Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1930-CU İLLƏR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ TƏNQİDİNDƏ MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN YERİ Aysel QULİYEVA
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ABDULLA BƏY ASİNİN YARADICILIĞINDA HƏCV Aytən HACIYEVA
- MÜASİR ZƏNCAN ƏDƏBİ MÜHİTİNDƏ ŞEİRİN CƏRƏYANLARI Böyükağa MOLLAYİ
- 1-Klassik üslubda yaranan şeirlər
- 2- “Şəhriyar məktəbi”nin təsiri
- XƏLİL RZA ULUTÜRK POEZİYASININ ÖZÜNƏMƏXSUS XÜSUSİYYƏTLƏRİ Brilyant Quliyeva
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 236
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan onun təfəkküründə silinməz iz buraxmışdı. Sonralar on bir yaşında da Şimali Qafqazda yay tətilini keçirdiyindən sonralar sürgün zamanı o, qafqazlılar arasında özünü o qədər də yad hiss etməmişdi. Əbəs yerə o, “Qafqaz” şeirində bu yerlərin əzəməti haqqında: “Чтоб вечно их помнить, там надо быть раз (Onları əbədi xatırlamaq üçün bir dəfə orada olmaq)”, − demir. “Qafqazsayağı” şeirində də Anna Axmatovanın Qafqazın gözəlliyinə heyran olduğu, buradakı çinar ağaclarını göl qırağında görüb təsirləndiyi açıq-aşkar sezilir. Bilərəkdən, ya bilməyərəkdən Lermontovu xatırlayan şair yəqin ki, ölməz şairin məşhur “Yarpaq” şeirini də yada salır və əsərinə “У озера, в густой тени чинары” (Gölün yanında, sıx çinarlar kölgəsində) misrasını daxil edir. Təsadüfi deyil ki, məşhur Ukrayna yazıçısı Pavlo Zaqrebelnıy “Roksolana” romanında Zaqafqaziyanın ən məşhur şəhərlərindən biri olan Gəncəni təsvir edərkən onun məscid, minarə, bazar, sənətkarları haqqında danışır və məhz “dünyada bənzəri olmayan çinarlar”ını vəsf edir.
Aysel QULİYEVA Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu a_guliyeva@hotmail.com
Azərbaycan şeiri orta əsrlər dövründə özünün ən uca zirvəsinə Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı ilə yüksəlmişdir. İrfani və fəlsəfi həqiqətlərə mərifətinin olması, dini və etiqadi elmlərə sahib olması Füzuli yaradıcılığını mükəmməl və ölümsüz etmişdir. Bu ülvilik onun həm nəzm, həm də nəsr əsərlərində aydın görünür. Onun “Mətlə ul itiqad fi mərifəti Məbdəi vəl Məad” adlı nəsr əsəri tələbələrin yox, alimlərin bəhrələnəcəyi bir elm əsəridir. Divanları və digər nəzm əsərləri isə irfanın və təsəvvüffün bütün incəlikləri ilə şərhinə yetəcək genişlikdədir. Nəzm və nəsrin qarışığı olaraq yazdığı “Hədiqət us Süəda” əsəri isə bu özəlliklərdən əlavə tarixi bir əsərdir və təbir ilə desək, Füzuli yaradıcılığının “şah beyt”idir. Füzulinin yaratdığı əsərlər istər irfani və fəlsəfi sirlərlə, istərsə də bədii ifadə vasitələri zənginliyi ilə əsrlərdir ki, mərifət və söz əhlinin ruhunu, könlünü oxşamaqdadır. 1930-cu illərdə fəaliyyət göstərmiş ədəbi tənqidimizin görkəmli simalarından olan Ə.Nazimin, M.K.Ələkbərlinin, B.Çobanzadənin, M.Quliyevin, M.B.Məmmədzadənin məqalə və əsərlərində də M.Füzuli yaradıcılığının bir çox aktual məsələlərinə nəzər yetirilmişdi. M.K.Ələkbərli dahi Füzulinin əsərlərini “türk şeirinin örnəyi”, Ə.Nazim isə “türk ədəbiyyatının böyük klassiki”, “bütün dəhası və ustadlığı ilə əsrinin fikri xüsusiyyətlərini əks etdirən” bir qüdrətli şair hesab edirdi. Dövrün görkəmli tənqidçisi M.Quliyev 1930-cu ildə çap etdirdiyi “Oktyabr və türk ədəbiyyatı” adlı kitabını M.Füzuli ilə başlayır. Tənqidçi hər şeiri misilsiz fikir daşıyan şairin hər bir obrazında geniş həyati bilik, psixologiya, təbiət hadisələrinin dərin təhlilinin bədii əksini tapdığını göstərirdi. M.Quliyev göstərirdi ki, M.Füzuli poeziyasının sehri onun dərin xəlqiliyindədir və “bütün mədəni Şərqdə məşhur olan” bir şair kimi M.Füzuli poeziyası onu ana dilində oxuyan hər bir kəs üçün doğmadır. Tənqidçi B.Çobanzadə, M.K.Ələkbərli şairin türk dilində yazmağa üstünlük verməsi məsələsi ilə bağlı maraqlı fikirlər söyləmişlər. B.Çobanzadə Füzulinin şeirlərinin çoxunu türkcə yazmasının təsadüfi olmadığını vurğulayırdı. Çünki şair farsca daha gözəl yazıldığının və “farsca daha ziyadə ədəbi modada bulunduğunun fərqində” idi. Tənqidçi fəxrlə bildirirdi ki, M.Füzuli də “Aşıq Paşa, Əlişir Nəvai, Yunus İmrə ...kibi digər bir çox qüvvətli türk şairləri kibi türkcə kibi işlənməmiş bir dil ilə gözəl şeir yazmaq mümkün olduğunu iləri sürmüşdür”. M.K.Ələkbərli isə bu baxımdan “Azərbaycan ədəbiyyatının mayeyi-iftixarı” hesab etdiyi şairin vaxtilə “ərəb və fars sözləri ilə zibillənmiş olan türk bədii dilinin inkişafında” çox böyük bir rol oynadığını qeyd edirdi. Bu mənada ana dilli ədəbiyyatımızın, dilimizin inkişafında Füzuli sənətinin xidməti misilsiz dəyərə malikdir. M.Quliyev M.Füzuli yaradıcılığına forma nöqteyi-nəzərindən yanaşanda isə əruz, heca vəzni haqqında nihilist mövqe nümayiş etdirirdi. Bu məqamda tənqidçi Füzuli şeirlərindəki yüksək bədiiliyi, sənətkarlıq qüdrətinin layiqli dəyərini ifadə edə bilmirdi. Marksist tənqid bədii formanı yüksəltməyi formalizm kimi qəbul edirdi. Tənqidçi “yeni ədəbiyyat, yeni mündəricə ilə köhnə şəkil, köhnə qəlib kifayət deyildir”, - deyərək əruz və hecanın yararsız olduğunu yazırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu hal bu dövrdə zamanın təsir və tələbindən irəli gələrək bir çox tənqidçilərin fikirlərində özünü göstərirdi. Tənqidçi Ə.Nazim isə dahi romantik olan Füzuliyə realizm tərəfdarı nöqteyi-nəzərindən yanaşırdı. Məlumdur ki, 1930- cu illərdə romantizmə münasibət birmənalı olmamışdı. Bu baxımdan Ə.Nazimin də Füzuli yaradıcılığına yanaşmasında müəyyən ziddiyyət özünü göstərirdi. Tənqidçinin fikrincə, “Füzulinin tərənnüm etdiyi hisslər, əməllər eşq və onun min bir variantı real bir eşq və hisslər deyil, mücərrəd, mütləq, müncəmid, “əzəli” və “əbədi” bir eşqdən başqa bir şey deyildir; yalnız bəzi acı istehza, satira və kinayəli əsərlərində bir sıra real cizgilər verən Füzuli öz stili etibarilə yenə də Şərq klassisizminin ədəbi səliqəsindən, qaşılı köşklərindən xaricə çıxmamışdı”. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 237
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Tənqidçi M.K.Ələkbərli “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında şairin “Padşahi-mülk” qitəsini xüsusi qiymətləndirirək şairin burada “fütuhat hərəkətini və feodalların tendensiyalarını” ifşa etdiyini, nüfuzlu bir baxışla gələcək sarsıntıları gördüyünü yazırdı. Vaxtilə böyük alim B.Çobanzadə də “Füzuli və onun yeri” adlı məqaləsində bu qitənin, eləcə də şairin yaradıcılığından bəzi nümunələrin mükəmməl şərhini vermişdi. M.K.Ələkbərli şairin əsas yaradıcılıq, şeir forması olan qəzəllərinin usta bir sənətkarlıqla yazıldığını, bu gün də geniş xalq kütləsi tərəfindən sevilə-sevilə oxunduğunu bildirirdi. Tənqidçi şairin dünya şöhrətli poeması olan “Leyli və Məcnun”a xüsusi önəm verərək yazırdı ki, “Leyli və Məcnun” adlı dahiyanə əsərində Füzuli qadın və erkəklərin bərabər hüquqda olmasını təbliğ edir və zamanının bütün mürtəce ənənələrini ifşa edir. Böyük bir sənətkarlıqla verilmiş Leyli və Məcnun obrazları dünya ədəbiyyatı tarixində uzun müddətlər yaşayacaqdır”. Mühacirət ədəbiyyatşünaslığımızın görkəmli nümayəndəsi M.B.Məmmədzadə “bir türk milliyyətçisi” adlandırdığı böyük Füzulinin “tikandan gül çıxarmaq” surətilə türk şeir və ədəbiyyatında açdığı “novbahar”ın saçdığı rayihələrin Azərbaycanda bütün lətafətilə hər zaman duyulmaqda olduğunu bildirirdi. Mövlana Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığı haqqında bunu demək kifayət edər ki, onun bir qəzəli bütün külliyyatıni ehtiva edəcək qədər geniş, lakin bütün külliyyatı bir qəzəlinin şərhinə yetərsizdir. Belə bir bədii irslə bağlı 1930-cu illər ədəbi tənqidimizin görkəmli nümayəndələrinin fikirlərinin, şərhlərinin araşdırılması bu gün üçün də gərəkli, aktualdır.
ABDULLA BƏY ASİNİN YARADICILIĞINDA HƏCV Aytən HACIYEVA Azərbaycan Dillər Universiteti ayten@gmail.com XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində poeziyanın ictimai mübarizə silahına çevrilməsində, satirik şeir cərəyanının zənginləşməsində Qarabağ ədəbi mühiti nümayəndələrinin yaradıcılığında müəyyən xidmətləri olan həcv nümunələri də mühüm yer alır. Onların poetik örnəklərində subyektiv məzmunlu həcvlərlə yanaşı, ictimai-siyasi məzmunlu satirik şeir nümunələri də üstünlük təşkil edir. Buna örnək olaraq Nəvvabın S.Ə.Şirvaniyə ünvanladığı və yaradıcılığının maraqlı, eyni zamanda ziddiyətli məqamlarından biri kimi meydana çıxan həcv nümunəsini göstərmək olar. S.Ə.Şirvani aşura günü yaşlı- cavan-hər kəsin başını çapıb özünü al-qana qəltan etməsini qətiyyətlə pisləyərək bunu cəhalət və nadanlıq nişanəsi kimi dəyərləndirirsə, Nəvvab təziyadarlığa tam mühafizəkar mövqedən yanaşır. S.Ə.Şirvani öz şeirlərində-istər Hadi Sultanova, istərsə də Həsən Qara Hadiyə ünvanladığı həcvlərində bu adəti kəskin tənqid edir ki, şairin bu münasibəti Nəvvabın qəzəbinə düçar olur və o öz şirvanli həmkarını həcv etməkdən çəkinmir. Maraqlıdır ki, S.Ə.Şirvani bu məsələ ilə bağlı heç bir şeirində Nəvvabın adını anmadığı halda, sonuncu onun Hadiyə ünvanlanan həcvinə cavab yazmaq qərarına gəlmişdir ki, bu da ədibin maarifçi şəxsiyyətinin ziddiyyətindən xəbər verir. “Məclisi-Fəramuşan”ın fəal üzvlərindən olan Baxış bəy Sabur da şeirin qarşısına ciddi tələblər qoyan bir sənətkar kimi dəyərsiz əsərlər qələmə alan, sxolastik poeziyanın təsirindən yaxa qurtara bilməyən Dizaq mahalının şairlərini tənqid edərkən həcv janrına üstünlük vermişdir. O, “elmdən xəbərsiz”, “qəribə geyimli”, “əxlaq işlərindən qafil” olan Tahir, Soltan, Məmməd, Naib, Rza, Bülbül kimi sənətkarları “təbii şairlərin tullantısından yoğrulan” , “ bilik atı ləng olan” , “şeirin sirlərinə vaqif olmayan” hərzəkarlar kimi qiymətləndirir. Sənətdən yaşadığı müasir cəmiyyəti əks etdirməyi, həyatda gördüyü nöqsanları tənqid etməyi tələb edən şair bu cür sənətkarlara “şeirə rövnəq yerinə rəxnə salmaları”, “şeir mülkünü viran etmələri” səbəbindən özlərinə başqa bir peşə tapmağı məsləhət görür. Ümumiyyətlə, XIX əsrdə Azərbaycanda feodal pərakəndəliyinin hökm sürməsinə baxmayaraq , müxtəlif bölgələrdə fəaliyyət göstərən ədəbi məclislər həmin dövrün obyektiv şərtləri daxilində kifayət qədər sabit əlaqələr saxlamağa müvəffəq olmuşlar. Konkret olaraq, Qarabağ ədəbi məclisləri ilə bağlı qeyd edə bilərik ki, bu bölgənin sənətkarları Qarabağ vilayəti ilə kifayətlənməyərək Azərbaycanın digər bölgələri, o cümlədən Şirvan şairləri ilə yaradıcılıq əməkdaşlığı etmiş, onlar dünyada və bölgələrdə baş verən sosial-siyasi hadisələrə münasibət bildirməklə yanaşı, bir-birlərinə qarşı giley-güzarlarını da izhar etmiş, hətta yeri gəldikcə bir-birini həcv etməkdən belə çəkinməmişlər. S.Ə.Şirvaninin Q.Zakirin qız nəvəsi Abdulla bəy Asiyə ünvanladığı həcv də bu qəbildəndir. Sözügedən poetik nümunə Asinin Natəvanı həcv etməsi münasibətilə qələmə alınmışdır. XIX əsr Qarabağ sənətkarlarının yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz subyektiv münasibətlərdən doğan şəxsi zəminli əsərlərinin böyük əksəriyyəti uzun müddətdən bəri bir - birilə yaradıcılıq əlaqələri saxlayan sənətkarlar arasında nifaq toxumu səpməkdən savayı heç bir əhəmiyyətə malik olmayan nümunələrdir. Çox ehtimal ki, sözügedən örnəklərin böyük əksəriyyətinin günümüzədək işıq üzü görməməsinin başlıca səbəbi də məhz bununla bağlı olmuşdur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 238
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan MÜASİR ZƏNCAN ƏDƏBİ MÜHİTİNDƏ ŞEİRİN CƏRƏYANLARI Böyükağa MOLLAYİ Bakı Dövlət Universiteti b.mollayi@gmail.com
Məşrutə inqilabı İran mədəniyyətinə, ədəbiyyatına, eləcə də sosial-siyasi vəziyyətinə geniş təsir etmişdı. Həmin dönəmin şeiri ənənəvi tərzdən yeni şeirə bir keçid olmuşdu. İran ədəbiyyatı Qərb ədəbi mühitinin novator üslubundan ilham alaraq dünyada baş verən yenilikləri özündə ehtiva etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının ayrılmaz bir qolu olan Zəncan şeiri də, Məşrutə inqilabından bəri İranın yeni şeir cərəyanlarından təsirlənərək müxtəlif yollara bölünmüşdür. Biz bu ədəbi axınları yığcam şəkildə aşağıdakı kimi təqdim edə bilərik: 1-Klassik üslubda yaranan şeirlər: Zəncan ədəbi mühitində ənənəvi şeirin ilk örnəklərinə Xəlil Şirvanının “Nüzhətul-məcalis” adlı təzkirəsində rastlaşırıq. Bu kitabda IX və XI əsrlərdə yaşayan ədəbi simalardan Sədr, Tac və Utanc Zəncanidən bir sıra şeirlər gəlib günümüzə çatmişdır. Bu ədəbi mühitdə əsrlər boyu çoxlu şairlər klassik üslubda dəyərli əsərlər yazıb-yaradıblar. Çağımıza qədər gəlib çatan bu şeir cərəyanı hələ də işlək olaraq müasir şairlər tərəfindən yaranmaqdadır. Müasir dövrdə Zəncanda klassik üslubda yazan şair çox olsa da, onların ən önəmli nümayəndələri Məhəmməd Hidəci, Xaksari Əbhəri, Əmir Xosröv Darai və Hüseyn Münzəvidir. Lakin, indi ənənəvi üslubda olan əsərlərin çoxu zamana uyuşmadan, oxucu tərəfindən qəbul edilmir və qəliz, quru, və yeknəsəq olduğundan ədəbi pasport ala bilmir. Şair zamanın həqiqi həkimi kimi, yeni xəstəliklərə yeni resept yazmalıdır. Şair yeni məzmun yaratmasa, yeni şövq paylamasa, adı ürəklərdə və əsəri tarix səhifələrində qala bilməz. 2- “Şəhriyar məktəbi”nin təsiri: 1952-ci il Novruz bayramı ərəfəsində M. H. Şəhriyar (1905-1988) öz xalqına " Heydərbabaya salam” adlı bir əbədiyaşar bayramlıq vermişdi. Həcmcə kiçik, məzmunca çox böyük olan bu poema tezliklə dillər əzbəri olmuş, ümumxalq rəğbəti qazanmış, türkdilli ölkələrdə geniş yayılmış, qısa müddətdə çox dillərə tərcümə olunmuş, az zamanda ona mahnılar bəstələnmiş və müxtəlif nəzirələr yazılmışdir. Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” və “Səhəndiyyə”si Azərbaycan ədəbiyyatı ocaqlarından olan Zəncan ədəbi mühitində geniş təsirlər yaratmış, milli hissi ortaya çıxarmış, qayıdış hərəkatını gücləndirmiş, ölkənin ədəbi tarixində dönüş nöqtəsi olmuşdu. Biz ən önəmli nəzirələrdən Prof. Qülamhüseyn Bəydili, Əbdülvase Şəhidi, Hüşəng Cəfəri, Hüseynəli Şahab və Məhəmməd Münzəvinin əsərlərinin adını çəkə bilərik.
Hər bir ədəbiyyat öz ətraf mühiti və o mühitdə yaşayan yaradıcılar ilə qarşılıqlı təsirdədir. Güney bölgələr ilə sıx əlaqədə olan Zəncan ədəbi mühiti isə Müasir Cənub Azərbaycan şairləri ilə rabitədədirlər. Zəncanın çağdaş lirikasında Ərdəbilli Səhər xanım, Təbrizli Kərim Məşrutəçi və Həbib Sahir (1903-1985) yaradan izləri çox şairlərin əsərlərində görə bilərik. İndi bu sahədə Pərviz Sudi və Əli Kərimi kimi güclü qəzəlçilər duyğulu ifa və dərin düşüncə daşıyan qəzəllər yaradaraq lirik şeirdə yeni təcrübələr yaratmaqdadılar. 4-Yeni şeir: İranda türk-fars ədəbiyyatının qovuşuq nöqtəsi olan Zəncan ədəbi mühiti iki mühitlə qarşılıqlı təsirə malikdir. Misal üçün biz iki dildə yaranan ədəbiyyatın təsirini bu bölgədə görürüksə, farsca yeni qəzəlin zirvəsində olan Zəncanlı Hüseyn Münzəvi və Həkim Hidəcinin izlərini ümumiyyətlə İran və özəlliklə güney poeziyasında şahid ola bilirik. Zəncan şairiləri, Tehranda daha çox fars üslubu olan nimayi və sərbəst şeirdən yaralansalarda, Təbrizdə yaranan Tağı Rüfət məktəbindən və Həbib Sahir şeirlərindən bəhrələnsələr də, XX əsrin sonunda yeni təcrübələr qazanmaqla, özlərinə məxsus izlər qoymaqla Güney şairlərinin ilham mənbəyinə çevrilməkdədilər. Ölkədə gənc şairlərin ocağı olan sərbəst və nimayi şeir geniş yayılaraq Əlirza Bazərqan, Əlirza Sultani, Nəstərən Vüsuqi, Seyid Heydər Bayat və Nəsim Cəfəri kimi şairlərin yaradıcılığı ilə zirvələrə doğrulmaqdadır.
Mərsiyə şeiri folklorumuzda olan ağı janrı ilə eyni mahiyyət daşıyaraq əsrlər boyu ədəbi tariximizdə yaranıb- yaşanmışdır. Çağdaş Güney ədəbiyyatında olduğu kimi Zənacan şairləri arasında da mərsiyə, növhə və başqa müsibət şeirləri böyük şöhrət tapmışdır. Cənub mərsiyəsi Zəncan və Ərdəbil ağı ocaqlarından istilənərək bu iki bölgənin yollarını izləməkdədirlər. Vafid, Asim, Dilkeş, Səfai, Vəliulla Kəlami Zəncani və başqa ağıçılar var quvvələrini bu şeir üslubuna sərf etmiş, söz sənətinin bütün üsulları və qaydalarında qıdlanmış, xalq arasında hissi təsir yaratmış və onları dünyadan əl üzməyə, axirətə fikirləşməyə və mənəviyyata yönəltməyə çalışmışlar.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanin sosial-siyasi olayları ilə yanaşı, şeirdə də böyük dəyişikliklər əmələ gəlmişdi. Bu dəyişkliklərin təsiri altında bir sıra şairlər ənənəvi mövzulardan aktual ictimai və mədəni mövzulara keçib xalqın zəruri məsələlərilə yaşamağa başladılar. Quzeydə Q. Zakir, C. Məhəmmquluzadə, və M. Ə. Sabir kimi satrik ədiblər və güneydə II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 239
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan də Möcüz Şəbüstəri və Marağalı Kərimi kimi yazıçılar ən gərgin günlərdə oyanış carçısı olaraq həm xalqı azadlıq, bilik, ədalət və mədəniyyətə çağıraraq, həm də zülm, cəhalət, gerilik və bütün mənəvi xəstəlik və eybəcərliyi tənqid ediblər. Müasir Zəncan ədəbiyyatındə satira məktəbinin davamçıları bu istiqamətdə bir sıra yeniliklər meydana gətirməklə, siyasi, ictimai və dini səhnələrdə satira mövqeyini daha gücləndirib və meydanını çox genişləndirmişlər. Zəncanda bu yolun davamçısı olan Əhməd Sadiqi, Huşəng Cəfəri və Abbas Babayi kimi öncül tənqidi əsərləri müxtəlif sosial siniflər tərəfindən ləyaqətlə alqışlanır. Qənaətimiz budur kı, Müasir Zəncan ədəbi mühiti bir çox yeniliklərə qucaq açaraq günümüzdə bir çoxşaxəli ədəbiyyat ocağıdır.
XƏLİL RZA ULUTÜRK POEZİYASININ ÖZÜNƏMƏXSUS XÜSUSİYYƏTLƏRİ Brilyant Quliyeva Bakı Slavyan Universiteti brilyant.guliyeva@gmail.com Xəlil Rza Ulutürk Azərbaycan ədəbiyyatında türkçülük, vətənçilik, azərbaycançılıq, istiqlalçılıq məfkurəsinin davamçısı kimi çıxış etmişdir. O, milli ideallarla yanaşı bəşəri düşüncələrini də öz poeziya nümunələrində filosof, şair qələmilə təqdim edirdi. Şair müxtəlif zaman kəsiklərində qələmə aldığı şeirlərində türkçülüyə bağlılığını, türklüyü ilə öyündüyünü açıq–aşkar büruzə vermişdir. Türkçülüyün əsas elementlərinin qorunub saxlanılması baxımından X.RUlutürkün əvəzsiz xidmətləri sırasında onun şeirlərində qədim türk dastanlarına və dastan qəhrəmanlarına münasibətini izləyə bilərik. X.R.Ulutürk həm heca vəzninin qayda–qanunlarına, həm də əruzun əsas prinsiplərinə dərindən bələd olmuş şairlərimizdəndir. Onun poeziyası dahi Azərbaycan şairi N.Gəncəvi və digər klassik ədəbiyyatın nümayəndələrinə istinad etməklə ən yüksək zirvəyə çatmışdır. Yaradıcılığının ilk illərində şair məişət mövzularına üstünlük vermiş, “Övlad həsrəti”, “Ata əlləri”, “Doğma ev” və s. şeirlərini qələmə almışdır. XX əsrin 50-60-cı illərində X.R.Ulutürk bir ömür uğrunda mübarizə aparacağı azadlıq ideayalarını şeirlərinin mövzusuna və mayasına hopdurmağa çalışmışdır. Bu dövr yaradıcılığının bir qismini təbiət şeirləri təşkil etmiş, rəngarəng duyğu və düşüncələrini ifadə etmişdir. Qələmini xalqın mənəviyyatına əl uzadanlara istiqamətləndirən şair didaktik və fəlsəfi mahiyyətli şeirləri ilə də hər bir oxucunun qəlbinə yol tapmışdır. Sənətkarın şeirlərindəki əyanilik, obrazlılıq, bədii sözün qüdrəti, sərrastlıq və səlislik onun həm folklorumuza, həm də klassik ədəbiyyatımıza mükəmməl bələd olmasının məhsuludur: Kişi mənliyindən başlanır vətən, Vətən susdurulmaz kişi ruhudur, - deyən X.R.Ulutürk XX əsrin 70-80 ci illər yaradıcılığına “Vətən” şeiri ilə başlamış, bu mövzuda yazdığı “Yurdum sənin sağlığına”, “Təbrizim mənim”, “Torpaq”, “Mən–Azərbaycanam”, “Azərbaycan” kimi şeirləri ilə davam etdirmişdir. Milli şüur, milli istiqlal carçısı X.R.Ulutürk dünya xalqlarının azadlığı, istiqlalı uğrunda daima mübarizə apardığı üçün haqlı olaraq onu XX əsrin I yarısının ilk istiqlal şairi kimi qiymətləndirmişlər. XX əsrin 80-ci illərinin sonlarında şair özünün ən ünlü əsərlərindən olan “Davam edir 37” şeirini yazaraq 37-ci il repressiyasının qurbanı olan ədiblərimizi xatırlayır. İş başında savadsız vəzifəpərəstlərin olduğu müddətcə bu hadisələrin davam edəcəyini, xalqımızın əzab çəkəcəyini, bu biganə başçıların isə baş verənlərə göz yumacağına inandığını bildirir. X.R.Ulutürk şeirlərinin məhz cinayətlərlə mübarizə etdiyini və özünün bir gün bu hadisələrin qurbanına çevriləcəyini təxmin edirdi. Elə buna görə də alovlu misralarına görə şair həbs olunur və bir ilə yaxın Moskvanın Lefortovo zindanında saxlanılmışdır. Zindanda olduğu müddətdə də şair qələmini qoymur, yenə yaşadığı, lakin yaşamaq istəmədiyi anları şeirlərində əks etdirir. O, dahi şəxsiyyətlərin canına qənim kəsilən, soyuq, qaranlıq zindanla vidalaşır, onu zindana həbs etməklə, ilhamının susacağına inananları məyus edir: Əlvida, ey cəhənnəm, bircə budur təsəllim: Sənə cismimi verdim, ilhamımı vermədim. Şair sərbəst vəzndə yazdığı şeirləri ilə özündən əvvəl bu vəzndə yazmış şairlərin ənənələrini davam etdirməklə yanaşı, yaradıcılığının əsas qayəsi olan millilik elementlərini də şeirlərinin məzmununa hopdurmuşdur. Şeirlərində əruz vəzni ilə hecanı çarpazlaşdıraraq hər iki vəznə ardıcıl olaraq yer verən şair, “Hara gedir bu dünya” adlı şeirinin “İki qardaşın söhbəti” bölməsində hər üç vəznə müraciət etmişdir. Bu da onun şeir dilini digər şairlərimizin əsərlərindən fərqləndirərək, onlara sillabik–tonik səslənmə xüsusiyyəti vermişdir. X.R.Ulutürkün ilk şeirləri “Bahar gəlir” (1967) kitabında isıq üzü görmüşdür. Şairin poetik manifesti “Azadlıq” şeiri isə ilk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il buraxılışında “Afrikanın səsi” adı altında dərc olunmuşdur. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə həqiqətləri və ziddiyyətləri poeziyasına gətirdiyi üçün onu dramatik taleli şair də adlandıranlar vardır. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 240
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Ədibin 90-cı illər yaradıcılığını Qanlı 20 Yanvar hadisələrini özündə əks etdirən şeirlər və poemalar təşkil edir. Onun poeziyasında mübariz döyüşçü ruhu açıq-aydın hiss olunmaqdadır. “Qanım bayrağımdadır” poemasında o, sovet imperiyasının xalqımıza qarşı törətdiyi soyqırımını ifşa etmişdir. Qarabağ hadisələrini təsvir edərkən şair təşbehlərin mükəmməl formalarından istifadə edərək : Qarabağ-Ürəyimdir, Şuşa-gözüm qarası, Gözlərimə tuşlanıb bu gün düşmən gülləsi, - deyərək o dövrün mənzərəsini yaratmağa müvəffəq olmuşdur. X.R.Ulutürkü daim yaşadığı zamanın problemləri düşündürmüş, zamanla qələmini yüksək ustalıqla uyuşdurmağı bacarmış, müasirlik carçısı olmuşdur. Xalqı mübariz olmağa, vətənin hər qarış torpağını göz-bəbəyimiz kimi qorumağa, heç nədən qorxmamağa səsləyən şair özü də onların ön sırasında çıxış etdiyini sübut etməklə, onu birliyə, bütövlüyə səsləmişdir. “Döyüşlərdə gəncləşirəm” şeirindən gətirdiyimiz aşağıdakı beyt də məhz bu fikirlərimizi təsdiqləməkdədir. Bu qıvrılan zəncirləri biz qırmasaq, kim qıracaq? Hayqırmasam, hayqırmasaq, yermi, göymü hayqıracaq?
Yüklə 10,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|