M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Şüuru formalaşdıran metodlar. Bu qrup metodların məq-
sədi insanın şüuruna təsir etməklə onda düzgün təsəvvürlər, inam 
və əqidə yaratmaqdan ibarətdir. Onların köməyi ilə gənclər ic-
timai davranış normaları ilə tanış olur, özlərini harada və necə 
aparmaq lazım olduğunu, yaxşını və pisi başa düşür, əxlaqi tə-
ləblərin zəruriliyinə inanırlar.
Buna görə də bəzi pedaqoji mənbələrdə şüuru forma-
laşdıran metodlara inandırma metodları da deyilir. Bu metodlar 
qrupuna əxlaqi söhbətlər, əxlaqi mövzuda məruzə və mühazi-
rələr, disputlar, bədii əsərlərin (filmlərin) müzakirəsi, nümunə 
metodları daxildir.

---

170 
sxem 

---

171 
Əxlaqi söhbətlər müəyyən əxlaqi, siyasi, estetik keyfiy-
yətlərin mahiyyətini, məzmununu, şərtlərini izah etmək məq-
sədi güdən inandırma metodlarıdır. Belə söhbətlər iki növdə 
olur: kollektiv və fərdi söhbətlər. Kollektiv söhbətlər müəyyən 
qrupla keçirilir və profilaktik məqsəd güdür, yəni insanı düzgün 
davranış normaları ilə silahlandırmağa, yanlış təsəvvürlərin və 
hərəkətlərin qarşısını almağa xidmət edir. Belə söhbətlər müx-
təlif mövzularda ola bilər: xeyirxahlıq, vətənpərvərlik, sadəlik, 
təvazökarlıq, yoldaşlıq, intizam və s. 
Kollektiv söhbətlərdən fərqli olaraq, fərdi söhbətlər mü-
əyyən xoşagəlməz hərəkətlərlə bağlı tək-tək gənclərlə aparılan 
söhbətlərdir. Belə söhbətin məqsədi yol verilmiş qəbahətin zə-
rərini insana başa salmaq, onda peşimançılıq hissi yaratmaqdır.
Fərdi söhbətin bir forması təxirə salınmış söhbətdir. Bu 
halda tələbə ilə söhbət qəbahət baş verən kimi aparılmır, müəyyən 
müddət ərzində təxirə salınır. Burada məqsəd insanı öz qəbahəti 
üzərində düşündürmək və onda peşimançılıq hissi oyatmaqdır.
Əxlaqi mövzuda məruzə və mühazirələr müəyyən əxlaqi 
ideyanı daha geniş şərh etməklə insanda dolğun əxlaqi təsəv-
vürlər, inam və əqidə yaratmaq məqsədi güdür. 
Disputlar tərbiyə məsələləri üzrə mübahisələrdir. Müxtə-
lif mövzularda belə mübahisələr keçirmək olar. Məsələn, 
“Xoşbəxtlik nədir?”, “Əsl insan kimə deyilir?”, “Həyatın mənası 
nədir?”, “Qızla oğlan dost ola bilərmi?” və s. Disputda müzakirə 
olunan məsələ üzrə hər kəs öz fikrini söyləyir, mövqeyini mü-
dafiə etməyə çalışır. Disput yanlış təsəvvürləri üzə çıxarmağa 
və düzəltməyə imkan verir. 
Bədii əsərlərin (filmlərin) müzakirəsi əxlaqi təsəvvür və 
ideyaların formalaşmasında daha böyük imkanlara malikdir. 
Bədii ədəbiyyat qüdrətli tərbiyə vasitəsidir. Bədii əsər həyatı və 
insan münasibətlərini dərk etməyə kömək göstərir. Digər 
metodlardan fərqli olaraq, burada əxlaqi ideya mücərrəd şəkildə 
yox, konkret bədii obrazların nümunəsində açılır. Bu obrazlar 
əxlaqi ideyaları əyaniləşdirir. Onların timsalında həmin ide-

---

172 
yalar daha tez və daha yaxşı dərk olunur. Bunu nəzərə alaraq 
tərbiyə işində bədii əsərlərin (filmlərin) müzakirəsindən geniş 
istifadə etmək lazımdır.
Bədii əsərlərin müzakirəsi qaydası disputda olduğu kimidir. 
Nümunə metodu şüuru formalaşdıran metodlar içərisində 
mühüm yer tutur. Doğrudur, nümunə bütün tərbiyə metod-
larında bir vasitə və tərz kimi iştirak etsə də, daha çox əxlaqi 
ideyaları əyani şəkildə nümayiş etdirməyə, konkretləşdirməyə 
və beləliklə, daha dolğun və canlı təsəvvürlər yaratmağa xidmət 
göstərir. Tərbiyəçinin sözü canlı nümunə ilə birləşdikdə daha 
inandırıcı olur və daha böyük təsir gücünə malik olur. Əksinə, 
tərbiyəçinin sözü ilə əməli düz gəlmədikdə onun yaxşı sözləri 
belə təsirini və inandırıcılığını itirir. 
Müəllim gənclərə həmişə düzgün davranış nümunəsi 
göstərməlidir. Şəxsi nümunə ilə yanaşı tərbiyə işində müxtəlif 
növ müsbət nümunələrdən (tarixi şəxsiyyətlərin, görkəmli elm 
və mədəniyyət xadimlərinin, bədii əsər qəhrəmanlarının, 
yaşlıların, yoldaşların nümunələrindən) də istifadə edilməlidir.