N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

Tənəffüs  əmsalı.  Heyvan  orqanizmində  qida  maddələri 
tədricən  oksidləşərək,  mübadilənin  son  məhsulları  olan  karbon 
qazına, suya və digər kiçikmolekullu kimyəvi  birləşmələrə çevri-
lir;  bu prosesi üzvi maddələrin zəif sürətlə  yanmasına bənzətmək 
olar. Qida maddələri orqanizmin daxilində karbon qazına və suya 
qədər oksidləşdikdə, onların orqanizmdən xaricdə yanması zamanı 
ayrılan  istiliyin  miqdarına  bərabər  enerji  əmələ  gəlir.  Buna  görə 
də,  orqanizmin  sərf  etdiyi  oksigenlə  ondan  xaric  olan  karbon 
qazının  həcminə  əsaslanaraq,  bədəndə  əmələ  gələn  enerjinin 
miqdarı haqqında mühakimə yürütmək mümkündür.  
Bədəndən  xaric  olunan  karbon  qazının  həcminin  sərf 
edilən oksigenin həcminə nisbəri tənəffüs əmsalı adlanır. 
 
2
2
O
CO
RQ

 
 
Burada RQ tənəffüs əmsalının rəmzidir.  
Tənəffüs  əmsalının  qiyməti  oksidləşən  maddələrin  tərki-
bindən  asılıdır.  Karbohidratların  oksidləşməsi  zamanı  sərf  edilən 
oksigenin  həcmi  əmələ  gələn  karbon  qazının  həcminə  bərabər 
olur. Aydındır ki,  əgər orqanizmin qəbul  etdiyi  oksigenin  hamısı 
yalnız karbohidratların oksidləşməsinə sərf edilərsə, onda tənəffüs 
əmsalı vahidə bərabər olur.  
 
C
6 
H
12 
O
6 
+ 6O
2 
→ 6CO
2
 + 6H
2
O 

210 
 
1
6
6
2
2


O
CO
RQ
.  
Yağların tərkibində oksigen atomlarının miqdarı karbohid-
ratlardakına  nisbətən  azdır.  Yağlar  oksidləşdikdə  həm  karbon 
qazının əmələ gəlməsi, həm də hidrogen atomlarının oksidləşməsi 
üçün  oksigen  sərf  edilir.  Odur  ki,  yağların  oksidləşməsi  zamanı 
tənəffüs  əmsalı  vahiddən  aşağı  (0,7)  olur.  Zülalların  oksidləşmə-
sinin tənəffüs əmsalı 
  0,8-ə bərabərdir. 
Qarışıq qidalanma şəraitində insanların tənəffüs əmsalı 0,7 
ilə  1,0  arasında  tərəddüd    edir  (orta  hesabla  0,83-0,87).  Qida 
qarışığında    karbohidratların  nisbi  miqdarı  nə  qədər  çox  olarsa, 
tənəffüs əmsalı da bir o qədər yüksək olur. 
Tənəffüs əmslının qiymətinə və ydylan oksigenin həcminə 
əsaslanaraq, müvafiq cədvəllər vasitəsilə orqanizmdə əmələ gələn 
istiliyin miqdarını müəyyən etmək olar. Tənəffüs əmsalı şəraitdən 
asılı  olaraq  dəyişə  bilər.  Aclıq  halında  orqanizmin  karbohidrat 
ehtiyatı  tükəndiyinə  görə,  yağlar  oksidləşməyə  başlayır  və 
tənəffüs əmsalı 0,7-yə yaxınlaşır. Kökəlmə zamanı isə bunun əksi 
müşahidə edilir, yəni toxumalarda, karbohidratlardan yağlar sintez 
edilir və tənəffüs əmsalı yüksəlir.   
 
 
 
 8.1 Maddələr mübadiləsinin öyrənilmə üsulları. 
 
Qəbul edilən qida maddələrinin ilk çevrilmələrindən başla-
yaraq,  mübadilənin  son  məhsullarının  əmələ  gəldiyi  mərhələyə 
qədər uğradıqları bütün kimyəvi dəyişikliklərə  a r a l ı q  m ü  b a- 
d  i  l  ə    deyilir.  Mədə-bağırsaq  traktında  gedən  həzm  və  sorulma 
prosesləri,  sümüklərdə  mineral  maddələrin  əmələ  gəlməsi,  bəzi 

211 
 
toxumaların ara maddələrinin və mayelərinin yaranması müstəsna 
olmaqla, aralıq mübadilənin yerdə qalan bütün prosesləri hüceyrə- 
lərin daxilində baş verir.  
Balans  üsulu  ilə  müxtəlif  elementlərin  və  maddələrin 
(azot,  kalsium,  fosfor,  su  və  s.)  qəbul  edilən  və  kənar  olunan 
miqdarı  təyin  edilməklə,  orqanizmin  onlara  olan  təlabatı  müəy-
yənləşdirilir. Yoxlanan maddənin (məsələn, azotun) qəbul edilmiş 
miqdarı  ifraz  olunandan  çoxdursa  müsbət  balans  adlanır.  Bu 
zaman həmin maddə bədəndə toplanır. Belə hal ən çox cavanlarda 
nəzərə  çarpır.  Maddənin  qəbul  olunmuş  miqdarı  ifrazından  az 
olarsa,  o  mənfi  balans  adlanır.  Həmin  vəziyyət  müxtəlif  xəstə-
liklərdə yaranır. Qəbul olunan maddənin miqdarı ilə ifraz olunankı 
eynidirsə ona müvazinət balansı deyilir.  
Balans üsulu insan və heyvanların müxtəlif maddələr olan 
təlabatının  miqdarca  təyininə  imkan  verir.  Bu  üsulla  keyfiyyət 
təlabatını müəyyən etmək olmur.  
Nişanlanmış  atomlar  üsulundan  istifadə  etməklə  orqaniz-
mə  daxil  olan  maddənin  tərkibində  (aminturşusunda,  yağ  turşu-
sunda, hormonda, vitamində, duzlarda və s.) atomlardan biri (mə-
sələn, karbon, kükürd, fosfor, azot,  və  s.) nişanlanır-yəni  mədəyə 
radioktiv izotopu olan element daxil olur. Radioktiv elementə görə 
orqanizmdə,  ayrı-ayrı  orqan,  toxumalarda  yoxlanan  maddənin 
vəziyyəti izlənir. Bu üsul aralıq mübadilənin ətraflı öyrənilməsinə 
imkan verir. Angiostomiya üsulunda müxtəlif orqanların aralarına, 
arteriya  və  vena  damarlarına  fistula  qoyularaq  istənilən  vaxtda 
qan,  öd  və  başqa  nümunələr  götürülür,  kimyəbi  təhlil  aparılır.      
İ.  P.  Pavlov,  J.  S.  London  tərəfindən  təklif  edilmiş  bu  üsul 
müxtəlif  maddələrin  (məsələn,  karbohidratların,  zülalların  və  s.) 
ayrı-ayrı orqanlarda mübadiləsini-yəni çevrilmələrini öyrənməyə  
imkan verir.  

212 
 
Təcrid edilmiş orqanlar üsulu Klod Bernar tərəfindən təklif 
edilmişdir.  Bu  üsulla  mübadilə  proseslərini  öyrənmək  üçün  ayrı-
ayrı  orqanlar  bədəndən-orqanizmdən  təcrid  edilmiş  və  mübadilə 
prosesləri    həm  müəyyən  orqan  çıxarılmış  orqanizmdə,  həm  də 
çıxarılan orqanın özündə öyrənilir. Bu yollarla aparılan tədqiqatlar 
biri  digərini  tamamlayır.  Qanda  qlükozanın  miqdarının  sabit 
saxlanılmasında,  sidik  cövhərinin  əmələ  gəlməsində  qaraciyərin  
rolu İ. P. Pavlov, M. V. Nenski və Q. Embden tərəfindən bu üsulla 
müəyyən  edilmişdir.  Elektron  mikroskopiyası  üsullardan,  sürətli 
sentrifuqalardan,  polyaroqrafiya,  xromatoqrafiya,  elektroforez  və 
s.  ilə  birlikdə  hüceyrədə  (mitoxondriyalarda,  ribosomlarda, 
nüvədə və s.) maddələr mabadələsinin öyrənilməsində geniş istifa-
də olunur.  
Biopsiya  və  ya  orqanostomiya  üsulunda  ayrı-ayrı  orqan-
lardan  kəsiklər  götürülərək,  onlarda  maddələrin  kimyəvi  təhlili 
aparılır və ona əsasən də maddələr mübadiləsi öyrənilir. Bu məq-
sədlə  O.  Varburq  aparatından  və  s.  cihazlardan  istifadə  olunur. 
Hidrokimyəvi üsulda müayinələr histoloji kəsiklərdə aparılır.  
Maddələr mübadiləsini öyrənmək üçün fraksiyalarından və 
homogenatlardan da istifadə edilir. Bu üsul mübadilə proseslərinin 
lokalizasiyasının (yerləşməsini) müəyyənləşdirməyə  imkan verir. 
Zülalların  ribosomlarda  sintez  olunması  və  s.  bu  üsulla  öyrənil-
mişdir.  
Bütün bu üsullar maddələr mübadiləsini ətraflı öyrənməyə 
və  onu  istənilən  istiqamətdə  dəyişdirməyə,  heyvanların  məhsul-
darlığını  artırmaq,  onların  keyfiyyətini  yaxşılaşdırmaq,  xəstəlik-
lərinin qarşısını almaq yollarını müəyyən etməyə imkan verir.  
Maddələr  mübadiləsinin  tipi,  intensivliyi  bir  sıra  amillər-
dən:  heyvanın  növündən,  yaşından,  qidasından,  ilin  fəslindən, 
temperaturdan,  təzyiqdən  və  s-dən  asılıdır.  (Q.  E.  Vladimirov,     

213 
 
P. P. Radıkov, V. V. Kovalski, H. İ. Səfərov, Q. B. Xəlilov və b.). 
Mübadilə prosesinin gedişində sinir sisteminin və daxili sekresiya 
vəzlərinin nizamlayıcı  rolu da mühüm əhəmiyyətə malikdir. (İ. P. 
Pavlov, K. M. Bıkov, A. İ. Qarayev, H. İ. Səfərov, Q. B. Xəlilov 
və b.). Bütün bu məsələləri ətraflı öyrənməklə, maddələr mübadi-
ləsini  heyvandarlığın  inkişafına  şərait  yaradacaq  istiqamətə 
yönəltmək olar.  
 
 
8.2 Həzmin biokimyası. 
 
İnsan  və  heyvanların  qəbul  etdiyi  qida  və  onda  olan 
müxtəlif  maddələr  (zülallar,  yağlar,  karbohidratlar,  duzlar  və  s.) 
öz  tərkib  hissələrinə  həzm  orqanlarında  (ağız  boşluğu,  mədə, 
bağırsaqlar) parçalanır. Həzm orqanlarında qida müxtəlif şirələrin 
(tüpürcək, mədə şirəsi, bağırsaq şirəsi,öd və s.) və onlardakı mad-
dələrin (xüsusən fermentlərin), öd turşularının və s. təsiri ilə fiziki 
və  kimyəvi  dəyişikliyə  uğrayır.  Həzm  prosesində  zülallar  son 
məhsul  olaraq  aminturşularına,  karbohidratlar  monosaxaridlərə, 
yağlar  və  yağabənzər  maddələr  qliserinə,  yüksəkmolekullu  yağ 
turşularına,  fosfat  turşusuna,  azotlu  birləşmələrə  (xolinə,  kola-
minə, serinə və s.), nuklein turşuları purin və purimidin nukleotid-
lərinə, duzlar isə ionlara ayrılır. Bu bəsit birləşmələr həzm orqan-
larından  sorularaq  qana  keçir  və  qanda  bədənin  bütün  orqan  və 
toxumalarına aparılır.  
Qidanın  ilk  həzmi  ağız  boşluğunda  başlayır.  Qulaqdivi, 
çənəaltı  və dilaltı vəzlərinin şirələri olan tüpürcək ağız boşluğuna  
tökülür.   
Üzvi maddələrdən tüpürcəkdə musin, zərdab albumini və 

214 
 
qlobulininin izi, sidik cövhəri, fermentlərdən amilaza, maltaza və 
oksidaza olur. Tüpürcəyin özlülüyü musindən asılıdır.  
Tüpürcək amilazası (və ya ptialin) əsasən qulaqdibi vəzin-
də  istehsal  olunur.  Bu  ferment  neytral  mühitdə  (pH  6,8  -7,0) 
nişastanı  maltozaya  qədər  hidroliz  edir.  İnsanın  tüpürcək  amila-
zasına nizbətən heyvanlarınkı (donuzda 100 dəfə, qaramal və atda 
1400  dəfə)  çox  az  fəaldır.  Ona  görə  də  həzmdə  əhəmiyyəti  çox 
azdır.  
İnsanda gündə 1,5 l ağız suyu ifraz edilir. Bu da müxtəlif 
amillərdən  asılıdır.  Ağız  suyu  fermentlərinin  təsiri  çox  az  davam 
edir, çünki adi halda insanda qida ağız boşluğunda çox qısa müd-
dət 18-20 saniyə qalır. Bu müddətdən sonra udulur  və onun tərki-
bində  olan amilaza mədəyə düşür və HCl təsirindən inaktivləşir, 
lakin mədəyə düşən qida mədə şirəsi ilə tam islanana qədər onun 
daxili  qatlarında  karbohidratların  parşalanması  davam  edir.  Əgər 
çörəyi  uzun  müddət  ağızda  saxlasaq,  onun  dadı  şirinləşər.  Çünki 
bu zaman çörəyin tərkibində olan niçasta ağız suyunun tərkibində 
olan fermentlərin təsiri ilə qlukozaya qədər prçalana bilir. 
      


6
12
6
11
22
12
2
5
10
6
2
2
O
H
C
O
H
nC
O
nH
O
H
C
n
maltoza
amilaza
n

 


 


   
        
nişasta  
                                                        
maltoza 
                    
qlükoza 
 
Ağız  boşluğundan  sonra  mədə  həzmi  başlayır.  Bu  proses 
mədə şirəsinin təsiri ilə gedir.  
Mədə həzm kanalının genəlmiş hissəsidir. Mədəyə düşmüş 
qida orada bir neçə saat qalır və bu müddət ərzində mədə divarının 
yığılması  nəticəsində  mexaniki  təsirə  uğrayır  sürtülüb  xırdalanır 
və mədə şirəsi ilə qarışır. Mədə şirəsini mədənin selikli qişasında 
14 mln-a  yaxın  olan birhüceyrəli vəzilər ifraz edir. Bu vəzilər üç 
qrupa bölünür. Birinci ferment, ikinci xlorid turşusu, üçüncü qrup 

215 
 
isə selik ifraz edir.  
Mədə  şirəsi  mədənin  selik  təbəqəsinin  dib  hissəsindəki 
vəzilərin hüceyrələrin tərəfindən istehsal olunur. Bütün heyvanlar-
da mədə şirəsinin reaksiyası turşdur. Mədə şirəsinin pH-ı itdə 1,5-
2,0; qaramalda 2,2-3,1 danada 2,5-3,4; atda 1,2-3,1; quşlarda 3,8 ; 
insanda 5-6 olur.  
Mədə  şirəsinin  sutkalıq  miqdarı  insanda  2l,  itdə  2-3l, 
qoyunda 4l, qaramalda daha çoxdur.  
Mədə şirəsinin 99,5%-i su, 0,5%-i quru qalıqdan ibarətdir. 
Sonuncuya  zülallar,  zərdab  albumini  və  lipaza  aiddir.  Cavan 
heyvanların  mədə şirəsində katepsin, donuzda az fəal  amilaza da 
vardır.  Mədə  şirəsində  xlorid,  süd,  sirkə,  yağ  turşuları,  karbonat, 
kalsium və maqnezium duzları da olur.  
Gövşəyən  heyvanların  şırdan  möhtəviyyatında  aminturşu-
larına, mikroelementlərə və vitaminlərə (C, B
1
, B
2
, B
6
, B
12
  və  s.) 
də təsadüf edilir.  
Mədə  həzmində  ciddi  əhəmiyyətə  malik  olan  fermentlər-
dən pepsin, ximozin, lipaza, turşulardan xlorid və süd turşularıdır. 
Xlorid  turşusu  həm  sərbəst,  həm  də  birləşmiş  halda  olur.  Xlorid 
turşusunun  miqdarı  it  və  donuzun  mədə  şirəsində  (0,3-0,6%)  at, 
qaramal,  qoyun  və  quşlarınkına  nisbətən  (0,1-0,3%)  çoxdur. 
Müxtəlif  xəstəliklərdə  xlorid  turşusunun  ifrazı  kəskin  dəyişir. 
Mədə  şirəsində  xlorid  turşusunun  olmamasına  axlorhidriya,  azal-
masına hipoxlorhidriya və çoxalmasına hiperxlorhidriya deyilir.  
Xlorid turşusunun əmələ gəlməsi üçün xloridlərdən, xüsu-
sən natrium-xloriddən və karbonat turşusundan istifadə olunur.  
Hazırda  güman  edilir  ki,  xlorid  turşusunun  əmələ  gəlmə-
sində karboanhidraza fermentlərinin və histamin hormonunun rolu 
vardır. Xlorid turşusunun sintezi üçün lazım gələn enerji ilə ATF-
in parçalanmasından alınır.  

216 
 
3
3
2
NaHCO
HCl
NaCl
CO
H



 
Xlor  ionunu  mədənin  selik  təbəqəsindəki  zülalların  ver-
məsi Donnan müvazinətinə əsaslanır. 
Xlorid  turşusu  zülalların  şişməsini  sürətləndirərək,  fer-
mentlərin  təsirinə  şərait  yaradır,  pepsinogeni  fəallaşdıraraq,  pep-
sinə  çevirir,  mədə  şirəsindəki  çürüdücü  və  qıcqırdıcı  mikroorqa-
nizmləri məhv edir,pis həll olan duzların (kalsium fosfat, dəmirin 
kompleks birləşmələri və s.) həllolmasını asanlaşdırır. 
Mədə  şirəsində fermentlərdən  əsası  pepsindir.  Bu ferment 
mədənin  dib  hissəsindəki  bəzi  hüceyrələrində  qeyri-fəal  pepsino-
gen  şəklində  istehsal  olunur,  xlorid  turşusunun  təsiri  ilə  pepsin 
inqibitoru (molekul kütləsi 3200 olan peptiddir) və 5 kiçik neytral 
peptidi  itirərək  fəallaşır.  Pepsin  turş  mühitdə  zülalların  albumoz 
və  peptonlara  qədər  hidrolizini  sürətləndirir.  Lakin  keratinlərə, 
fibroinə, mutsinlərə, ovomukoidlərə, protaminlərə təsir etmir. 
Mədə şirəsinin ikinci fermenti katepsindir. Bu ferment pH 
4 – 5 olduğu mühitdə fəal olub, zülalları və bəzi peptidləri hidroliz 
edir. Cavanların mədə şirəsində katepsin fəal, yaşlılarda qeyri-fəal 
olur.  
Şırdan  fermenti  (ximozin  və  ya  rennin)  mədə  vəzilərinin 
hüceyrələrində əmələ gəlməklə, zəif turş mühitdə, kalsium duzla-
rının iştirakı ilə kazeinogeni kazeinə çevirərək laxtalandırır.  
Mədə  şirəsində  proteolitik  fermentlərdən  başqa  çox  az 
miqdarda lipaza da olur. O,  yalnız emulsiya halında olan  yağları 
hidroliz  edə  bilir.  Buna  görə  süddə  olan  yağlar  qliserinə  və  yağ 
turşularına qədər parçalana bilir. Bu da körpələr üçün əhəmiyyət-
lidir.  Yaşlı  insanlarda  və  heyvanlarda  mədə  şirəsində  lipaza  az 
fəaldır.  
Göstərilənlərdən aydın olur ki, mədədə başlıca olaraq zü-
 
 

217 
 
lallar,  az  miqdarda  yağlar  və  mürəkkəb  karbohidratlar  öz  tərkib 
hissələrinə  parçalanır.  Lakin  zülallar  və  yağlardan  fərqli  olaraq 
karbohidratların hidrolitik  parçalanması  mədə şirəsində olan spe-
sifik  fermentlərin  təsiri  ilə  deyil,  ağız  suyu  fermentlərinin  ağız 
boşluğunda  başlayan  fəaliyyətinin  davamı  nəticəsində  meydana 
çıxır.  
Mədədən  sonra  qida  maddələrinin  həzmi  nazik  bağırsaq-
larda öd, pankreas və bağırsaq şirələrinin iştirakı ilə gedir.  
Pankreas  şirəsi  zülalların,  karbohidratların  və  yağların 
hidrolitik  parçalanmasında  əsas  rol  oynayır.  Onların  60  –  80%-i 
pankreas şirəsinin təsiri ilə parçalanır.    
Pankreas  şirəsinin  sutkalıq  miqdarı  qaramalda  3  –  4  l, 
donuzda  8  l,  itdə  0,3  l-ə  qədər  olur.  Bu  şirə  rəngsiz,  şəffaf,  zəif 
qələvi reaksiyalı (pH 7,3 – 8,0) mayedir. Onun 90%-i su və qalanı 
quru  maddədir.  Sonuncunun  tərkibi  zərdab  zülallarından,  peptid-
lərdən,  aminturşularından,  yağlardan,  sabunlardan,  natrium-xlo-
riddən,  kalsium-xloriddən,  natrium-hidrokarbonatdan,  natrium-
hidrofasfatdan və başqa maddələrdən ibarətdir. Duzlardan çoxunu 
(0,7%) natrium-hidrokarbonat təşkil edir.  
Mədəaltı vəzinin şirəsindəki fermentlərdən tripsinin, ximo-
tripsinin,  elastazanın,  karboksipolipeptidazanı,  protaminazanı,  
dipeptidazanı,  nukleazanı  (ribonukleaza,  dezoksiribonukleaza), 
lipazanı, amilazanı, maltazanı, laktazanı və invertazanı göstərmək 
olar. 
Pankreas  şirəsinin  sekresiyasında  xlorid  turşusunun  rolu 
böyükdür.  Bu  turşu  onikibarmaq  bağırsağa  daxil  olaraq,  prosek-
retini fəallaşdırır və sekretinə çevirir. Sonuncu sorularaq, pankreas 
vəzinə hormonal təsir göstərir və onun şirə ifrazını artırır. Mədəal-
tı  vəzinin  şirə  ifrazını  yağlar,  onların  sabunlaşma  məhsulları,  su, 
spirt və başqa amillər də sürətləndirir.  

218 
 
Pankreas  şirəsinin  əsas  fermenti  tripsindir.  Bu  ilk  dəfə     
A.  Y.  Danilevski  tərəfindən  ayrılmışdır.  Tripsinogen  qeyri-fəal  
formada  əmələ  gəlir.  Bağırsaq  şirəsindəki  enterokinazanın  təsiri 
ilə  fəallaşaraq  tripsinə  çevrilir.  Tripsin  tipik  qlobulindir.  Mühitin 
pH-ı 8 – 9 olduqda, hətta neytral və zəif turş mühitdə də fəal olur. 
Bu  ferment  peptidlərdə  lizin  və  arginin  karboksil  qrupları  hesa-
bına  yaranmış  peptid,  amid  və  efir  rabitələrini  hidroliz  edir.  Efir 
və  amid  rabitələri,  peptid  rabitəsinə  nisbətən  sürətlə  parçalanır. 
Tripsin peptid rabitəsinin təxminən 30%-ni parçalayır. Bu fermen-
tin  təsiri  ilə  zülallar  polipeptidlərə  və  qismən  aminturşularına 
hidroliz olunur.  
Ximotripsin  qeyri-fəal  ximotripsinogen  şəklindədir.  Bu 
ferment az miqdarda tripsinin təsirindən fəallaşır.  
Ximotripsin üç formada: alfa-, betta-, qamma- ximotripsin 
şəklində olur. Bu ferment pepsin və tripsinin təsirindən parçalan-
mış  zülalları  peptidlərə  və  sərbəst  aminturşularına  qədər  hidroliz 
edir. Ximotripsində tripsin kimi efir və amid rabitələrini də parça-
layır, lakin tripsinə nisbətən az fəaldır. Mühitin pH-ı 7 – 9 olduqda 
fəallaşır.  
Elastaza  ferment  kompleksi  olub,  elastini,  kollageni  və 
mukoproteidləri  parçalayır.  Bu  ferment  kompleksi  mühitin  pH-ı 
7,4 – 8,7 olduqda fəaldır.  
Karboksipeptidaza qlobulin təbiətli maddə olub, tipik pep-
tidazadır.  Polipeptidləri  sərbəst  karboksil  qrupu  tərəfindən  amin 
turşularına parçalayır.  
Dipeptidaza dipeptidləri sərbəst aminturşularına ayırır.  
Protaminaza yalnız protaminləri hidroliz edir.  
Nukleazalar (və ya polinukleotidazalar) nuklein turşularını 
mononukleotidlərə: ribomukleotidlərə və dezoksiribonukleotidlərə 
qədər parçalayır.  

219 
 
Lipaza  yağların  hidrolizini  sürətləndirən  fermentdir. 
Bunun  fəallığını  öd,  sistein,  tioqlikol  turşusu  və  kalsium  duzları 
artırır. Bu ferment ph 8 olduqda fəal olur.  
Amilaza  mürəkkəb  karbohidratların  (nişasta,  qlikogen  və 
dekstrinlərin) maltozaya kimi parçalanmasını sürətləndirir. Bu çox 
fəal fermentdir, pH 7 olduqda qüvvətli təsir göstərir, öd fəallığını 
artırır.  
Maltaza  amilazanın  təsirindən  əmələ  gəlmiş  maltozanı 
qlükozaya qədər parçalayır. Laktaza  əsas etibarilə cavan heyvan-
larda süd şəkərini qlükozaya və qalaktozaya parçalyır.  
İnvertaza  isə  saxarozanı  qlükoza  və  fruktozaya  qədər 
hidroliz edir.  
Bağırsaq  həzmində  qaraciyərin  sekresiyası  olan  ödün  də 
rolu böyükdür. Sutkada diri çəkisinin hər kiloqramına at 10 – 12 
ml,  qaramal  5  –  15  ml, qoyun  20  –  40  ml,  donuz  36  –  56  ml  öd 
ifraz edir.  
Öd 2 cür olur. Qaraciyər  axarlarından alınan  ö d  q a r a- 
c i y ə r  ö d ü, öd kisəsininki isə  k i s ə  ö d ü adlanır. Bunların 
kimyəvi  tərkibi  eynidir,  yalnız  quru  maddənin  miqdarına  görə 
fərqlənir. Kisə ödündə quru maddə 9 – 20%, qaraciyər ödündə isə 
1 – 5% arasında dəyişir. Öd bulanlıq, qatı, müxtəlif rəngli, acı zəif 
iyli mayedir. Xüsusi çəkisi 1,02 – 1,04 arasında olur. Ödün quru 
qalınlığını öd piqmentləri (bilirubin, biliverdin), öd turşuları, mut-
sin, xolesterin, fosfatidlər (lesitin) və yağlar təşkil edir. Öddə sidik 
cövhəri,  sidik  turşusu,  purin  əsasları,  fermentlər  (amilaza,  prote-
aza,  lipaza),  sulfatlar,  xloridlər,  karbonatlar,  fosfatlar,  natrium, 
kalsium, kalium və maqneziumun duzları, karbon qazı, oksigen də 
vardır.  
Öd turşuları (xol, dezoksixol və litoxol turşuları) quruluşca  
xolesterinə yaxın olub, xolan turşusunun törəmələridir. Bunlar  öd
-
 

220 
 
          
   
CH
3 
         │ 
───CH─CH
2 
                  │ 
                  CH
2
 
                  │ 
                  CO    COOH 
                  │      │ 
                  NH─CH
2 
 
HO─ 
OH 
│
   
 
Qlikoxol turşusu 
 
 
CH
3 
 │ 
 CH─CH
2 
 │      │ 
          CH
2
 
          │ 
          COOH 
                  
              
 
 
HO─ 
 
─OH 
 
OH 
│ 
 
Xol turşusu 
 
də qlikokol, taurin və s. maddələrlə cüt birləşmələr (qlikoxol, tau-
roxol,  qlikodezoksixol,  taurodezoksixol  turşuları)  şəklində  olur. 
İnsanda öd turşularının 70%-ə yaxınını qlikoxol, qalanını tauroxol 
turşuları təşkil edir.  
Müxtəlif heyvanların ödündə də ayrı-ayrı öd turşuları eyni 
miqdarda  olmur.  Qaramalın  ödündə  xol  turşusu  çox.  Dezoksixol 
turşusu az olur.   
Öd  turşuları  məhlulların  səthi  gərilməsini  azaldır,  yağları 
emulsiyalaşdırır,  onların  parçalanmasına  şərait  yaradır,  irimole-
kullu yağ turşuları ilə birləşərək, komplekslər əmələ gətirir, onları 
həll olan şəkilə keçirib asan sorulmasına şərait  yaradır. Öd turşu-
ları proteolitik fermentlərin zülallara təsirini də qüvvətləndirir. Öd 
daşlarının əmələ gəlməsi öddəki xolesterinin çökməsi ilə əlaqədar-
dır.  Bağırsaq  həzmində  nazik  bağırsağın  libergün  vəzilərində 
istehsal olunan şirədə iştirak edir.  
Bağırsaq  şırəsi  qələvi  reaksiyalı  (pH  8,2  –  8,7),  xüsusi 
çəkisi  1,005  –  1,015  olan  qatı  mayedir.  Onun  sutkalıq  miqdarı 
qoyunlarda 3 litrə çatır, qaramal və atda daha çoxdur.  
Bağırsaq şırəsi fermentlərlə zəngindir. Onlardan aminopo-
lipeptidaza, dipeptidaza, iminopeptidaza, prolinaza, arginaza, nuk-
leaza,  nukleotidaza,  nukleozidaza,  fosfataza,  lipaza,  lesitinaza 
(fosfolipaza), amilaza, invertaza, laktaza, maltaza və enterokinaza
-
 

221 
 
nı göstərmək olar.  
Aminopolipeptidaza  polipeptidləri  sərbəst  amin  qrupları 
tərəfindən  parçalayan  fermentdir.  Dipeptidazalar  yalnız  dipeptid-
lərin  hidrolizini  sürətləndirir.  Bunların  fəallığını  maqnezium  və 
manqan ionları, sistein artırır.  
Prolinaza  prolinin  sərbəst  amin  qrupunu  saxlayan  peptid-
ləri  parçalayır.  Bağırsaq  şırəsində  yuxarıda  göstərilən  ferment-
lərdən başqa mutsin, zərdab zülalları, yağlar və müxtəlif duzlarda 
(natrium-xlorid, natrium-karbonat və s.) vardır.