N. O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Yuk tashish mashinalarining unumdorligi

Yuk tashish mashinalarini tanlashning asosiy omillaridan biri uning unumdorligidir.
Vaqt birligida tashiladigan yukning miqdori yuk tashish ma- shinasining unumdorligi deyiladi.
Yuk tashish mashinalarini hisoblashda hajmiy va massaviy yoki donali unumdorlik aniqlanadi.
Massaviy unumdorlik quyidagicha aniqlanadi:
Q_m = 3,6Apv t/soat (155)
bu yerda: A — tashiladigan yuk kesimi yuzi, m²; p — tashilayotgan yukning zichligi, kg/m³; v — yukning siljish tezligi, m/s.
Donali yuk tashuvchi mashinalarning unumdorligi quyida­gicha aniqlanadi:
Qdona = 3,6 и m, t/soat, (156)
bu yerda: m — bir dona yukning massasi, kg; I — donali yuk (tasma joylashgandagi) qadami, m.
Hajmiy unumdorlik quyidagicha aniqlanadi:
Q_v= 3600 Av, m³/soat. (157)
Hajmiy va massaviy unumdorlik o‘zaro quyidagicha bog‘- lanadi:
137
Q_m =p Q_v-

2. 
   
   
   (158)
   Tashiladigan yuklarning xususiyatlari
   

Tashish mashinalarida donali va uyumli yuklar tashiladi.
Uyumli yuklar (qum, tuproq, sement, ruda-ma’dan) zar- rachalardan tashkil topgan bo‘lib, ular idishsiz tashiladi.
Donali yuklarning asosiy xususiyatlari — ularning mo‘rtligi; ifloslanganligi; dumalash xususiyatlariga ega bo‘lishi; chang, to‘zonga aylanish imkoniyati; portlash va tez yonishga moyilli- gi; o‘tkir qirralarining mavjudligidir.
Uyumli yuklarning asosiy xususiyatlari — zarralarning katta-kichikligi; hajmiy vazni; ichki va tashqi ishqalanish koeffitsientidir.
Uyumli yuklar zarrachalarining shakli turli xilda bo‘lishi mumkin. Shuning uchun uning o‘lchamini o‘lchaganda eng katta qiymati va eng kichik qiymati topiladi. Agar eng katta o‘lchamini a_max bilan, eng kichik o‘lchamini a_min bilan belgilasak, ^amax > 2,5 bo‘lsa, bular oddiy yuklar (saralanmagan ^nin
yuklar) deyiladi; ^amax < 2,5 bo‘lsa, bular saralangan yuklar ^amin
(navlarga ajratilgan yuklar) deyiladi.
Uyumli yukni saralash jarayonida ular turli o‘lchamdagi te- shiklarga ega bo‘lgan elakdan (g‘alvirdan) o‘tkaziladi.
Uyumli yukning hajmiy vazni (massasi) deb, 1 m³ hajmdagi yukning vazniga aytiladi, t/m³.
Agar hajmiy vaznni p bilan belgilasak, p < 0,6 t/m³ yengil yuk; 0,6 < p < 1,1 o‘rta yuk; 1,1
p < 2 t/m³ o‘ta og‘ir yuklar deyiladi.
Uyumli yuklarning ichki ishqalanish koeffitsienti — uyumli yuklar zarrachalari orasidagi ishqalanish kuchini hisobga oladi.
Uyumli yuklarning tashqi ishqalanish koeffitsienti — uyumli yuk uyumi va uyum tayanch tekisligi orasidagi ishqalanish kuchini hisobga oladi.
Uyumli yuk namligi, olingan namunani (qism) doimiy vaznga ega bo‘lguncha 105°C da quritish bilan aniqlanadi:
"■ = (159)
138
bu yerda: m₁ — olingan namunaning quritishdan oldingi vazni; m₂ — olingan namunaning quritilgandan keyingi vazni.
Uyumning turg‘unligi deb, uyumning o‘z sochiluvchanligini qo‘zg‘almas holatda uzoq muddat saqlay olishiga aytiladi.
Uyumli yukning muzlashi (ichki yopishqoqligi). Nam holat- dagi uyumli yuk zarrachalarining past haroratda bir-biri bilan yopishib, yaxlit bir holatga kelish xususiyati uyumli yukning muzlashi yoki ichki yopishqoqligi deyiladi.
Yopishqoqlik (tashqi yopishqoqlik). Uyumli yuk zarracha­larining zarrachalari tayanib turgan sirtga, tekislikka, qattiq jismga yopishib qolishi tashqi yopishqoqlik deyiladi.
O‘tkir qirralilik. O‘tkir qirrali yuk deb, uyumli yuk zarra­chalarining o‘tkir qirralarga ega bo‘lishiga aytiladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlardan tashqari uyumli yuklar zaharli, zanglovchi, tolali, yengil changlanadigan, tez portlaydigan, tez yonadigan, o‘z-o‘zidan yonib ketadigan, namlikni tez singdiradigan xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu xususiyatlar albatta tashish mashinasining turini tanlashda e’tiborga olinishi kerak.
16-jadval