M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva
Təlim prosesinin metodoloji və elmi-nəzəri əsasları
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Təlim prosesinin metodoloji və elmi-nəzəri əsasları Təlim prosesinin metodoloji əsasını fəlsəfənin idrak nəzə- riyyəsi təşkil edir. İdrak dünyanın insan şüurunda əks olunması prosesidir. Bu proses üç pillədən keçir: hissi idrak, məntiqi idrak, praktika. Dünyanın dərk olunması hissi idrakdan başlayır: hiss üzvlərinin köməyi ilə insanda ətraf aləm haqqında duyğular, qav- rayış və təsəvvürlər yaranır. Bu yolla əldə olunan faktik material- lar (qavrayış və təsəvvürlər) məntiqi idrakda – mücərrəd təfəkkür- də təhlil olunur, ümumiləşdirilir. Ümumiləşdirmələrin nəticələri anlayışlar və qanunlarda öz əksini tapır. Əgər hissi idrak dünyanın obrazlı mənzərəsini yaratmağa kömək edirsə, məntiqi idrak ha- disə və proseslərin mahiyyətini başa düşməyə, ətraf aləmin qanu- nauyğunluqlarını dərk etməyə imkan verir. Mücərrəd təfəkkürdə çıxarılan nəticələr praktikada yoxlanılır; praktika – biliklərin həqiqiliyinin əsas meyarıdır. Elmi idrakın göstərilən üç pilləsi tədqiqatçı alimin keç- diyi yoldur. Məsələn, deyilənlərə görə, məşhur fizik İ.Nyuton ağacdan başına alma düşəndən sonra ümumdünya cazibə qanu- nunu kəşf etmişdir. O, hamı kimi, idrakın birinci – hissi pilləsi ilə kifayətlənməmiş, almanın nə üçün göyə qalxmayıb yerə düşdüyünü müəyyənləşdirmək üçün idrakın ikinci pilləsinə – məntiqi idraka keçmiş, təhlil və ümumiləşdirmələr əsasında belə nəticəyə gəlmişdir ki, yer cazibə qüvvəsinin təsiri ilə al- manı özünə çəkir. Sonra bu nəticəni praktika yolu ilə yoxlayıb cazibə qanununu müəyyən etmişdir. Bütün qanunauyğunluqların həqiqiliyi praktika yolu ilə öyrənilir və bu əsasda elm qanunları müəyyən edilir. Görəsən, tə- limdə tələbə (şagird) də tədqiqatçı alimin yolu iləmi gedir? Alimin və tələbənin fəaliyyətində oxşar və fərqli cəhətlər nədən ibarətdir? Təlim prosesi də idrakın bir növüdür. Tələbənin (şagir- 78 din) öyrənmə yolu bir çox cəhətdən idrak yoluna əsaslanır: o da hissi idrak yolu ilə ətraf aləmi qavramalıdır, qavradıqlarını mü- cərrəd təfəkkür yolu ilə dərk etməli, anlamalıdır, nəhayət, bilik- lərini praktikaya tətbiq etməlidir. Alimdən fərqli olaraq tələbə keçilən bilikləri unutmamaq üçün vaxtaşırı təkrarlamalıdır. Deməli, alimin elmi idrak yolu ilə tələbənin təlim yolu arasında oxşarlıq vardır. Bunu sxematik olaraq nəzərdən keçirək. İdrak yolu Canlı müşahid mücərrəd təfəkkür praktika Təlim yolu Qavrama anlama tətbiqetmə möhkəmlətmə Göründüyü kimi, tələbənin təlim (öyrənmə) yolu idrak yoluna müvafiqdir. Lakin onunla tam eyni deyildir; müəyyən fərqli cəhətləri, özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu fərqi idrak məqsədində (alim yeni qanunları üzə çıxardır, tələbə isə elmə məlum olan bilikləri öyrənir), idrak pillələrinin sistemində (elmi idrakdan fərqli olaraq təlimdə pillələrin ardıcıllığı dəyişir, möhkəmlətmə pilləsinə ehtiyac duyulur), idraka rəhbərlik işin- də (alimdən fərqli olaraq tələbənin idrak fəaliyyəti müəllimin rəhbərliyi altında gedir) və s. özünü göstərir. Təlim prosesində müəllim bu xüsusiyyətləri nəzərə al- malı, tələbənin idrak fəaliyyətinin tədricən elmi idraka yaxın- laşması üçün şərait yaratmalıdır. Təlim elə qurulmalıdır ki, tə- ləbə idrakın bütün pillələrindən keçsin: müşahidələr etsin, təhlil və ümumləşdirmələr aparsın, problemləri həll etsin, nəzəri biliklərini praktikaya, həyata, çalışmalara tətbiq etsin, müstəqil və yaradıcı düşünsün və fəaliyyət göstərsin. Başqa sözlə, tə- limdə canlı müşahidə, mücərrəd təfəkkür və praktikanın vəhdəti təmin edilməlidir. Yalnız bu şərtlə biliklərin şüurlu, əsaslı və möhkəm mənimsənilməsi mümkündür. |