MüNDƏRİcat giriş fəsil Müasir marketinqdə istehlakçı davranışı və onun elmi – nəzəri əsasları

Dövlət və ya ictimai təşkilatların nümayəndləri – adətən geniş profilli

mütəxəssislər olurlar. Bu bazarın əsas xüsusiyyəti ondadır ki,nümayəndlər şəxsi yox, ictimai vəsaitlərdən istifadə edirlər və bu prosedura həddən artıq bürokratikləşdirilib. Onların seçim meyarlarına isə bunlar daxildir: loyallıq, etibarlılıq, şəxsi əlaqələr və s.

Anatomik nöqteyi-nəzərdən istehlakçıların qadın və kişi qatlarına bölünməsi birmənalıdır, psixoloji baxımdan isə bu bölgü o qədər də sərt deyil. Bir çox məhsullar isə, ümumiyyətlə, cins mənsubiyyətinə malik deyil: avtomobillər, evlər, qaz və elektropiltələr, digər məişət əşyaları, videokameralar və s. Bütün bunlara baxmayaraq, istehlakçının cinsi vacib əhəmiyyətə malikdir, çünki nəinki eyni məhsullar, həm də onların ayrı=ayrı xarakteristikalarına qadın və kişilər müxtəlif cür reaksiya verirlər. Məslən, konservləşdirilmiş göbələklər, tərəvəz, meyvə və s. seçimi zamanı kişilər daha böyük qablaşdırmaya malik məhsulu seçirlər.

Bundan başqa istehlakçıların yaş qruplarına görə də bölgüsü aparılır. Burada isə statistik, məzmunlu (əhali yaş sərhədləri tam dəqiq müəyyən edilməyən və qarışması mümkün olan qruplar; körpələr, məktəblilər, tələbələr, əməkqabiliyyətlilər, ortayaşlılar, yaşlılar, təqaüdçülər, qocalar və s.), klassik, koqort yaş qrupları fərqləndirilir. Koqort qruplaşdırmada bütün əhali vacib siyasi, iqtisadi və mədəni – tarixihadisələrin təsiri altında formalaşmış 12 illik koqortlara bölünür. Məsələn, Azərbaycan üçün daha tipik ola biləcək bir neçə koqortu sadalayaq : “müharibə və inqilab dövrünün uşaqları” – 1914-26; “hərbi və durğunluq dövrünün uşaqları” – 1940-53; “islahat dövrünün uşaqları” – 1954-67(son dövrlər aktiv siyasətə qoşulanlar), “böhran, keçid dövrünün uşaqları” – 1990-2000 və s. Təbii ki, bütün yaş bölgüləri nisbidir və daha çox passport yaşı deyil, psixoloji yaş vacibdir; istehlakçının neçə yaşı olması yox, onun özünü necə hiss etməsi və davranışının hansı yaşa uyğun gəlməsi əhəmiyyətlidir. Məslən, 15 yaşında özünü 60 yaşlılar kimi aparan və fikirləşən “gənc qocalar” və 50 – 60 yaşında 30 yaşlı kimi görünüb və özünü aparan “qoca gənclər” koqortlarını ayırmaq olar.

İstehlakçıları gəlirlərinə görə qruplara ayırmaq daha sadədir: “varlılar”, “yoxsullar”, “orta qat”. Bu bölümün müxtəlif variasiyaları da mövcuddur. İdeala yaxın hal orta təbəqə üzvlərinin bütün əhalinin ən azı 80%-ni təşkil etməsidir.

Həm də bu təbəqə iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsi sayılır ki, bu da Azərbaycanda demək olar ki, çox cüzi miqdardadır.

İstehlakçıların professional qrupa mənsubluq və sosial status xarakteristikalarına görə tipologiyası da mühüm əhəmiyyətə malikdir. M. Veber 6 böyük proffesional qrup ayırmışdır: 1) fəhlələr 2) biznesmen və ticarətçilər 3) texniki və intellektual işçilər 4) menecerlər 5) iri mülkiyyətçilər 6) sahibkarlar

Marketinq tədqiqatları aparılan vaxt 6 – 8 - dən çox qrup ayırmamaq məqsədəuyğundur, çünki qrupların sayı çox olduqca xərclər artır.

Sosial – profesional statusa görə tipologiyaya nümunə kimi 3 böyük qrup ayırmaq olar: 1) rəhbərlər – qərar qəbul edən və sərəncamında işçilər olan şəxslər 2) icraedicilər – sərəncamında işçilər olmayan və rəhbərə tabe olan şəxslər 3) müdiri və tabeçiləri olmayan və ya münasibətləri vertikal üzrə formallaşdırılmayan müstəqil işçilər

Professiyanın prestiji də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, Azərbaycanda teleaparıcının nüfuzu, hətta firma, şirkət rəhbərlərindən də yüksəkdir. Bu bir tərəfə, sıradan bir müğənni siyasətçidən və ya hər hansı bir tarixi qəhrəmandan daha çox məşhurdur. Hər halda bu biz deyən qanunauyğun hal deyil. Zənnimcə, bunun səbəbi təbliğatın istiqamətində, daha doğrusu yanlışlığındadır. Onu da qeyd edək ki, yüksək sosial status – istehlakçılar üçün əlavə fiziki və mənəvi məhdudiyyətlər yaradır.

İstehlakçıların təhsil, etnik qrupa mənsubiyyət (türk, ərəb, slavyan, talış, kürd və s.), dini inam (müsəlman, xristian, buddist, iudaist, totemik dinlər və s.) və s. xarakteristikalara görə tipologiyası da önəmli rol oynayır.

Yeni məhsula olan reaksiyanın tezliyinə görə istehlakçıları 5 əsas tipə bölmək olar:

•