O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

109 
darajasini belgilaydi va zarur bo‘lsa modelni yanada aniqlashtirish imkonini 
beradi. 
Mavzuni o‘zlashtirishni taminlashga oid savollar: 
• Modellashda eksperimentdan foydalansa bo‘ladimi? « modellashtirish 
matematik nazariya bo‘la oladi? 
• modellashtirishda moslik tamoyiliga amal qilish shartmi? Mavzu
bo‘yicha mustahkam esda saqlab qolishga oid ma’lumotlar: 
• matematik model faqat obektning o‘zini emas, balki ular amal 
qiladigan qoidalarning ma’lum majmuani tavsiflaydigan aksiomalar tizimini ham 
qamrab oladi; 
• matematik modelning o‘rganilayotgan jarayonga aynan mos kelishini 
test, tajriba yoki boshqa usullar yordamida amaliyotda, geometrik o‘xshashlikdan 
samaradorlikni aniqlashda tajriba -sinov ishlarida foydalanish mumkinmi? 
- o‘xshashlik mezoni bilan o‘xshashlik koeffisenti orasida qanday farq bor? 
Tadqiqotchiga mavzu materiallaridan ijodiy faoliyatda foydalanishga 
tavsiyalar: 
- ijodiy faoliyatda o‘xshashlik tadqiqot metodidan foydalanishda uning 
quyidagi xossalariga e’tibor berish lozim bo‘ladi: 
- mos figuralarga tegishli to’g’ri chiziqlar orasidagi burchaklar o’zaro teng; 
- o’xshashikdagi almashtirishlar to’plami guruppani tashkil qiladi; 
- yopiq o’xshash figuralar yuzlarining nisbati ularning o’xshashlik 
koeffisentlarining kvadratiga, hajmlarining nisbati esa uning kubiga teng. 
Agar o’rganilayotgan hodisalar (jarayon va tizimlar)da barcha mezonlar emas, 
balki ularning ba’zilari o’rinli bo‘lsa, bunday o’xshashlik noto’liq yoki qisman 
(ayrim elementlari, sohalari, yo’nalishlari, qismlari bo’yicha) o’xshashlik deyiladi. 
Bunday o’xshashliklar amaliy faoliyatda ko’p uchraydi va tadqiqot paytida 
ular bo’yicha kerakli joriy xulosa chiqariladi hamda tadqiqot davomidagi joriy 
nazorat amalga oshiriladi. Odatda bunday hollardagi joriy nazorat taqqoslashlar va 
umumlashtirishlar orqali amalga oshiriladi. Masalan, pedagogik tadqiqotlarda 
tadqiqot maqsadi va vazifalari hamda ishchi gipoteza bilan tajriba sinov ishidagi 
joriy va oraliq natijalar solishtirilib boriladi. 
Tengligi 
saqlanmaydigan 
o‘xshashlik mezonlarining o’rganilayotgan 
jarayonga ko’rsatadigan ta’siri bo’lmasada yoki ikkinchi darajali bo’lsada, ular 
yordamida tadqiqot strategiyasini belgilab olish imkonini beradi. O’xshashlik 
mezonini ifodalovchi o’lchamli ko’rsatkichlar (parametrlar) o’xshash jarayonlar 
(tizimlar, figuralar, hodisalar va h.k.) uchun bir-biridan katta farq qiluvchi 
qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Bunday hollarda jarayonlarni o‘rganishda 

---

110 
o‘xshashlik koeffisientini aniq bilish va shu asosda xulosa chiqarish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
O’xshashlikning ushbu metodi modellash metodiga asos qilib olingan. Bu 
borada «Ilmiy modellash» (8.1.) va «Modellash yordamida baholash» (8.4.) nomli 
mavzularda yetarlicha ma’lumot berildi. Ushbu ishimizning mazkur qismida ularga 
misol keltirish bilan kifoyalanamiz. 
1. O’qitishni harakatchan model yordamida boshqarish
O‘qituvchida shakllangan bilim, ko‘nikma va malaka (BKM), o‘qitish 
vositalari hamda qurollari, ilg‘or pedagogik texnologiyalar (IPT) va boshqa 
mavjud imkoniyatlarini maqsadga muvofiq yo’naltira olish qobiliyatlari hamda 
Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari asosida ta’lim oluvchiga nisbatan 
ta’limning aniq maqsadini belgilab olish mumkin. Bu o’z navbatida IPTni qo‘llash 
jarayoni rejasini iishab chiqishga, ya’ni tadqiqot vazifalarini belgilab olishga olib 
keladi. Belgilangan maqsad va vazifalarni e’tiborga olgan holda o’qitishning 
harakatchan modeli (O‘HM) yaratiladi. O‘HMni yaratish ta’lim texnologiyasining 
asosiy talablaridan biridir. O’HM o’qitishni boshqarish tizimining asosiy 
rostlagichi hisoblanadi, ya’ni o’qitish tizimini boshqarishning sifat ko’rsatkichi, 
harakatchan model ko’rinishi, yo’nalishi va funksiyasiga qarab o’zgarib, rostlanib 
boradi. O’HM ko’rsatkichlari (parametrlari) quyidagi tamoyillar asosida o’z 
vazifalarini yo’nalishi uchun o’rinlidir. Undagi bayon qilingan ketma-ketlikdan 
ixtiyoriy ta’lim yo’nalishida foydalanish mumkin. Bu ta’lim texnologiyasida 
samaradorlikni aniqlash mezoni an’anaviy ta’lim texnologiyasi bilan O’HM ta’lim 
texnologiyasi solishtiriladi va natijalar uch xil ko’rinishda xulosalandi va tavsiyalar 
beriladi.