Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Günəş və Ayın tutulmaları

Günəş və Ayın tutulmaları qədimdə astronomiyanın ən əsas hadisələrindən biri hesab olunub. Müşahidələr göstərmişdi ki, Ay ancaq dolu ay zamanı, Günəş isə yeni ay zamanı tutula bilər. Bir müddət (təqribən 18 il 11 gün 7 saat 42 dəqiqə) keçdikdən sonra Günəş, Yer və Ayın qarşılıqlı vəziyyəti təkrarlanır. Bu vaxt tutulmaları əvvəlcədən xəbər verməyə kömək edir. Babilistanda (xaldeylər) bu vaxtı “Saros” adlandırmışlar, onu nə dərəcədə dəqiq bildikləri isə mübahisəlidir.

Ay tutulması Ayın Yerin kölgəsindən ibarət konusa düşməsidir. Bu zaman Günəşlə üz-zə duran tam (dolu) Ay və onun tutulması Yerin bütün kölgəli (yəni gecə) tərəfində müşahidə olunur.

Ay tutulması (tam, qismən, yarımkölgə) – Şəkil

Günəş tutulması isə Ayın yerdən görünməyən hissəsinin Günəşi örtməsidir. Bu zaman Günəş tutulması yalnız Ayın kölgəsinin yerə saldığı dar zolaqda müşahidə olunur. Şəkil. Dəqiq hesablama ilə Yer kürəsinin ixtiyari nöqtəsində Günəş tutulmasının nə vaxt baş verdiyini əvvəlcədən bilmək olur. Bu, xüsusi halda tarixi xronologiya üçün çox vacibdir. Herodot yazıb ki, Midiya və Lidiyalılar arasındakı savaş zamanı Günəş tam tutulmuşdu. Tarixçilər dəqiq vaxtı müəyyən edə bilmir, m.ö. 626-cı il və m.ö 583-cü il arasında dayanmışdılar. Bu Günəş tutulması m.ö. 585-ci il May ayının 28-də baş vermişdi!!

Şəkil: Ay və gün tutulmalarının vahid sxemi (3 səma cisminin qarşılıqlı vəziyyəti...)

Ay Günəşə nisbətən yerə təxminən 400 dəfə yaxındır və Ayın diametri Günəşinkindən təxminən 400 dəfə azdır. Buna görə Günəş və Ay yerdən təxminən eyni böyüklükdə görünür.

Planetlər

Beş səma cisminin Zodiak bürcləri içində daima öz yerini dəyişdiyi çox-çox qədimlərdən məlumdur. Yunanlar onları planet (planetes = gəzəyən, planetes aster = gəzəyən ulduz, latınca planeta) adlandırdılar. Planetlər parlaq ulduzlara bənzəyirlər, lakin “tərpənməz” ulduzlardan fərqli olaraq onlar yerlərini daima dəyişir - bir zodiak bürcündən digər qonşu bürcə doğru hərəkət edirlər. Merkuri və Venera Günəşə yaxın bürclərdə olur, Mars, Yupiter və Saturn isə yaxında da, uzaqda da, hətta Günəşdən tam əks tərəfdə də görünürlər.

Planetlərin hərəkətinin öyrənilməsi astronomiyanın inkişafında həlledici rol oynayıb. Astroloqlar (onlar həm də astronomlar idi) planetlərin zodiak içində vəziyyətinə görə insanın anadan olduğu tarixlə bağlı və insan həyatının digər mühüm məqamlarına aid horoskoplar düzəldir, insanın gələcəyindən xəbər verir, “uğurlu” və “uğursuz” günləri, vaxtı müəyyən edirdilər.

Planetlər əsasən qərbdən şərqə doğru hərəkət etsələr də, bəzən sanki göydə dayanır, sonra qısa müddətdə geriyə - qərbə doğru qayıdır, sonra isə dönüb yenə şərqə doğru yoluna davam edir. Başqa sözlə, planet qərbdən şərqə doğru hərəkətində geriyə boylanaraq “düyün vurmağı” və ya “ilmə salmağı” da unutmur, hərəkətində retroqradlıq var. Qədim dünyanın astronomları bu məsələni anlamaq üçün böyük zəhmət çəksələr də, yunanlar nəzəri/həndəsi modellər qursalar da, doğru izah yalnız heliosentrik sistem vasitəsilə verilmişdir.