Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

 

Между литературным арабским языком и разговорным арабским языком существует диалектическая связь, и к 

тому  же  с  призывом  сохранить  сущность  литературного  арабского  языка.  Этот  призыв  считается  самым 

оптимальным  средством,  сближающим  арабов  с  различными  культурами,  и  к  тому  же  поддерживающим  их 

сущность. 

Известный  писатель  Юсиф Аль  Каид в начале  специального заявления для  «ﻊﺑﺎﺴﻟا مﻮﻴﻟا»  говорит,  что арабский 

язык – это  язык,  между  тем  как  разговорный  язык  является  одним  из  народных  диалектов,  и  это  нельзя  назвать 

противостоянием двух языков. К тому же это разные вещи. На диалекте есть вещи, которые невозможно выразить 

на  литературном  языке.  Напрмер,  стихотворение  на  разговорном  языке.  Мы  не  можем  осуждат  то,  что  оно  не 

написано на литературном. Потому что, если перевести его на литературный, мы получимт текст, отличающийся по 

смыслу, от написанного. 

Аль  Акид,  в  свою  очередь  подчеркивает,  что  не  возможно  забыть  фразу  «эмира  поэтов»  Ахмеда  Шовки, 

который  сказал: «Лично  я,  при  виде  романа  «молоко  воробья»  написанного  на  разговорном  языке « боюсь 

разговорного языка Берам Ель Тунси – ( ﻲﺴﻨﺘﻟا مﺮﻴﺑ ﺔﻴﻣﺎﻋ ﻦﻣ ﻰﺤﺼﻔﻟا ﻰﻠﻋ فﺎﺧأ)». Аль Акид утверждает, что ради единства 

арабы  должны  больше  приблтзиться  к  литературному  языку.  Да,  там  имеются  технические  соображения, 

заставляющие  прибегать  к  разговорному  языку,  но  национальные  рассуждения  требуют  литературного  языка.  В 

течении  своего  путешествия  в  некоторые  арабские  страны,  он  обнаружил,  что  многие  многого  не  знают  о 

выражениях  разговорного.  Поэтому  он  считает,  что  нужно  интерпретировать  разговорный  язык  и  тем  самым 

сблизить его к литературному языку, для того чтобы сохранить индивидуальность. 

Некоторые ученые придерживаются мысли, что нет никакого разговорного языка, но существуют разговорные 

диалекты.  Функция  языка  носит  технический  характер.  Там,  где  завершается  внешний  рисунок  личности, 

начинается функция  проявления  личности  через  язык. И  так, язык является инструментом, напоминающим цвета 

относительно художника, который рисует. Поэтому использование языка зависит от многих факторов, и дело вовсе 

не в разговорном или в литературном. Вопрос в том, какой разговорный или литературный был использован? Мы 

знаем,  что  именно  литературный  язык  является  основным  источником  разговорных    языков.  А  диалекты,  это 

разветвления  литературного  с  использованием  выражений  в  различных  ситуациях.  Поэтому,  лучше,  что  бы 

писатель  использовал  в  своем  литературном  языке  язык,  который  был  бы  полезен  и  служил  бы  его  творческому 

проекту,  будь  то  рассказ  или  роман.  Тема  не  простая.  Литературный  язык  не  может  победить  разговорный,  или 

наоборот.  Но  вопрос  заключается  в  выборе  соответствующего  языка  для  текста,  который  станет  полезным  после 

воплощения обращения писателя, который выражается через текст. В процессе пересказа, не правильно постоянно 

писать    на  литературном  или  на  разговорном  языке,  то  есть,  есть  личности,  которые  не  могут  вести  беседу  на 

литературном  языке  и  есть  которые  могут.  Так  что  нельзя  говорить  я  за  диалект  или  за  литературный  язык. 

Классический  арабский  язык  иногда  добавляется  к  разговорной  речи  так  же,  как  и  разговорная  речь  к 

классическому языку. Между ними существует своего рода диспут. Мы должны в обязательном порядке работать с 

обеими языками обогащая одно другим. Например египетский разговорный развился, и мы вспоминаем великого 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

415 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

поэта  Фуада  Хаддад,  который  добавил  от  литературного  в  разговорный  и  наоборот.  У  разговорного  языка 

появились  слова,  которые  входят  в  литературный  язык.  Литературный  язык  в  свою  очередь,  имеет  достаточный 

потенциал,  чтобы больше обобщить культуру и сам разговорный язык. 

Литературный язык читается во всех странах мира, и поэтому нужно держаться за него. Он ограничен арабским 

миром, но более понятен. Что касается разговорного языка, то на примере египетского диалекта, мы можем сказать, 

что  он  внес  свой  вклад  в  развитие  разговорного  языка  через  развитие  искусства  и  киномотографии.  Это  будет 

продолжаться  и  далее.  Разговорные  языки  и  литературный  язык  как  подпитывали  друг-друга,  так  и  будут 

подпитывать и взаимообогощать свои запасы. И в конце концов, если прекратится подпидка произношением живых 

языков, арбский язык станет жестким, что приведет к гибели языка, то есть к приостановке развития  и деградации. 

Творчество развивает язык новшествами в образовании глаголов и слов. Они приходят из поэзии народов, которые 

говорят на местных диалектах. 

 

 

НЕКОТОРЫЕ СВЕДЕНИЯ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ 

ХАТИБА ТАБРИЗИ В БАГДАДСКОЙ НИЗАМИЙЙЕ 

 

Г.Ш. ГАМИДЛИ  

АНАН, Институт Востоковедение 

[e-mail] 

 

Мусульманская культура средних веков – это конгломерат культур народов, составлявших Арабский халифат. 

Истинными  творцами  этой  культуры  являются  не  только  арабы,  но  и  персы,  а  так,  же  отдельные  представители 

тюркских  народов. 

В XI-XII веках  на  исторической  арене  Ближнего  Востока  появляются  тюрки-сельджуки.  По  словам 

«Господство сельджуков влечет за собой последствия исключительной важности. Именно в это время складывается 

богатейшая культурная жизнь, создается сельджукское искусство, которому предстояло сыграть огромную роль не 

только в жизни стран Востока, но и во всем культурном мире» (Бертельс Е.Э). 

Наряду  с  правителями  государств  в  историю  вошли  имена  некоторых  визирей  и  других  государственных 

мужей.  Визирь  сельджукских  правителей  Низам  аль-Мульк  благодаря  своей  государственной  службе, 

просветительской деятельности известен в истории не меньше чем его правители (Алп-Арслан и Мелик шах). Еще 

большую популярность он приобрел как автор назидательного труда «Сиясет-наме» («Книга об управлении»). 

Особого  внимания  заслуживает  его  просветительская  деятельность.  Пользуясь  безграничной  свободой, 

предоставленной ему сюзеренами, Низам аль-Мульк открывал медресе и библиотеки.  

А.Язбердиев  отмечает,  что «... в  этом  вопросе  пальма  первенства  отнюдь  ему  не  принадлежит...».  Он 

утверждает,  что  Саманиды  и  Газневиды  в  свое  время  уже  вели  подобную  просветительскую  работу.  Однако  при 

этом следует отметить, что не зря именно сеть медресе, открытых по приказу Низам аль-Мулька получили название 

«Низамийа». В этих медресе наряду с религиозными науками, преподавались экономика, философия, математика, 

астрономия,  история,  логика,  риторика,  ораторское  искусство,  искусство  ведения  государственных  дел 

(секретариат). Ссылаясь на египетского богослова и законоведа Тадж эд-Дина Абд ал-Ваххаба ас-Субки, а так же 

на  В.А.Жуковского,  Г.Магдиси  и  С.Г.Агаджанова    Язбердиев  утверждает,  что  «число  медресе  и  библиотек, 

созданных Низам аль-Мульком - знаменитым визирем, дошло до десяти». 

 Первая  медресе  была  открыта  в 459 г. (1067г.),  самая  крупная  из  всех  остальных  «Низамий»,  багдадская 

явилась  центром  культурного  развития  всего  Востока.  Эта  медресе  впоследствии  была  названа  одним  из  первых 

восточных университетов, а преподавателей  этой медресе И.Ю. Крачковский назвал профессорами. 

В свои учебные заведения, в качестве преподавателей, сельджукский визирь приглашал лучших специалистов: 

Абу  Исхаг  Ширази (392-476/1002-1083), Абу  Хамид  Мухаммед  ибн  Мухаммед  ал-Газали  и  т.  д.  В  числе  лучших 

ученых  своего  времени,  чести  преподавать  в  таком  престижном  учебном  заведении  был  удостоен  и  наш 

соотечественник Хатиб Табризи. 

Абу  Закариййа  Яхья  ибн  Али  ат-Табризи  или  более  известный  как  Хатиб  Табризи – известный  сын 

азербайджанского  народа XI века.  В истории  арабской филологической науки он  известен как автор  популярных 

комментариев    на  такие  известные  произведения  как  «ﺔﺳﺎﻤﺤﻟا» («Доблесть»)  Абу  Таммама, «تﺎﻴﻠﻀﻔﻤﻟا»  аль-

Муфаддаля ад-Даби, «ﺪﻧﺰﻟا ﻂﻘﺳ» («Искры огнива») Абу Аля аль-Маари и т.д. Он внес так же значительный вклад в 

теорию арабского языкознания: «ﻮﺤﻨﻟا ﻲﻓ ﻊﻤﻟ» («Краткий обзор нахва»), «

ﻣﺪﻘﻤﻟا

تﺎ

 

ﻮﺤﻨﻟا ﻲﻓ

» («Введение  в нахв»), « ﺐﻳﺰﺤﺗ

ﻨﻤﻟا حﻼﺻﻹا

ﻖﻄ

» («Улучшение исправления языка»), а так же занимался исследованием постулатов Корана: «نﺁﺮﻘﻟاﺮﻴﺴﻔﺗ» 

«Толкование  Корана», «

ﻧﺁﺮﻘﻟا

باﺮﻋﺈ

» «Грамматический  разбор  Корана»  и  теорией  стихосложения:  « ﻰﻤﻠﻋ  ﻲﻓ  ﻲﻓﺎﻜﻟا

ﺮﻌﻟا

ﻲﻓاﻮﻘﻟا و ضو

»  («Необходимые знания в науках аруз и стихосложении»).  

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

416 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

С юных лет наш соотечественник изучал арабский язык, согласно сведениям, приведенным в труде Якута аль-

Хамави, он, еще, будучи в родном городе, переписал известный труд «ةﺮﻬﻤﺠﻟا»  

( «Сборник») ибн-Дурейда. 

Табризи совершенствуется в арабской филологии, получает уроки у известных филологов, внимательно читает 

известные трактаты того времени. В одной из таких книг, а именно в работе Абу Мансура Мухаммеда аль-Азхари 

(895-980) «ﺔﻐﻠﻟا  ﻲﻓ  ﺐﻳﺰﺤﺘﻟا»(«Исправления  в  языке»)  Х.  Табризи  встречает  несколько  неясных  вопросов,  для 

разъяснения которых он обращается к ученым Табриза. Однако они советуют ему обратиться к популярному поэту 

и языковеду Абу-л-Аля аль-Маари. 

В течение нескольких лет Табризи остается учеником «великого слепца». После смерти Маари, он продолжает 

совершенствоваться в языкознании и литературоведении, ездит к различным ученым того времени совершенствуя 

свои знания в фикхе, истории, лингвистике и хадисах.  

В  результате  долгих  лет  изучения  наук,  самосовершенствования  Хатиб  Табризи  заслужил  высокую  оценку 

специалистов,  как  средневековья,  так  и  современности.  Этот  гений  арабской  филологии  не  мог  остаться  в  тени. 

Низам  аль-Мульк  пригласил  его  преподавателем  в  багдадскую  Низамийу,  Х.  Табризи  по  сведениям  Якута  аль-

Хамави  преподавал там литературу и был библиотекарем. Язбердиев в своей статье «Везирь великих сельджукских 

султанов  Низам  ал-Мульк  и  созданные  им  библиотеки»,  ссылаясь  на  статью  «Четыре  великие  библиотеки 

средневекового  Багдада»  Маккенсена  Р.С. (Mackensen, R. S. (July 11, 1939). FourGreatLibrariesofMedievalBaghdad, 

LibraryQuarterly, USA: UniversityofChicagoPress). упоминает имя Абу Юсупа Исфараини, и пишет, что он «работал 

в этом учреждении мударрисом и библиотекарем». К сожалению, пока эту статью нам не удалось найти. Однако 

источники,  которые  доступны  нам  четко  указывают  на  то,  что  Табризи  был  библиотекарем  в  багдадской 

Низамиййе.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

417 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

18-19, April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

 

PROCEEDINGS 

SECTION II 

PHILOLOGICAL SCIENCES 

 

 

PEDAGOGY

 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

418 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

ÖZƏL TƏHSİL SİSTEMİNDƏ KADR HAZIRLIĞININ ƏMƏK BAZARININ    

TƏLƏBLƏRİNƏ UYĞUN YAXŞILAŞDIRILMASI 

 

Abdullah CANTÜRK 

AMEA, İqtisadiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

 

Təqdim olunmuş tezisdə özəl ali təhsil müəssisələrində kadr hazırlığının əsas cəhətləri araşdırılaraq respublikada olan 

əmək bazarının tələbləri ilə müqayisə edilmişdir. Qeyd edilmişdir ki, özəl təhsil sisteminin nəzəri-metodoloji və iqtisadi 

qiymətləndirmə baxımından elmi araşdırılması kadr hazırlığı prosesində bu sistemə kompleks yanaşaraq onun həm daxili, 

həm də xarici effektləri dərindən nəzərdən keçirilməlidir. Bundan başqa tezisdə vurğulanılır ki, kadr hazırlığı sadəcə dövlət 

planı əsasda deyil, həmçinin il ərzində əmək bazarında dəyişən şəraitə uyğun həyata keçirilməli və yerinə yetirilməlidir.  

Məlumdur ki, kadr hazırlığını bir sistem olaraq inkişaf etdirilməsi  əmək bazarının daxili təbiəti, onun dəyişən mühitə 

uyğun dəyişən tələbləri diqqətə alımasa demək olar ki, mümkün deyildir. Məqsəd bu prosesdə kadr hazırlığının səmərə-lilik 

meyarı baxımından iqtisadiyyatda oynadığı rolu qaldırmaqdan ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, əmək bazarının kadr 

hazırlığı prosesində özəl təhsil sisteminə etdiyi təsirləri mexanizm olaraq güclüdür. Lakin, bu prosesdə  təsirlərin 

öyrənilməsi kifayət etmir. Belə ki, kadr hazırlığı prosesi əmək bazarının tələbləri baxımından özəl təhsil üçün nə qədər də 

ikinci planda görsənsə də bu fikrin bir o qədər də düzgün olmadığı anlaşılmışdır. Bunun əsaslandırılması, kadr hazır-lığının 

əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılması üçün hesab edirik ki, hər bir ölkədə  əmək bazarının vəziyyəti dərin-dən 

öyrənilməli və tədqiq edilməlidir. Xüsusən də ilikn mərhələdə daxili əmək bazarının xüsusiyyətləri və cəhətləri də-rindən, 

tam olaraq anlaşılmalıdır. 

Kadr hazırlığı prosesində xüsusilə önəm daşıyan əmək bazarının daxili tipi elə əmək bazarını xarakterizə edir ki, burada 

kadrların eyni müəssisə və təşkilatda çalışması üçün zəruri olan ixtisas və peşələr üzrə hazırlanması nəzərdə tu-tulmalıdır. 

Bu səbəbdən də belə tip əmək bazarının şərtləri daxilində hazırlanmış olan kadrlar monokadr statusuna malik olur və onların 

başqa firma və müəssisələrdə yerləşdirilməsi qeyri-mümkün olur. Demək, özəl təhsil sistemi üzrə kadr hazırlığı,  əmək 

bazarının tələbləri, onun ilkin olaraq mövcud tiplərinin mexanzim elementləri dərindən təhlil edilərək effektli şəkildə 

reallaşdırıla bilər. Burada təhsil sistemi sanki, tədris prosesindən uzaqlaşaraq real iqtisadiyyatın tələblərinəuyğunlaşmağa can 

atması kimi görsənə bilər. Belə hal fikrimizcə, respublikamızın özəl təhsil müəssisələri üçün ən doğal hal kimi qəbul 

edilməlidir.  

İkincisi, kadr hazırlığı prosesində özəl təhsil sistemlərinin nəzərdə tutacağı vacib tip əmək bazarının xarici tipidir. Qeyd 

olunanlar onu ifadə edir ki, kadrların hazırlanması ilkin olaraq əmək bazarının daxili tipinin tələbləri, daha sonra isə elmi-

texniki potensial imkan verdikcə xarici tipinin tələbləri nəzərə alınaraq reallaşmalıdır. Çünki, dəyişən mühit və iqtisadi 

vəziyyətə uyğun olaraq həm daxili, həm də xarici əmək bazarında daha yüksək kadr axıcılığı müşahidə oluna bilər. Bu 

məsələlər respublikamızın görkəmli iqtisadçılarından olan professor Şahbaz Muradovun elmi tədqiqat  əsərlərindəqabarıq 

şəkildə özə  əksini tapmışdır. Onun fikrincə “cəmiyyətdə iki əmək bazarı modelinin mövcud olması burada müx-təlif peşə 

təhsili modelinin olması  zərurətini də ortaya atır. Çünki, xarici əmək bazarı  işçilərin müəyyən peşə  və ixtisas təhsili 

müəssisələrini bitirməsi haqqında xüsusi diplaom və sertifikata malik olmasını tələb edirsə, daxili əmək bazarı bundan fərqli 

olaraq, onların işləmək istədiyi konkret müəssisə  və firmanın xüsusiyyətlərinə cavab verə bilən ixtisas və peşələr üzrə 

hazırlığılı olmalarını tələb edir”. 

Məlumdur ki, müasir dövrdə kadr hazırlığı prosesini milli iqtisadiyyatdan ayrı, müstəqil formada təsəvvür etmək 

çətindir. Özəl ali və orta ixtisas müəssisələrində mütəxəssislərin hazırlanması planları müəssisə və sahələrin real təlabat-ları 

ilə uzlaşdırlmalıdır. Bu hal iki istiqamətdə həyata keçirilə bilər: 

1.  əmək bazarına daxil olmadan təlabatların müəyyənliyi (bu hal iqtisadi proseslərin reallaşmasında vaxt amilini nəzərə alır); 

2.  əmək bazarına daxil olduqdan sonra bazarın təlabatlarını ödəmək halı; 

Bu iki hal üzrə  təhsil proqramlarının məzmunu ixtisaslaşma, məzunların peşə  səviyyəsi yeni keyfiyyət dərəcəsini 

qaldırmalıdır. Sonuncu hal, təkcə mütəxəssislərin özəl ali müəssisə  və texniki peşə  məktəblərində hazırlıq səviyyəsinin 

aşağı olmasını deyil, həm də müəssisələrin yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə təlabatlarının az olması ilə də izah oluna bilər 

Kadr hazırlığı sisteminin dəyişməsi o zaman mümkündür ki, müəssisələr elmi-teniki tərəqqidə  və yüksək ixtisaslı 

kadrlarda maraqlı olsunlar, kadr hazırlığı sistemi isə əsas iqtisadi subyektlərlə-müəssisələrlə sıx əlaqədə olsunlar. 

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərdi ki, özəl ali təhsil ocaqlarının kooperasiyası kadrların ha-

zırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə geniş imkanlar yaradır. Belə kooperasiya müştərək vençur komplekslərinin təşkil 

olunmasını, məqsədli elmi proqramların həyata keçirilməsini, tədris proqramlarının birgə hazırlanmasını, müəssisələrdə 

fasiləsiz təhsil və kadrların yenidən hazırlığı sisteminin təşkilini özündə cəmləşdirir. 

Beynəlxalq təcrübələrə dayanaraq onu qeyd edə bilərik ki, kadr hazırlığı prosesinin təkmil olması  və  əmək bazarının 

tələblərinə uyğunlaşdırlması bilavasitə olaraq qeyd etdiyimiz kimi elm sferasında yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanma-

sında keyfiyyətin  əldən olunmasından bilavasitə asılıdır. Belə ki, yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması  və onlardan 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

419 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

səmərəli istifadə intellektual əmək bazarında məşğulluğun tənzimlənməsinə, həmçinin yeni texnika və texnologiyalar, yeni 

məhsullar hazırlamaqla yeni iş yerlərinin yaradılmasına müsbət təsir göstərir və eyni zamanda yüksək ixtisaslı kadr-lara tələbi 

artırır.  İnkişaf etmiş  və etməkdə olan ölkələrdə elmi tədqiqat və  işləmələrlə  məşğul olanların sayının artdığı bir şəraitdə 

respublikamızda onların sayının azalması  həm intellektual əmək bazarında, həm də elmi-texniki məhsul ba-zarında 

tarazlığın pozulması ilə nəticələnəcəkdir. Həmçinin, onu da qeyd edək ki, elmim kadrların hazırlığı hər hansı bir dövlətin 

davamlı inkişafının  əsasını  təşkil etməklə, cəmiyyətdə xüsusilə, elm və texnika sahəsində baş verən sürətli ye-niləşmə 

prosesi, yaranan yeni texnika və texnologiyaların qısa ömürlü olması, yeni elm sahələrinin ixtisas və peşələrin meydana 

gəlməsi elmi kadr hazırlığı sahəsində düzgün kadr siyasətinin aparılmasını tələb edir. Yəni, kadr hazırlığı pro-sesində özəl 

təhsil müəssisələrinə yüksək ixtisaslı kadr hazırlanması üzrə dövlət planına cəlb edilmə hesab edirik ki, düz-gün mövqedir. 

Özəl təhsil müəssisələrimizin bu aspektdə genişlənən  şəbəkəsi və  fəaliyyəti hesab edirik ki, ümumi kadr hazırlığı 

probleminin keyfiyyət məsələsini asanlıqla həll edə biləcəkdir.  

 

 

İQTİSADİ İNKİŞAFDA İNSAN KAPİTALININ ROLU 

 

Altay İSMAYILOV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] az 

 

İqtisadi artımın  ən mühüm ünsürlərindən biri şüphəsiz ölkənin sahib olduğu kapital imkanlarıdır.  Ənənəvi iqtisadi 

ədəbiyyatda inkişafdan geri qalmış ölkələrdə bu geriliyin əsas səbəbi olaraq fiziki kapital imkanlarının çatışmamazlığı 

üzərində durulmuşdur. Çünkü ümumiyyətlə kapital dedikdə ilkin olaraq istehsalda birbaşa istifadə olunan maşın,dəzgah, 

təchizat v.s. ilə pul kimi dəyərlər nəzərdə tutulur. Amma muasir iqtisadi yanaşmalarda yaxşı hazırlanmış savadlı kadr, insan 

kapitalı istehsalda sadəcə  səmərəliliyin artmasına gətirib çıxaran bir amil olmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda yeni 

istehsal metdolarının, texnoloji kəşflərin ortaya çıxmasının əsas təkanverici qüvvəsi olaraq ələ alınır. 

İnsan kapitalı anlayışı iqtisadi ədəbiyyatda 1960- cı illərin  əvvəlində Schultz və Denisonun nəzəri və empirik tədqi-

qatlarıyla yerini almışdır. Bu tədqiqatlarda iqtisadi artımın bir hissəsi fiziki sərmayə ilə izah olunarkən, digər hissəsi də 

insan kapitalıyla izah edilmiş və "İnsan Kapitalı Nəzəriyyəsi" ortaya çıxmışdır. Schultz insan kapitalıyla əlaqədar əsə-rində 

iqtisadi inkişafdan geri qalmış ölkələrdə sosial-iqtisadi inkişafın önündəki ən böyük əngəlin fiziki sərmayə yetər-sizliyindən 

daha çox insan kapitalındaki keyfiyyət problemi üzərində durmuşdur. Buna görə insan kapitalına qoyulan investisiya 

istehsalda artıma gətirib çıxarır. Bu nəzəriyyə ilkin olaraq təhsil və səhiyyə kimi 2 əsas amil üzərində durmuş-dur. 1980- ci 

illərin sonlarından etibarən təhsilli, sağlam və keyfiyyətli  əmək faktoru kimi qiymətləndirilən insan kapitalı iqtisadi artımın 

əsas təkanverici qüvvəsi olaraq ələ alınmışdır. Dünya bankı bu istiqamətdə bir sıra göstəricidən istifadə etməklə ölkələrə 

görə hər il dəyəri 0-1 arasında yer alan bir indeks- insan kapitlının inkişafı indeksi- hesablayır. 

İqtisadi  ədəbiyyatda insan kapitalına fərqli təriflər verilmişdir. Bu təriflər ümumiləşdiriləcək olursa, insan kapitalı 

istehsal prossesində yer alan əmək amilinin sahib olduğu və digər istehsal amillərindən daha səmərəli istifadə edilməsinə 

gətirib çıxaran bilik, bacarıq, təcrübə, peşəkarlıq, sağlamlıq səviyyəsinə bağlı olaraq yaratdığı əlavə dəyər olaraq ifadə edilə 

bilər. 

İnsan kapitalının kəmiyyət göstəriciləri, yəni ölçüləbilirliyi bir sıra amillərə bağlı olaraq reallaşdırılır. Bu göstəri-cinin 

müəyyənləşdirilməsində,qeyd olunduğu kimi, ən çox təhsil üzərində durulur. Bu baxımdan insan kapitalının for-

malaşmasında mövcüd təhsil səviyyəsi ilə təhsilə yatırılan investisiyalar əsaslı amillər olaraq önə çıxır. Təhsil səviyyəsində bir 

sıra göstəricilərlə,  əsasən oxumaq-yazmaq səviyyəsi  ələ alınır.  İnvestisiya göstəriciləri isə maddi və maddi olmayan 

göstəricilər olmaqla ikiyə ayrılır. Maddi göstəricilər ümumilikdə təhsillə əlaqədar əmtəə xə xidmətlərə sərf oluna dövlət və 

özəl sektor xərcləri, insan kapitalının inkişafına sərf olunan xərclər yer alır. Buna görə maddi göstəricilər olaraq UDM-də 

təhsilin payı, tələbə-şagird başına təhsil xərcləri, şirkətlərin təhsilə ayırdıqları xərclər ələ alınır. Maddi olmayan göstəri-cilər 

olaraq isə işlə əlaqədar təhsil fəaliyyətlərində iştirak, təhsilə ayrılan zaman və s. kimi göstəricilər üzərində durulur.  

İnsan kapitalının keyfiyyətindəki artım yalnız təhsillə deyil, bu istiqamətə yönəldilən bütün xidmətlərin məcmusuyla 

əlaqədardır. Belə ki, səhiyyə, aktiv əhalinin payı, beyin köçü və s. kimi ünsürlər də insan kapitalına təsir edən amillər 

arasında yer alır. Səhiyyəyə bağlı olaraq insan kapitalının inkişafı qidalanma səviyyəsi, orta ömür müddəti kimi bir sıra 

göstəricilər çərçivəsində  ələ alınır. Beyin köçünə  gəlincə Lucasa görə bu hal köç verən yoxsul ölkələrdə yoxsulluğun 

davamlılığına gətirib çıxrmaqda, köç alan ölkə iqtisadiyyatlarının isə inkişafına gətirib çıxaran bir amil olaraq qiymətlən-

dirilir. Təbiidir ki,insan kapitalını  dəstəkləyəcək tədbirlər alınmazsa, bu kapitalın önəmli bir qisminin xaricə  çıxmasının 

qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır. 

Məlumdur ki, İEÖ-lərdə informasiya texnologiyalarının (IT) istehsalı yüksək həcmdəki tədqiqat və inkişaf (R&D) 

xərcləri ilə dəstəklənir. Bu ölkələrdə tədqiqat və inkişaf (R&D) xərclərinin ÜDM-dəki payı 1.5-2% ikən, İEOÖ-lərdə isə bu 

nisbət 0.05%-in altındadır. Bunun məntiqi nəticəsi olaraq dünyadakı məcmu tədqiqat və inkişaf (R&D) xərclərinin 95%-ni