətləndirilsə  də, bəzən dilin öz milli sözlərinin ikinci plana keçirilməsi, 

unudulması  və  nəticədə dildə istifadədən çıxarılması kimi mənfi hallara da səbəb ola bilir. Dilimizdə masa, soba, çıraq, 

təqaüd, çarpayı, həbsxana, gözlük kimi milli sözlərin  əvəzinə bu sözlərin stol, peç, lampa, krovat, türmə, oçki kimi rus 

mənşəli alınma sinonimlərinin daha çox işlədilməsi bu halın bariz nümunəsi kimi qiymətlındirilə bilər . 

Sinonim sözlərin alınma və ya milli mənşəli olması onun üslubi xüsusiyyətlərinə  də  təsir edir. İngilis dilinin 

sinonimliyi üzrə müəlliflərdən T.Mizin bu barədə yazır: “Bədii dildə  təsadüf edilən sinonimlərin çoxu alınma mənşəli 

olduğu halda, ədəbi xalq dilində istifadə olunan sinonim sözlər əsasən milli mənşəlidir” [14]  

Bənzər fikir A.Volkova və Y.Timofeyeva tərəfindən də irəli sürülür. Alınma sözləri sinonimliyin ən güclü və 

əhəmiyyətli mənbəyi hesab edən müəlliflər ingilis dilinin latın, yunan, alman və skandinav dillərindən alınma sözlərlərdən 

ibarət sinonim cütlüklərlə zəngin olduğunu qeyd edirlər. Müəlliflər milli mənşəli sinonimləri bir qayda olaraq daha ümumi 

denotativ mənaya malik olub, məxsusi konnatasiyaya malik olmayan və neytral üslubda,  nitqdə daha ümümi şəkildə, tez-

tez istifadə edilən sözlər kimi səciyyələndirirlər. Bu sözlərin latın, yunan və ya fransız dilindən alınma sinonimlərinin isə 

adətən üslubi işarəviliyə malik olub, kitab üslubuna, dilinə aid olduğunu vurğulayırlar [15, 61-62]. 

İ.V.Arnold da hər bir dildə sinonimliyin xarakterik nümunələri olduğunu qeyd edir. Dilçi ingilis dilində bunun milli 

sözlərin üslubi cəhətdən neytral sadə, fransız mənşəli alınmaların bədii, yunan-latın mənşəli olanların isə  dəqiq (elmi) 

xarakterdə olmasında öz əksinin tapdığını qeyd edir və bunu şərti olaraq aşağıdakı üçlü üslubi “keyboard”da göstərməyi 

mümkün hesab edir: 

Milli sözlər                                Fransız dilindən alınmalar                                                          Latın dilindən alınmalar       

    to ask                                    to question                                                       to interrogate 

belly                                     stomach                                                                 abdomen 

to gather                               to assemble                                                            to collect 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

198 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

empty                                   deviod                                                                   vacuous 

teaching                                guidance                                                                instruction 

Daha sonra dilçi “ bu verilmiş üslubi əlaqələr nümunəsi tipik olsa da, universal deyil. Belə ki, valley, act, beautiful 

kimi alınma sözlərin də dale, deed, fair kimi milli poetik variantları mövcuddur” sözlərini əvvəldə söylədiyi fikrinə əlavə 

edərək, sözlərin semantik və üslubi xüsusiyyətlərinin mütləq xarakter daşıdığını bir daha göstərmiş olur [11, 204]. 

Azərbaycan dilində isə  ərəb və fars sözləri müxtəlif çalarlıqda olduğundan üslubi cəhətdən bədii, elmi, mətbuat 

üslublarında və canlı danışıq dilində işlədilir [10, 38]. 

Alınma T.Əfəndiyevanın təbirincə  “əcnəbi” leksikadan bədii  əsərlərin dilində geniş istifadə edilir. Burada əcnəbi 

sinonimlərin də üslubi məqsədlərlə istifadə halları  məxsusi olaraq qiymətləndirilməli, bu sinonim sözlərin bədii  əsərin 

spesifikasından asılı üslubi imkanları qeyd edilməlidir. 

Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, əksər dilçilər alınma sinonim sözlərin bədii dildə ilkin, öncəlik daşıyan funksiyasını 

yazıçının  təkrardan qaçmaq, əsərin dilinə yenilik, təravət qatmaq arzusu ilə əlaqələndirirlər. Lakin fərqli mənbələrdən olan 

sinonimlər bununla yanaşı, həm də “bədii  əsərin tematikası  və spesifikasından asılı olaraq bir sıra başqa məqsədlər – 

qüvvətli tipikləşdirmə  və  fərdiləşdirmə aparmaq, milli və etnik kolorit yaratmaq, müəyyən dövrü və mühiti təsvir etmək, 

tarixi kolorit yaratmaq və s. üçün də istifadə oluna bilər” [3, 206-215]. 

Beləliklə, alınma sinonim sözlər dilin lüğət tərkibini genişləndirən vasitələrdən biridir, onlar istənilən dilə birdən-birə 

yox, tarixin müəyyən bir dövründə, müəyyən zəriri ictimai-siyasi, mədəni  şərtlər və  təlabatlar nəticəsində  tədricən daxil 

olurlar və  bəlli bir zaman çərçivəsində özlərinə  həmin dildə “vətəndaşlıq” hüququ qazanaraq onun leksikasının tərkib 

hissəsinə çevrilirlər. Bəzən isə bu alınma sinonimlər dilə o dərəcədə siraət, inteqrasiya edir ki, onu əcnəbi olması daşıyıcıları 

tərəfindən təsbit belə oluna bilmir. 

Alınma sinonim vahidlər dilin  bütün üslubi laylarında işlədilsə  də, onların üslubi imkanları  əsasən bədii  əsərlərin 

dilində üzə çıxır, “bədii əsərlərin mətnlərindəki alınma söz-terminlər xüsusi üslubi vəzifə yerinə yetirirlər” [10, 40].   

 

 

Ədəbiyyat: 

1. Cəfərov S.Ə. Müasir Azərbaycan dili. II hissə, Leksika. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 191s. 

2.Dəmirçizadə Ə.M. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı.Bakı: Azərtədrisnəşr, 1962, 271s. 

3. Əfəndiyeva T.Ə. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1962,268s 

4. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1970  

5.Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: Nurlan, 2008, 442s. 

6. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan Ədəbi dili. Bakı: Maarif, 1985, 405s. 

7. Məmmədov N. N. Dilçiliyin əsasları. Bakı: Maarif, 1961, 258s  

8. Mustafayeva Q.H. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı: Elm, 2010, 388s. 

9. Müasir Azərbaycan Dili, 3 cilddə, I cild, Bakı: Elm 1978, 322s. 

10. Seyidəliyev N. Müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlər. Bakı, “Elm və təhsil”, 

2012,116 s 

11. Arnold I.V. The English Word. Moscow, 1966, 300p  

12. Ginzburg R.S., Khidekel S.S., Knyazeva G.Y., Sankin A. A  A course in Modern  

English Lexicology, 2-nd edition, Moscow: Vysšaja Škola, 1979, 262p. 

13. Hajıyeva A. English Lexicology. Bakı: Elm və təhsil, 2011, 248p. 

14. Mizin T.O. Lectures in Contrastive Lexicology of the English and Ukrainian  

    Lexicology,Kyiv – 2005, 66p. 

15. ВолковаА.А. English Lexicology: Theory and Practice. Владивосток :Издательский  

дом Дальневост. федерал. ун-та, 2012, 235 с. 

 

 

SUBSTANTİVLƏŞMƏ  HAQQINDA 

 

Mehriban  MAHMUDOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti 

[e-mail] 

 

Leksik- semantik konversiyanın bir növü olan substantivləşmə hadisəsinə digər türk dillərində və Azərbaycan dilində 

rast gəlinir. Dilimizin morfoloji sistemində elə sözlər vardır ki, kontekstdən asılı olaraq öz əvvəlki mənasından - əlamət, 

keyfiyyət, miqdar və s. bildirmək keyfiyyətindən uzaqlaşır, isimləşir- substantivləşir. 

Substantivləşmə ingiliscə “ substanje”, “substantive” sozlərindən olub, əşya, isim mənası verir. Bu termin özündə sifət, 

say, fel və əvəzliyin əşyalaşaraq ismə məxsus olan morfoloji əlamətləri öz üzərinə götürməsi prosesini – ismə keçidini əhatə 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

199 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

edir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “substantivləşmə” dilçilikdə digər nitq hissələrinin isim kateqoriyasına keçməsi, 

isim xüsusiyyətini qazanması, yəni isimləşmə anlamındadır. Bəzi mənbələrdə isə substantivləşmənin latın mənşəli 

“substantium” sözündən götürüldüyü və isim mənası ifadə etdiyi göstərilir. “Substantivləşmə’ sözlərin digər qrammatik 

siniflərdən hər hansı sözdüzəldici vasitələri (affiks, kökün dəyişməsi) tətbiq etmədən isim siniflərinə keçidi qədim 

zamanlardan məlumdur”. Baskakov substantivlik və atributivlik kateqoriyasını vəzifəvi- qrammatik kateqoriya adlandırmış, 

bunun bir çox nitq hissələrində özünü göstərdiyini, eyni qrammatik mənaya malik olduğunu söyləmişdir. 

Q. Kazımovun  2010- cu ildə işıq üzü görən “Müasir Azərbaycan dili” (Morfologiya) dərsliyində morfologiya ilə bağlı 

bir çox qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirmişdir. Kitabda dil sistemində nitq hissələrinin konversiyası haqda dərslik 

səviyyəsində ilk dəfə  məlumat verilir. Sifətin substantivləşməsi, adverbiallaşmasında semantik və qrammatik mövqedən 

yanaşılır. Çünki dilin semantik inkişafı özünü yalnız leksik vahidlərdə yox, həm də müxtəlif sözdəyişdirici göstəricilər 

vasitəsilə başqa nitq hissələrindən əmələ gəlmiş sözlərdə də əks etdirir. Müəllifin fikrincə, “Substantivləşmə maddi varlığa, 

materiyaya xas olan əlamətin , keyfiyyətin dildə maddi varlığı, materiyanı əvəz etməsi hadisəsinə deyilir”. Abdullayev Ə. 

Mübtədanın ifadə vasitələrindən bəhs edərkən substantiv- ləşməni xüsusi olaraq qeyd edir və bu zaman nitq hissələrinin 

təmamilə ismə keçməyib müvəqqəti olaraq ismin morfoloji əlamətlərini ( kəmiyyət, mənsubiyyət və hal şəkilçiləri ) qəbul 

etməklə əşyalıq məzmunu əldə edib, ismin sintaktik vəzifəsində çıxış etdiyini vurğulayır.). Substantivləşmənin daimi (gənc, 

qoca,dost ) və müvəqqəti olduğunu (qırmızılar, ağlar, bizimkilər və s.) da diqqətə çatdırır. R. Abdullayev də eyni fikirlə 

razılaşır və substantivləşməni tam və natamam olmaqla iki yerə bölür. Tam substantivləşmədə ismin bütün əlamətləri 

təqdim edilən nitq hissəsinə keçir: tox adam; ac uşaq və s. birləşmələrdə olduğu kimi. 

Natamam substantivləşmədə isə idarə  əlaqəsinin  əlamətləri özünü göstərir: “sarıya çalan yarpaq” tipli birləşmələri 

müəllif nümunə göstərir.  

F. Zeynalov substantivləşmə zamanı sözlərin tamamən ismə keçmədiyini göstərərək yazır: “...substantivləşmə prosesi 

qəti şəkildə birnitq hissəsini digər nitq hissəsinə çevirmir. Burada zahiri bir dəyişiklik  baş verir. Əslində isə substantivləşən 

nitq hissəsi öz əvvəlki daxili məzmununu saxlayır, müəyyən bir cümlə daxilində müvəqqəti dəyişikliyə uğrayır”. C. Cəfərov 

F. Zeynalovun fikirlərini əsas gətirərək, keçid prosesinin tam və müvəqqəti olması fikrini qəbul etmir, bu prosesin özünün 

tamamilə müvəqqəti, kontekstual xarakter daşıdığını söyləyir. Eyni fikirlə biz də razılaşırıq ki, əgər söhbət semantik sferada 

dəyişmədən söhbət gedirsə, bu, yalnız mətn daxilində mümkündür, kontekstdən asılıdır. Kontekstdən kənarda həmin sözlər 

yenə öz əvvəlki qrammatik xsusiyyətlərini saxlayır.  

Dilçilik  ədəbiyyatında, müxtəlif tədqiqat işlərində  bəzən substantivləşməni semantik üsulla yaranan düzəltmə leksik 

vahidlər hesab edirlər.. S. Abdullayeva isə bu prosesi başqa nitq hissələrinin  isim xüsusiyyəti  qazanması kimi xarakterizə 

edirSubstantivləşməyə daha çox meylli olan nitq hissələri sifət, say, (əvəzlik?) və feldir (feli sifətlər). Məhz bu cəhətləri 

nəzərə alsaq, o zaman  substantivləşmə- nin aşağıdakı istiqamətləri müəyyənləşir:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sifətin

 

Zərfin

 

Sayın

 

Felin

 

Əvəzliyin

 

Substantivləşmə 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

200 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

MƏTN VƏ OXUCU: RETROSPEKTİV (GERIYƏDÖNÜK) DÜŞÜNCƏNİN OXUMA 

PROSESİNDƏ FUNKSİONALLIĞI 

 

Maral YAQUBOVA  

AMEA, Ədəbiyyat İnstitutu  

[e-mail] 

Mətnlərarası münasibətlərdə  fəal oxucu amili əsasdır, çünki, bu zaman oxucu nəinki oxuduğu mətndə intermətn 

münasibətlərin olduğunu dərk edəndir, hətta onun identifikasiya və şərh etmə hüququna malikdir. Rolan Barta görə, mətn 

fərqli mədəniyyətlərdən gələn, biri digəriylə dialoji, parodik, mübahisəvi münasibətlərə girən çeşidli yazı növlərindən 

qurulur, ancaq bu çoxluq müəyyən nöqtədə fokuslanır ki, bu nöqtə artıq müəllif deyil, oxucudur. Oxucu o məkandır ki, 

burada yazını təşkil edən hər şey vahid  sitata qədər həkk olunur; mətn vahidliyini törənişindən deyil, yönəldiyində qazanır, 

amma bu yönlənmə  şəxsi ünvanı  nəzərdə tutmur; oxucu – tarixi, bioqrafiyası, psixologiyası olmayan bir kəsdir, o yalnız 

yazılı mətnin təşkil olunduğu ştrixləri bir araya gətirib birləşdirən şəxsdir.  

Mətnlərarası münasibtələr özünü mətndə aşkar (eksplisit) və (impilisit) şəkildə göstərə bilər. Eksplisit formalar mətndə 

açıq şəkildə, tipoqrafik işarələr  (kursiv, dırnaq işarəsi, yəni sitatın gözə görünən şəkli) və semantik göstəricilərlə üzə çıxır, 

göndərmə edilən tanış mətn və ya müəllif adları, məlum obraz və surətlərin təkrarlanması və s. açıq şəkildə mətnin başqa 

mətnə göndərmədə olduğunu müəyyənləşdirir. Kamal Abdullanın “Yarımçıq  Əyazma” romanında “Dədə Qorqud” 

personajlarınınn adları, Anarın “Ağ Qoç və Qara Qoç” əsərində nağıl qəhrəmanları və s. buna nümunədir. İntermətnin üzə 

çıxmasının implisit formasında isə,  göstəricilər qeyri-müəyyən və müxtəlifdir. Bu özünü mətndə, müxtəliftərkiblilik, 

leksik-semantik və sintaktik bütövlüyün - eynicinsliliyin pozulması, nəsrdə  nəzm nümunələrinin yer alması, janrların 

qarışımı və s. şəklində təzahürünü tapa bilər. İmpilisit göstəricilər oxucudan xüsusi erudisiya tələb edir. Oxuduğu mətndə 

intermətni sezgisini duyan oxucu həmin intermətni yaradan başqa mətnləri yaddaşında axtarır. Oxucunun yaddaşı 

intermətnin müəyyənləşməsi üçün əsas vasitəyə çevrilir. İntermətni müəyyənləşdirən və onu deşifrə etməyə çalışan oxucu 

öz fərdi yaddaşı ilə  məxsus olduğu toplumun yaddaşı arasında zəncirvari bir əlaqə yaradır, belə ki, toplumun yaddaşı 

özündə  milli, dil və ədəbi ənənənin canlılığını, tarixi-mədəni, ictimai-siyasi inkişafın fasiləsizliyini nümayiş etdirir. Yaddaş 

verbal strukturdur, diaxron özüldür. Mətn oxuma prosesində, intermətnin deşifrəsi üçün vasitənin seçilməsi,  əlaqələri 

tənzimləyən digər mətnlərin mənbəyinin müəyyənləşməsi – obyektin tapılması yaddaşda dərininə  hərəkətlərlə müşaiyət 

olunur. Nümunə üçün, Anarın “Ağ Qoç və Qara qoç” romanında ən ilkin intermətnin mövcudluq işarəsi adın– bildiyimiz bir 

nağıldan gələn motivə əsaslanmasındadır. Təbii olaraq, mətnin oxunuşuna qədər oxucu beynində, ona məlum olan mətnin 

(nağıl mətninin) qeyd edilən motivə dayanan ümumi təsəvvürü dərhal formalaşır və bu təəssürat mətnlə, onun oxunuşuna 

təsir edəcək bir şəkildə proqnoz yönlü əlaqələndirici reaksiyaya girir. Mətnlə indiki anı bölüşən introspektiv şüurda ani 

dayanma və geriyə dönmə baş verir, yaddaşdan gələn informasiya indiki ana ötürülən kimi, dayanma aradan qalxır və 

hərəkət (oxuma) qaldığı yerdən davam edir. Amma bu proses bir dəfə baş vermir, mətnin bütün oxunuşu prosesində - 

personajların adları, yer adları, məkan adları, kimi eksplisit göndərmələr və mətndə hiss olunan implisit cəhətlər (romanla 

C.Məmmədquluzadənin “Anamım kitabı”  əsəri arasındakı motiv yaxınlaşması ilə  əlaqədar XX əsrin  əvvəllərində baş veən 

hadisələrə göndərmələr və s.) sayəsində yaddaş və hal-hazırkı an arasında get-gəlmələrdə retropekstiv düşünmə tərzi vasitəsilə 

gerçəkləşir. (əvvəlki mətnlərlə yanaşı, bu göndərmələr eyni zamanda mətndən kənar gerçəklikdə, oxucunun milli və etnik tarixi 

kontekstindəki, istək və proqnozlara ünvanlandığı üçün prospektiv düşüncələr də mövcuddur.). Elçin Hüseynbəylinin “Metro 

vadisi” (2006) romanında belə bir hissə var: “... Axırda Arazın qırağından qırmızı gəmi tapdım. Rəngi solmuşdu. Araz onu 

haralardansa gətirib sahilə atmışdı. Gəminin altı yox idi, qopmuşdu, mən ona konserv qutusundan altlıq düzəltdim və Araza 

buraxdım. O dərhal batdı.... Dəqiq bilirdim ki, o gəmini də mənim kimi bir oğlan nə zamansa tapacaq, bəlkə də ömründə heç 

oyuncaq görməyən və Arazın qırağında quzu otaran uşaq... sonra Çingiz Aytmatovun  “Ağ gəmi”sini oxudum, mənə elə gəldi 

ki, o əsərdəki həmin balaca uşaq mənəm...” Müəllif burada altından xətt çəkdiyimiz cümləni yazmasaydı gəmi və uşaq impilisit 

göndərici statusuna malikdir, yazıçının və əsərinin adını açıq şəkildə bildirdiyinə görə, bu eksplisit işarələrdir. 

Ümumiyyətlə oxucunun oxuma prosesində retrospektiv düşünməsini təmin edən xüsusiyyət yalnızca, mətn çoxluğu ilə 

əlaqədar deyil. Konkret bir əsərin (roman, hekayə və s.) oxunuşu zamanı da, mətnin əvvəlinə və sonuna bağlı olaraq, oxuma 

prosesinin müəyyən anında daha əvvəlki ana münasibət kimi də üzə  çıxa bilər. Bu tip münasibət retropeksiyanın mətnin 

linqvistik təhlillərindəki  şərhi ilə üst-üstə düşür. Linqvistik təhlillərdə adətən, mətnin qrammatik kateqoriyaları kimi şərh 

olunan retrospeksiya və prospeksiya müəllif-mətn-oxucu kontekstindən kənarda mövcud olmur. Retrospektiv kateqoriya 

oxucuya mətndə  təsvir edilən hadisələri bir daha nəzərdən keçirməyə, onları daha dəqiq dərk etməyə  əlavə imkan verir. 

Mətnlərin çoxunda retrospeksiya impilisit çəkildə  təzahür edərək, insan (oxucu) yaddaşının  əvvəlki məlumatı (verilən 

xəbəri) hafizədə qorumaq və sonuncu təhkiyə  kəsiyində  cərəyan edənlərlə, xəbər verilməkdə olanlarla əlaqələndirmək 

qabiliyyəti kimi çıxış edir. Retrospeksiya təhkiyə ardıcıllığının yaradıcı fərdi qavrama hadisəsinin nəticəsi kimi  (subyektiv) 

və ya müəllifin  mətnin əvvəlki hadisələrinə diqqətininin yönəldilməsi, onları xatırlamasının nəticəsi (obyektiv) kimi qəbul 

edilə bilər.  

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

201 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

FARSLARIN İSTİFADƏ ETDİYİ MİXİ ƏLİFBA ŞUMERLƏRİN  

ƏLİFBASINDAN NƏ İLƏ FƏRQLƏNİR? 

Nərmin İSMAYILOVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

 

E.ə  təxminən  ıv minilliyin sonlarında meydana gələn mixi yazı paz şəkilli (bir şeyi parçalamaq üçün ucu nazik, 

getdikcə yoğunlaşan taxta və ya dəmir parçası) xətlərin müxtəlif kombinasiyalarından formalaşmış qədim yazı növlərindən 

biridir. Mixi yazı əvvəlcə paza bənzər olmamış, işarələr xalis şəkli və müxtəlif əşyalar formasında olmuşlar. Həmin yazı 

üçün istifadə olunmuş gil lövhələr yazılandan sonra qurudulur, bəzən də bişirilirdi. Yumşaq gil lövhə üzərinə nazik çubuqla 

həkk olunan şəkillər yazı prosesində mıxşəkilli təsvirlərə, ayrı – ayrı işarələrə çevrilmişdir. Qədim mixi işrələrini yaradan 

şumerlilərin ilk yazısı piktoqrafik xarakterli olmuş  və VI minilliyə  qədər bu yazı növündən istifadə etmişlər. Sonradan 

assuriyalılar və urartulular mixi yazını sadələşdirərək onu müəyyən sistemə salmış və yazını şaquli istiqamətə keçirmişlər.                    

Mixi  əlifbanın farsların tərəfindən qəbul olunması  və  Əhəməni hökmdarlarının bu yolda atdığı addımlar mixi yazının 

yenidən yüksəliş yoluna qədəm qoymasına səbəb oldu. Qədim fars yazısı I Daradan III Artakseriksə qədər  Əhəmənilərin 

yazılarında tətbiq edilmişdir. Fars mixi yazısı hibrid səciyyəlidir, onda loqoqrafik, sillabik və əlifba yazı sisteminin ünsürləri 

öz əksini tapmışdır. Bu əlifbada 36 hərf, 8 ideoqram (رﺎﮕﻧ ﻪﺸﻳﺪﻧا), 2 sözayırıcı işarə vardır. İdeoqramlar aşağıdakılardır: 

XŠ =  ﻩﺎﺷ- xsayasiya 

DH = ﻦﻴﻣزﺮﺳ - dahyauş 

BG = اﺪﺧ ، ﻎﺑ - baga 

AM, AMha = ادﺰﻣارﻮها – ahuraməzda 

BU = ﻦﻴﻣز ، مﻮﺑ - bumiş 

Uzun saitlər: ā, ū, ī  

Qısa saitlər: a, i, u 

Diftonqlar : qısa – ai, au 

Uzun – āi, āu  

Bəzi samitlər qısa saitlərin hamısı ilə işlənir: də, di, du, mi, mu, mə. Bəziləri isə iki və ya biri ilə işlənir: gə, gu, kə, ku, 

rə, ru. 

Fars dilindəki 22 samitdən 13 – ü bir işarə, 7 samitin hər biri iki işarə, iki samitin isə hər biri üç işarə ilə təqdim olunur. 

Elə bu səbəbdən alimlər bu xətti “ xətt – e hecayi” adlandırırlar.  Qədim fars əlifbasını (mixi) şumer  əlifbasından 

fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər:  

1)  2 mıxdan (nişanə) az və 5 mıxdan çox ( istisna olaraq Əhurəmazda və zəmin sözləri ) söz əlifbada təsadüf olunmur  

2)  4 üfüqi mıxdan çox söz yoxdur  ( Əhurəmazda istisna olaraq )  

3)  3 şaquli mıxdan çox söz yoxdur  

4)   “Vey” sözündən başqa heç bir sözdə 2 mıx şaquli istiqamətdə bir- birini kəsmir .  

Tələffüz məxrəcinə, yəni əmələ gəlmə yerinə görə samitlərin bölgüsü belədir: 

ﯽﺒﻟ = p, b, f, m 

 ﯽﻣﺎﮑﻣﺮﻧ = k, g, x 

ﻧاﺪﻧد

ﯽ

 = t, d, n, θ 

ﯼﺮﻴﻔﺻ = s, ç, z, š 

ﯽﻣﺎﮐ = c, j 

ﯼﺮﮕﻳد و = h, v, y, l, r  

Qədim fars dilində olan samitlər mixi əlifbanın qaydalarına uyğun olaraq  assimilyasiya, dissimilyasiya kimi fonetik 

hadisələrə məruz qalmışdır. Dilə və mixi əlifbasına müəyyən yeniliklər gətirməsinə baxmayaraq qədim fars əlifbası (mixi) 

Əhəmənilər sülaləsinin süqutundan sonra öz tənəzzül dövrünü yaşadı.