Mövzu Entomologiya və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərverən canlılar haqqında anlayış, onların növ tərkibi, çoxalma və inkişafı. Zədə və zərər. Plan

GƏNCƏ -2017


Mövzu 7. Üzüm tənəklərinin zərərvericiləri və onlarla
mübarizə tədbirləri

Üzüm tənəklərinin bütün orqanları – kökü, yaşıl zoğları, yarpaqları və gilələri müxtəlif növ zərərvericilər tərəfindən zədələnir. Nəticədə bitkinin inkişafı zəifləyir və məhsuldarlığı azalır.

Respublikaməzda üzüm tənəklərinin geniş yayılmış bir sıra zərərvericiləri mövcuddur. Onlardan filloksera, salxım yarpaqbükəni, üzüm unlu yastıcası, mərmər böcəyi, bağ tor gənəsi və üzüm fır gənəsini göstərmək olar.
Filloksera (Viteus vitifolii Fiteh) – Bərabərqanadlılar dəstəsi (Homoptera), filloksera (Phylloxeridae) fəsiləsinə mənsubdur.
Fillokseranın iki forması vardır: kök və yarpaq. Respublikamızda üzüm tənəklərinə əsasən zərərvericinin kök forması zərər verir.
Yetkin dişi fillokseranın bədəni 1,2-1,5 mm uzunluqda olub ovalvaridir. Xortumu uzundur, rəngi sarımtıl qəhvəyidir.
Yumurtası qoyulduğu ilk günlər qızılı-sarı, sonra isə qonur olmaqla 0,3 mm uzunluqdadır.
Sürfəsi qızılı-sarı rəngdədir, yaş dəyişdikcə qonurlaşır. Qanadlı formalar iki cüt şəffaf qanada malikdir. Qanadlı fillokseranın yumurtası iki cinslidir. Nisbətən iri (0,4 mm uzunluqda) yumurtalardan dişi fərdlər, kiçik (0,25 mm uzunluqda) yumurtalardan isə erkək fərdlər çıxır.
Fillokseranın vətəni ABŞ-dır. O, keçən əsrin 60-cı illərində Avropaya gətirilmiş və oradan da bir sıra ölkələrə yayılmışdır. Respublikamızda filloksera 1925-ci ildə qeyd edilmişdir.
Hazırda zərərverici Qazax, Tovuz, Şəmkir, Göy-göl, Şamaxı, Şəki və s. rayonlarında yayılmışdır.
Filloksera 1-ci və 2-ci yaşda olan sürfə fazasında, tənəyin kökləri üzərində, torpağın 10-20 sm dərinliyində qışlayır. Tənək şiddətli sirayətləndikdə fillokseranın 1 m dərinlikdə qışlayan fərdlərinə təsadüf edilir.
Yazda torpağın temperaturu 13⁰-15⁰S qalxdıqda sürfələr qış yuxusundan oyanır və sürətlə qidalanmağa başlayır. Onlar qidalanaraq böyüyür. 4 dəfə qabıq dəyişdikdən sonra sürfə yetkin dişi halını alır. Bir qədərdən sonra dişi fərdlər yumurta qoymağa başlayır. Bir dişi fərd köklərin qabığı üzərinə 120-yə qədər yumurta qoyur. Qoyulmuş yumurtalardan 5-10 gün sonra yeni nəslin sürfələri çıxmağa başlayır. Bir nəslin inkişafı təxminən 25-30 günə başa çatır. Payızda soyuqların düşməsi ilə əlaqədar sürfələr qidalanmasını dayandırır və qışlamağa gedir.
Zərərverici il ərzində 6-7 nəsil verir.
Fillokseranın ayrı-ayrı nəsillərinin sürfələrinin bir qismi köklərin üzərinə yayılır, digər qismi isə torpağın üst səthinə çıxaraq müxtəlif yollarla yayılıb, yoluxmamış sahələrə yayılır.
Filloksera kök hüceyrələrinin şirəsini sormaqla qidalanır. Sorma nəticəsində xırda köklər (saçaqlar) üzərində nisbətən kiçik qalınlaşmalar, çoxillik iri köklər üzərində iri qalınlaşmalar əmələ gəlir. Bir az keçdikdən sonra kiçik qalınlaşmalar quruyur və məhv olur. İri qalınlaşmaların əmələ gəlməsi nəticəsində isə toxumalar genişlənir və kök qabığı çatlayır. Bu çatlardan kökün içərisinə daxil olan xəstəlik törədən mikroorqanizmlər əvvəlcə yan, daha sonra isə əsas köklərin dağılması və çürüməsinə səbəb olur.
Kök sistemi çürümüş tənəyin yarpaqları saralıb tökülür, salxımdakı gilələrin həcmi kiçilir və məhsuldarlıq azalır. Beləliklə, tənəyin inkişafı ilbəil zəifləyir və 5-10 ildən sonra tənək tamamilə quruyub məhv olur.
Filloksera əsasən köklü əkin materialı ilə yayılır və eyni zamanda bir sahədən digərinə su, iş alətləri, heyvan, insanlar vasitəsilə də keçə bilir.