O. E. Toshmurodov milliy kurashning nazariy asoslari

1.1. Milliy kurashning rivojlanish bosqichlari qisqa satrlarda 
 
Bugun butun dunyoga keng tarqalgan kurash o‘zining uzoq 
tarixiga ega ekanligini oldingi bo‘limda ta’kidlab o‘tdik. Kurash 
odamlar qabila-qabila bo‘lib yashagan ibtidoiy jamoa davridayoq 
rasm bo‘la boshlagan. Buni ko‘pgina arxeologik, etnografik, yozma 
manbalar va turli tuman yodgorliklar ham tasdiqlaydi. 
 Yunon tarixchisi Elian Saklarda bir odat bo‘lganligini, ya’ni 
bu odatga ko‘ra, uylanishni istagan har bir yigit o‘zi tanlagan qiz 
bilan yakkama-yakka bellashishi lozimligi, bu kurashda g‘olib 
chiqsagina, qiz yigitniki bo‘lishligi, qizni yenga olmagan taqdirda esa 
yigit uning asiri bo‘lib qolishligi haqida ma’lumot beradi. Ayollar o‘z 
jismoniy kuchlarini va harbiy fazilatlarini ongli ravishda baholay 
olganlar. Ular o‘z muhabbatlari va baxtlari uchun kurashishga tayyor 

---

9 
edilar. Shuning uchun ham bahodirlar o‘z sevgililarini jangda 
qahramonlarcha oqlashlarini qat’iy talab qilganlar. 
 Qadimgi kurash usullaridan XX asrdagi kurash usullari bir-
biridan ancha farq qilgan. Qadimda bellashuv natijalari polvonlarning 
kuchiga bog‘liq bo‘lsa, XX asrda bellashuv natijalari ko‘proq 
kurashchilarning texnik-taktik tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lgan. 
 Ommaviy kurash mahalliy xalq orasida milliy ongining 
o‘sishiga turtki bo‘layotganligini fahmlab Turkiston hukumati 1915-
yilda kurashishni taqiqlab qo‘ygan. 
 1918-yil 22-aprelda “Harbiy san’atga majburiy o‘rgatish 
to‘g‘risida” qaror qabul qilingan. Bu qarorni amalga oshirish uchun 
vatan mudofaasiga zaxira tayyorlash birlashmasi tashkil qilinadi. 
Ushbu birlashmaning asosiy vazifasi mahalliy aholi tarkibidan 
zaxiralarni jismoniy tomondan tayyorlashga rahbarlik qilishdan 
iborat bo‘lgan. Bu mas’uliyatli tadbirni muvaffaqiyatli amalga 
oshirish uchun ya’ni jismoniy tayyorgarlikni aniqlashda sportning bir 
necha turlaridan, ayniqsa, kurash sportidan asosiy vosita sifatida 
foydalanishgan. 
 1920-yil 10-oktabrda Toshkentda o‘tkazilgan birinchi O‘rta 
Osiyo olimpiyadasida sportning milliy turlari, shu jumladan, 
belbog‘li (farg‘onacha) kurash ham keng namoyish qilinadi. 
Sportning bu turi bo‘yicha o‘zbekistonlik polvonlar g‘olib 
chiqishgan. 
 1921-yilda o‘tkazilgan ikkinchi O‘rta Osiyo olimpiyadasida 
ham O‘zbekiston polvonlari birinchi o‘rinni olishgan. Bu 
olimpiyadada ham belbog‘li (farg‘onacha) kurash namoyish qilingan. 
 1926-yil oxiriga kelib O‘zbekistonda sport bilan 
shug‘ullanayotgalar soni 20 minga yetdi, ularning 40 foizi mahalliy 
yoshlardan iborat edi. Kurash mahalliy yoshlarni sportning boshqa 
turlari bilan shug‘ullanishga jalb qilishda eng maqbul omil bo‘lgan. 
 1928-yil Qo‘qon shahrida birinchi jismoniy madaniyat 
bayrami o‘tkazilgan. Ushbu bayramda “Belbog‘li” kurash bo‘yicha 
Musobaqa uyushtirilgan. Kurash Musobaqasida respublikada dong‘i 
ketgan 39 ta polvon maydonga chiqishgan. Olti kun keskin davom 
etgan Musobaqada farg‘onalik 65 yashar Ilmiyamin Ilimbuva g‘alaba 
qozongan va O‘zbekistonning eng kuchli polvoni degan faxrli nomga 
sazovor bo‘lgan. 
 1934-yilda bo‘lib o‘tgan O‘rta Osiyo xalqlari birinchi 
spartakiadasi dasturiga kurashning kiritilishi uning roli oshganligidan 
dalolat beradi. Bu spartakiadada kurashchilar to‘rtta vazn toifasida 

---

10 
kurashishgan. Kurashning “farg‘onacha” va “buxorocha” turlari 
bo‘yicha ham O‘zbekiston jamoasi birinchi o‘rinni egallagan. 
 1936-yilda Toshkentda maxsus kurash maktabi ochiladi va 
O‘zbekistonning kuchli kurashchisi Asqar Otaboyev bu maktabning 
rahbari va murabbiyi etib tayinlandi. 
 A.Atoyevning tashabbusi bilan 1964-yildan boshlab kurash 
Buxoro Davlat Pedagogika Instituti (hozirgi BuxDU) jismoniy 
tarbiya fakulteti o‘quv rejasiga kiritilgan.
 Birinchi bor 1969-yilda o‘rta umumiy ta’lim maktablarining 
8-10-sinf jismoniy - tarbiya dasturiga milliy kurash kiritilgan. 
 1991-yil O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, milliy sport 
turlarini jahon arenasiga olib chiqish masalasi ilk bor muhokama 
qilindi. 
 1991-yil 14-15-iyunda bo‘lib o‘tgan O‘rta Osiyo va 
Qozog‘iston ilmiy konferensiyasida K. Yusupov tomonidan 
yaratilgan milliy kurashning yangi qonun-qoidalari, hakamlar hamda 
kurashchilar kiyimlari tasdiqlandi va shu yili sport gazetasining 17-
sentabr sonida e’lon qilindi. 
 1992-yil O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom 
Abdug‘aniyevich Karimov kurash mutaxassislari bilan muloqat 
o‘tkazdi va alohida ko‘rsatmalar berdilar. 
 1992-yili Kanadada o‘tkazilgan “Dzyudo” bo‘yicha jahon 
chempionati hamda “Dzyudo” federatsiyasining butun jahon 
Kongressida ilk bor kurash (o‘zbek kurashi) targ‘ib etildi. 
 1994-yilda Xirosima shahrida bo‘lib o‘tgan Osiyo o‘yinlarida 
kurash musobaqalaridan yozib olingan video tasvirlar namoyish 
etildi. 
 1995-yil Xindistonda o‘tkazilgan “Dzyudo” federatsiyasining 
Osiyo Kongressida kurash haqida atroflicha ma’lumot yetkazildi. 
 1998-yil 6-7- mart kunlari Irlandiyaning Dublin shahrida 
Yevropa “Dzyudo” uyushmasi taftish hay’ati yig‘ilishi o‘tkazildi. 
Ushbu yig‘ilishda kurash haqida yozma va video lavhalar namoyish 
qilindi. 
 1998-yil 15-18-aprelda Monako shahrida o‘tkazilgan 
“Dzyudo” uyushmasining 50 yillik yubiley Kongressiga 
o‘zbekistonlik vakillar taklif etildi. Kurashning dovrug‘ini yoyishda 
Irlandiya olimpiya qo‘mitasi Prezidenti, Yevropa olimpiya qo‘mitasi 
vitse Prezidenti Patrik Xikining xizmatlari kata. 
 1998-yil 6-sentabrda Kurash Xalqaro Assotsiatsiyasi 
(KXA) tuzildi. 

---

11 
 1999-yil 1-fevralda O‘zbekiston Respublikasi birinchi 
Prezidentining 
“Xalqaro 
Kurash 
Assotsiatsiyasini 
qo‘llab-
quvvatlash” to‘g‘risida farmoni qabul qilindi. 
 1999-yildan boshlab Jahon chempionatlari o‘tkazilib 
kelinmoqda.