Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

Sümük toxumasının hüceyrəvi elementləri 

 

Sümük toxuması hüceyrələri 3 növdür: sümük hüceyrələri və ya osteositlər, sümükyaradan 

hüceyrələr, və ya osteoblastlar və sümükdağıdan hüceyrələr və ya osteoklastlar.  

Osteoblastlar, ya sümükyaradan hüceyrələr (yunanca osteon – sümük, blastos – maya) sümüyün 

inkişafı və onun regenerasiyası zamanı sümük maddəsini əmələ gətirir. Bunlar iri hüceyrələrdir, diametri 

15-20 mikrona çatır; kubabənzər, piramid şəkilli və çoxbucaqlı formada olur. Nüvələri girdə və ya oval 

olur, çox vaxt ekssentrik vəziyyətdə yerləşir, içərisində 1 və ya 2 nüvəcik vardır. Sitoplazmada dənəli 

sitoplazmatik tor, Holci kompleksi və mitoxondrilər yaxşı nəzərə çarpır. Burada çoxlu RNT vardır, qələvi 

fosfataza yüksək fəallığa malikdir. Dənəli sitoplazmatik torda ossein (kollagen) sintez olunur və bundan 

(kollagen liflər) ossein lifləri əmələ gəlir.  

Osteoblastlar, adətən, formalaşmış sümük dağıldıqda və sümüyün bərpası zamanı daha çox təsadüf 

olunur. Sümük əmələ gələrkən osteoblastlar bütöv qat kimi həmin sümüyün tirlərini örtür. Definitiv halda 

bu hüceyrələr sümüküstlüyünün daxili qatında və endostda müşahidə olunur. Osteoblastlar diferensiasiya 

edərkən onların sitoplazmasında polisaxarid-zülal dənələri və qlikogenə təsadüf olunur. Lakin fosfataza 

fəallığı artdıqda qlikogen itir. Sümük toxuması yarandıqdan və hüceyrəarası maddə  əmələ  gəldikdən 

sonra osteoblastlar osteositlərə çevrilir.  

Osteositlər yüksək diferensasiya etmiş sümük hüceyrələri olub yetişmiş sümük toxumasında 

təsadüf olunur. Bunlar sümük əmələ  gətirmək qabiliyyətinə malik deyildir, formalaşmış sümüyün 

 

46

hüceyrəarası maddəsi içərisində yerləşir, nisbətən kiçik və  çıxıntılı hüceyrələrdir. Sitoplazmaları  zəif 

bazofil, nüvələri isə  sıx olur və tünd boyanır. Sitoplazmada azca mitoxondrilər vardır, tor və Holci 

kompleksləri zəif inkişaf etmişdir, sentrosomlar müəyyən edilmir. Osteositlər bölünmür. 

Osteositlər xüsusi boşluqlarda (lakunalarda), çıxıntıları isə xüsusi kanalcıqlarda yerləşir. Lakunaların 

uzunluğu 22-55 mikron, eni isə 6-14 mikrondur. Kanalcıqlar bir-biri ilə  və sümükiçi perivaskulyar 

sahələrlə rabitədədir, belə quruluş mübadilə prosesinə kömək edir.  

Lakunaların və kanalcıqların divarları  hüdudi yataq adlanır və quruluşca qığırdaq boşluqları 

kapsuluna bənzəyir. Bunların əsasının prekollagendən təşkil olunduğu ehtimal olunur.  

Osteoklastlar, və ya sümükdağıdan hüceyrələr çoxnüvəli və iri hüceyrələrdir. Bunlarda nüvələrin 

sayı onlarla ola bilər. Hüceyrənin diametri isə 90 mikrondan da artıq olur. Sitoplazmaları zəif bazofil və 

bəzən oksifil görünür, içərisində müxtəlif ölçüdə  dənələr nəzərə çarpır. Hüceyrənin kənarları dişli 

görünür. Elektron mikroskopu vasitəsilə sitolemma üzərində çoxlu büküşlər müəyyən edilmişdir. 

Mitoxondrilər, vakuollar və lizosomlar olduqca çoxdur. Sitoplazmatik tor, xüsusilə  dənəli tor zəifdir. 

Osteoklastlar inkişaf zamanı kirəclənmiş  qığırdağı  və sümüyü dağıdaraq, sonuncunun formalaşmasında 

iştirak edir. Bu hüceyrələr xüsusi hidrolitik fermentlər ifraz edərək kirəclənmiş maddənin əriməsinə səbəb 

olur. Osteoklastlar monositar mənşəli olub orqanizmin makrofaq sisteminə daxildir.  

 

 

Kobud lifli sümük toxuması (textus osseus rudifibrous) 

 

Kobud lifli sümük toxumasının hüceyrəarası maddəsində ossein lifləri müxtəlif istiqamətdə gedən 

və preparatda aydın nəzərə çarpan qalın, kobud dəstələr əmələ gətirir. Bunlar əsas maddə vasitəsilə bir-

biri ilə birləşir.  Əsas maddədə azca xondrotinsulfat turşusu vardır. Sümük hüceyrələri pərakəndə 

vəziyyətdə ossein lifləri arasında, ovalşəkilli xüsusi boşluqlarda yerləşir. Hüceyrə  çıxıntılarına məxsus 

kanalcıqlar uzun olur.  

Kobud lifli sümük toxuması  aşağı sinif onurğalılar (balıqlar, amfibilər) üçün xarakterikdir, ali 

onurğalılarda, o cümlədən insanda bu toxuma başlıca olaraq embrional dövrdə, habelə körpə  uşaqlarda 

təsadüf olunur. Yaşlılarda bəzi yerlərdə, məs.: kəllə sümüklərində tikişlər nahiyəsində  və  vətərlərin 

sümüklərə bağlanan yerində bu toxumaya rast gəlmək olur.  

 

Lövhəli sümük toxuması (textus osseus lamellosus) 

 

Lövhəli, ya zərif lifli sümük toxuması kobud lifli sümük toxumasına nisbətən daha mütəşəkkil 

sümük toxumasıdır. Bu toxumanın hüceyrəarası maddəsini sümük lövhələri (lamellae osseae) təşkil edir, 

bunların arasında xüsusi boşluqlarda sümük hüceyrələri yerləşir. Sümük lövhələrini bir-birinə paralel 

müəyyən nizamla düzülən nazik ossein lifləri dəstələri əmələ gətirir. Ayrı-ayrı lövhələrdə ossein liflərin 

istiqaməti bir-birinə çox vaxt perpendikulyar olur ki, bu da toxumanın möhkəmliyini təmin edir. Lövhəli 

sümük toxumasında fibrilyar maddə osseomukoidə nisbətən çox olur, bununla da o, kobud lifli 

toxumadan fərqlənir. Bu sümük toxuması daha möhkəm toxumadır. Skeletin bütün sümüklərinin sıx və 

süngəri maddəsi bu toxumadan təşkil olunmuşdur.  

Lövhəli sümük toxumasında olan lövhələr müxtəlif vəziyyətə, formaya və qalınlığa (4-12 mikrona) 

malikdir. Bunlardan ən xarakter formalıları konsentrik (Havers) sümük lövhələridir. Borulu sümüklərdə 

bu lövhələr bir-birinə geydirilərək osteon adlanan sütunlar təşkil edir. Hər sütunda adətən 5-20 

silindrşəkilli konsentrik sümük lövhəsi olur. Osteonun içərisində qan damarlarına məxsus kanal (əvvəllər 

bu Havers kanalı adlanırdı) olur. Osteonlar sümüyün quruluş vahididir. Bunlar borulu sümüklərin 

kompakt maddəsi üçün xarakterikdir.  

Borulu sümüklərin diafizində konsentrik sümük lövhələrindən əlavə xarici və daxili ümumi sümük 

lövhələri və ara lövhələr müəyyən edilir. Osteonlar adətən bir-birinə  təmas etmir, onların arasında 

sementləyici əsas maddə vardır. Osteonların arasında habelə ara (interstisial) sümük lövhələri mövcuddur. 

Diafizdə osteonlar bir qayda olaraq boylama istiqamətdə, sümüyün uzununa paralel yerləşir. Osteon 

kanalları bir-biri ilə köndələn kanallar vasitəsi ilə anastomozlaşır. Hər osteon kanalından bir ya iki qan 

damarı - kapillyar ya postkapillyar, vena və onları müşayət edən birləşdirici toxuma keçir. Bu damarlar 

köndələn kanallar vasitəsilə bir-biri ilə  və eyni zamanda sümüküstlüyü və sümük iliyi damarları ilə 

anastomozlaşır.  

 

47

Borulu sümüklərin diafizi xaricdən və sümük iliyi boşluğu tərəfdən müvafiq ümumi sümük 

lövhələri ilə örtülmüşdür. Xarici ümumi lövhələr diafiz ətrafında bütöv halqa əmələ  gətirmir, belə ki, 

onlar digər ümumi lövhələrlə örtülür. Bu lövhələrin arasında dəlici kanallar vardır ki, bunların vasitəsi ilə 

sümüküstlüyündən qan damarları diafizin müxtəlif dərinliyinə keçir. Buna görə  həmin kanallar 

qidalandırıcı kanallar (əvvəllər bunlara Folkman kanalları deyirdilər) adlanır. Bu kanalların xüsusi 

divarları yoxdur. Qeyd olunan kanallarla yanaşı xarici ümumi lövhələrin arasından sümüküstlüyündən 

ayrılan dəlici liflər keçir.  

Dəlici liflər (əvvəllər Şarpey lifləri adlanırdı) sümüküstlüyünü sümüyə möhkəm birləşdirir. Bu liflər 

bəzən çox dərinə, orta osteonlar qatına keçir, lakin heç vaxt lövhələrin içərisinə keçmir. Dəlici liflər cavan 

yaşlarda aydın görünür, qocalarda isə onlar kirəcləşdiyindən preparatda seçilmir. Daxili ümumi lövhələr 

yalnız sıx maddənin sümük iliyi kanalını bilavasitə  əhatə etdiyi yerlərdə yaxşı  nəzərə çarpır. Sıx 

maddənin süngəri maddəyə keçdiyi yerlərdə bu lövhələr süngəri maddənin atmalarına keçir.  

Sümüyün daxilində osteonlar pərakəndə  vəziyyətdə deyil, qanunauyğun vəziyyətdə yerləşir. 

Bunların vəziyyəti başlıca olaraq sümüyə təsir edən amillərdən asılıdır; bunlara ağırlıq, gərilmə və dartma 

qüvvələrinin təsiri vardır. Nəhayət üçüncü növ sümük toxuması  paralel lifli sümük toxumasıdır; bu 

toxuma kobud lifli sümük toxuması ilə lövhəli sümük toxuması arasında keçid təşkil edir və  əsas 

morfoloji xüsusiyyəti hüceyrəarası maddədə ossein liflərinin nizamla bir-birinə paralel yerləşməsidir.  

 

Sümüküstlüyü (periost) və endost (periosteum et endosteum) 

 

Bütün sümüklər xaricdən onların oynaq səthlərindən başqa sümüküstlüyü ilə örtülmüşdür. 

Sümüküstlüyü lifli birləşdirici toxumadan təşkil olub iki qatdan ibarətdir: xarici adventisiya qatı ya lifli 

qat (stratum fibrosum) və daxili kambial qat (stratum cambiale). 

Xarici qat kobud kollagen liflərdən ibarət sıx lifli birləşdirici toxumadan qurulmuşdur. Burada çoxlu 

qan damarları  və sinirlər vardır. Vətərlər və bağlar sümüklərə sümüküstlüyü vasitəsi ilə bağlanır və bu 

zaman onların kollagen lifləri xarici qatın liflərinə keçir. Sümüküstlüyünün daxili kambial qatı isə nazik 

kollagen və boylama gedən elastik liflərdən təşkil olunmuşdur. Bu qatda da kiçik qan damarlarına təsadüf 

olunur; burada habelə çoxlu yastı sümükyaradan hüceyrələr (osteoblastlar) vardır. Osteoblastlar sınmış 

sümüyün bərpa olunmasında fəal iştirak edir. Ona görə də bu qata bəzən osteogen qat da deyilir. Endost 

borulu sümüklərdə sümük iliyi boşluğunu örtür, çox nazik və zərif birləşdirici toxuma qişasıdır. Burada 

da osteogen lifləri sümük iliyinin retikulyar stromasına keçir. 

Sümüküstlüyünun sümük üçün böyük əhəmiyyəti vardır; bu sümüyün qidalanmasında, eninə 

(appozision) böyüməsində və regenerasiyasında iştirak edir.  

 

Sümüyün inkişafi (osteohistogenesis) 

 

Qeyd olunduğu kimi, sümük mənşə  cəhətcə mezenxim hüceyrələrinə aiddir. Lakin mezenximdən 

sümüyün inkişafı skeletin ayrı-ayrı yerlərində eyni deyil və müxtəlif vaxtlarda icra olunur. Bəzi yerlərdə 

mezenxim bilavasitə sümük toxumasına diferensasiya edir, digər yerlərdə  və  həm də skeletin çox 

hissəsində mezenximdən əvvəlcə qığırdaq toxuması hasil olur və sonra həmin qığırdaq əsasında sümük 

inkişaf edir. Lakin sonuncu halda da sümüyün mayasını yenə mezenxim təşkil edir. Skeleti təşkil edən 

bütün sümüklər mezenxim hüceyrələrinin törəməsi olan sümükyaradan hüceyrələrdən, yəni 

osteoblastlardan inkişaf edir. Osteoblastlar sümük toxumasının həm hüceyrəarası maddəsini, həm də 

sümük hüceyrələrini (osteositləri) yaradır.  

İnkişaf gedişinə görə iki növ osteogenez müəyyən edilir: zarlı osteogenez (osteogenesis 

membranacea), yəni zar sümüyün (os membranaseum) inkişafı  və  qığırdaq osteogenezi (osteogenesis 

cartilaginea), yəni qığırdaq sümüyün (os cartilagineum) inkişafı.  

 

Sümüyün bilavasitə mezenximdən inkişafı (düz osteogenez) 

 

Bu növ osteogenez desmal, ya endesmal osteogenez də adlanır. Belə osteogenez zamanı sümüyün 

ilk modeli zardan (membrandan) ibarət olur. Sonra bu zarın müəyyən yerində mezenxim hüceyrələri 

bölünərək çoxalır, sıx yerləşir; bu yolla osteogen adacıq əmələ gəlir. Adacığın mərkəzindəki hüceyrələr 

tədricən osteoblastlara diferensiasiya etməyə başlayır və bu hüceyrələr arasında sıx kollagen fibrillərlə 

 

48

yanaşı oksifil maddə meydana çıxır.  İnkişafın bu mərhələsi osteoid mərhələ adlanır. Həmin mərhələdə 

əsas maddədə osseomukoid birləşmələr hasil olur və onlar fibrilləri bir-birinə rəbt etməyə başlayır. Ara 

maddədə kollagen liflər və osseomukoid maddə artdıqca, onlar osteoblastları  hər tərəfdən  əhatə edir. 

Daha sonra bu hüceyrələr bölünmək qabiliyyətini itirərək osteositlərə çevrilir. Bunlarla yanaşı osteoid 

məntəqələr  ətrafında mezenximdən yeni osteogen nahiyələr  əmələ  gəlir və mezenxim hüceyrələri 

osteoblastlara diferensasiya edərək yuxarıdakı proses təkrar olunur.  

Üçüncü mərhələdə hüceyrəarası maddə mineralizasiyaya uğrayır, yəni kirəcləşir. Kollagen liflər 

şişərək homogenləşir, onlara və əsas maddəyə kalsium duzları çökür və kirəcləşmə prosesi baş verir. Bu 

zaman osteoblastlar fosfataza fermenti ifraz edir; həmin ferment qanda olan qliserofosfatları  şəkərə  və 

fosfor tuşusuna parçalayır. Sonuncu kalsium xloridlə reaksiyaya girərək hüceyrəarası maddənin  əsas 

mineral hissəsi kalsium fosfatı  əmələ  gətirir. Bunlar kalsium karbonatla birlikdə incə mineral kristallar 

yaradır. Bu yolla rüşeymi inkişafın  əvvəllərində meydana çıxan ilk sümük kobudlifli sümük 

toxumasından ibarət olur. Buna ilk zar sümük deyilir. Həmin sümüyə xaricdən təmas edən mezenximdən 

isə, lifli birləşdirici toxuma, daha doğrusu sümüküstlüyü əmələ gəlir.  

İnkişafın daha sonrakı, dördüncü mərhələsində ilk zar sümük ikincili zar sümüklə (yaşlıların zar 

sümüyü ilə)  əvəz olunur. Bu sümük artıq lövhəli sümük toxumasından təşkil olunur. 

Lövhəli sümük toxumasının meydana çıxması, bir tərəfdən kobudlifli sümük toxumasına qan 

damarlarının  ətraf mezenximlə birlikdə daxil olması ilə  və digər tərəfdən sümük dağıdan hüceyrələrin 

(osteoklastların) fəaliyyəti ilə  əlaqədardır. Sümük maddəsi dağıldıqda qan damarlarının  ətrafındakı 

mezenximdən  əmələ  gələn osteoblastların hesabına lövhəşəkilli yeni sümük maddəsi inkişaf edir. 

Lövhələr qan damarlarını silindr kimi hər tərəfdən əhatə edərək bir-birinə geydirilmiş konsentrik sümük 

lövhələrindən ibarət osteonları  təşkil edir. Bundan sonra kobudlifli sümük toxuması  əmələ  gəlir və o, 

lövhəli sümüklə  əvəz olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, kobudlifli sümük toxumasının inkişafı zamanı 

hüceyrəarası maddənin lifli strukturları əvvəlcə prekollagen, sonra isə kollagen liflər şəklində əmələ gəlir. 

Bu proses çox tez gedir və fibrilyar strukturlar, adətən, nizamda düzülmür və pərakəndə yerləşir. Lövhəli 

sümüyün inkişafı zamanı isə hüceyrəarası maddənin lifli strukturları birdən-birə kollagen liflər şəklində 

meydana çıxır və prekollagen mərhələsi olmur. Kollagen liflər burada nizamla və sıx yerləşir. Sümüyü 

örtən sümüküstlüyünün osteoblastları isə ümumi sümük lövhələrini yaradaraq sümüyün qalınlaşmasına 

səbəb olur. Bu üsulla, adətən, kəllənin örtük sümükləri və bir sıra digər yastı sümüklər inkişaf edir.  

 

Sümüyün qığırdaq əsasında inkişafı (Qeyri-düz osteogenez) 

 

Sümüyün qığırdaq əsasında inkişafı (qığırdaq osteogenez) borulu sümüklər üçün çox xarakterdir. Bu 

sümüklərin mayasını  təşkil edən mezenximdən  əvvəl müvəqqəti hialin qığırdaq yaranır. Gələcək 

sümüklərin modelini əmələ gətirən bu qığırdaq sümüklərdə artıq iki epifiz və bir diafiz müəyyən edilir. 

Sümüyün inkişafı ilk dəfə diafizin ortasında başlayır və bu proses qığırdaqüstlüyü ilə əlaqədardır. Diafizi 

əhatə edən qığırdaqüstlüyünün daxili kambial qatında  əvvəl tipik osteoblastlar meydana çıxır. Sonra 

bunlar zar osteogenezdə olduğu kimi ilk kobudlifli sümük toxumasını  əmələ  gətirməyə başlayır.  İlk 

sümük halqa (silindr) kimi qığırdaq modelin diafizini əhatə edir. Beləliklə, ilk sümük qatı perixondral 

üsulla əmələ gəlir. Osteogenezin bu mərhələsinə perixondral sümükləşmə (ossifikasiya) də deyilir. İlk 

sümük qatı diafizin qığırdaq modelini qığırdaqüstlüyündən ayırır və  nəticədə  qığırdağın qidalanması 

pozulur. Diafizin mərkəzi hissəsində  qığırdaq distrofiyaya (qidalanmanın pozulması) uğrayır, onun 

hüceyrələri  şişkinləşir, nüvələri büzüşür və hüceyrəarası maddəsinə kalsium duzları çökməyə başlayır. 

Beləliklə, qığırdaq kirəcləşməyə  uğrayır və bu proses diafizin mərkəzindən onun epifizlərinə doğru 

yayılır.  

Diafizin ilk sümük qatını örtən qığırdaqüstlüyü tədricən sümüküstlüyünə çevrilir və bu andan 

sümükləşmə prosesi periostal sümükləşmə adlanır. Periostun mezenximlə əhatə olunmuş qan damarları 

ilk sümüyün dəliklərindən kirəcləşmiş  qığırdağa keçir. Burada mezenxim hüceyrələri proteolitik 

fermentlər ifraz edərək kirəcləşmiş qığırdağı əridir (xondroliz). Nəticədə diafiz qığırdağı dağılır və onun 

yerində boşluq əmələ gəlir. Bununla yanaşı mezenxim hüceyrələrindən diferensiasiya etmiş osteoblastlar, 

kirəcləşmiş qığırdaq nahiyəsində diafizin daxilində sümük maddəsi yaratmağa başlayır. Bu sümükləşmə 

endoxondral, ya enxondral  sümükləşmə adlanır. Lakin meydana çıxan bu sümükdə  hələ  qığırdağın 

hüceyrəarası maddəsinin qalığına təsadüf olunur. Quruluşca bu sümük toxuması lövhəli xarakterli olur. 

 

49

Histoloji preparatda kəskin bazofilliyə malik olan qığırdaq qalıqları, oksifil boyanan sümük maddəsi 

içərisində asanlıqla aşkar edilir. Daha sonra mezenxim hüceyrələrindən diferensiasiya edən osteoklastlar 

(sümük dağıdan hüceyrələr) endoxondral üsulla əmələ gələn sümük lövhələrini tədricən dağıdır və onun 

yerində ilk sümük iliyi boşluğu meydana çıxır. Bu boşluğa keçən mezenxim toxuması orada olan qan 

damarları ilə birlikdə gələcəkdə sümük iliyinə çevrilir.  

Endoxondral osteogenezlə yanaşı periostal sümükləşmə  də getdikcə güclənir. Lakin periostal 

sümükləşmə perixondral sümükləşmədən fərqlənir. Belə ki, dağılan kobudlifli sümüyün əvəzinə bu üsulla 

lövhəli sümük toxuması yaranır. Bu zaman periostun qan damarları ilk sümük qatı üzəri ilə boylama 

istiqamətdə yayılır və onların  ətrafında osteoblastlar silindrik lövhələr  əmələ  gətirir. Beləliklə, ilk 

osteonlar meydana çıxır. Daha sonra sümüküstlüyü xarici ümumi sümük lövhələri yaratmağa başlayır və 

tədricən periostal sümük endoxondral sümüklə birləşərək bütöv borulu sümüyü əmələ  gətirir. Epifiz 

nahiyəsində sümükləşmə prosesi əvvəlcə endoxondral üsulla gedir. Belə ki, burada qığırdaq  əvvəl 

kirəcləşməyə  uğrayır və onun yerində sümükləşmə prosesi gedir. Lakin epifizin daxilində kobudlifli 

sümük toxuması inkişaf edir. Beləliklə, epifizin daxilində osteonlar əmələ gəlmir.  

Epifizlə diafiz arasında olan hialin qığırdaq qatı uzun müddət (18-20 yaşına qədər) dağılmır və buna 

metaepifizar qığırdaq deyilir. Bu qığırdaq qatı hesabına gələcəkdə borulu sümüklərin uzununa 

böyüməsi baş verir.  

Sümükləşmə zamanı baş verən histokimyəvi dəyişikliklər aşağıdakılardan ibarətdir. Osteoblastlarda 

çoxlu qələvi fosfataza fermenti vardır. Bu fermentlər üzvi fosfor birləşmələrini parçalayır və  nəticədə 

fosfor turşusu qalıqları hasil olur. Bunlar kalsium ionları ilə reaksiyaya girərək kalsium fosfat əmələ 

gətirir. Sonuncu isə kiçik kristallar (sümük apatiti) şəklində hüceyrəarası maddəyə çökür. Sümüyün 

qığırdaq modeli toxumasında çoxlu qlikogen olur. İlk sümükləşmə nöqtələrində qlikogen qığırdaq 

hüceyrələrindən hüceyrəarası maddəyə keçir. Osteoblastların ifraz etdiyi fosforilaza fermenti qlikogenlə 

fosfor ionları arasında reaksiyanı sürətləndirərək qlükozomonofosfatların yaranmasına səbəb olur. Bunlar 

qələvi fosfotaza təsirindən kalsium ionları ilə birləşərək sümük apatitini əmələ  gətirir. Bu işdə 

qlikozaminoqlikanlar və xüsusilə xondroitin sulfat turşusu mühüm rol oynayır.  

Sümükləşmə prosesi bir sıra faktorlardan asılıdır. Bu prosesdə normal qidalanmanın böyük 

əhəmiyyəti vardır. Uşağın yeməyində kalsium ya fosfotların çatışmaması sümükləşməni zəiflədir və hətta 

dayandıra bilər. Sümük maddəsinin  əmələ  gəlməsinə baxmayaraq, o, kirəcləşə bilmir və yumşaq halda 

qalır. Nəticədə sümüklər  əyilir və deformasiyaya uğrayır. Bu, uşaqlarda raxit xəstəliyi üçün çox 

xarakterikdir. Raxit xəstəliyi bəzən yeməkdə kifayət qədər kalsium olduqda belə baş verə bilər. Bunun 

səbəbi D vitamininin çatışmazlığıdır (avitominoz); bu zaman uşağın yeməklə qəbul etdiyi kalsium qana 

sorula bilmir. C vitamininin çatışmazlığı zamanı kollagen liflərin əmələ gəlməsi zəifləyir. Osteoblastlarda 

fosfataza fəallığı enir, nəticədə sümük maddəsi  əmələ  gəlmir və kirəcləşmə baş vermir. Sümükləşmə 

prosesi endokrin vəzlərin fəaliyyətindən də asılıdır. Qalxanətrafı vəzilərin hormonu çox ifraz olunduqda 

sümük dağıdan hüceyrələrin (osteoklastların) miqdarı artır, buna görə sümükdə rezorbsiya (sorulma) baş 

verir, əvəzində isə lifli toxuma meydana çıxır.  

 

Sümük toxumasının regenerasiyası 

 

Sümük toxuması yaxşı regenerasiya qabiliyyətinə malikdir. Sümük sındıqda, adətən, 

sümüküstlüyünün də tamlığı pozulur və nəticədə orada olan hüceyrə elementləri baş verən qıcıqlanmalara 

qarşı reaksiya verir; onlar törəyib artaraq zədə yerinə doğru yerlərini dəyişir və sınan sümük uclarını bir-

biri ilə birləşdirir. Bununla yanaşı sümüküstlüyündə çoxlu qan damarları  və onları  əhatə edən 

osteoblastlar meydana çıxır. Həmin hüceyrələr sümük lövhələri yaratmağa başlayır və getdikcə bunların 

miqdarı artır. Nəhayət, həftə yarım və ya iki həftə müddətində, sınıq yeri hər tərəfdən yeni sümük 

toxuması ilə əhatə olunur və bu toxuma sümük ucları arasına keçərək onları bir-birinə bərk bitişdirir. Yeni 

sümük nahiyəsi nisbətən qalın olur və sümük döyənəyi adlanır. Döyənək nahiyəsində əvvəlcə osteonlar 

olmur, sonra tədricən sümüyün formalaşması ilə  əlaqədar olaraq osteonlar yarana bilər. Sümüyün 

regenerasiyasında endost da iştirak edir. 

Sümüyün ektopik inkişafı 

 

Sümüyün ektopik (yunanca ek – “kənar, xaric” və  topos – “yer”) inkişafı skeletdən kənarda, 

orqanizmin sümük üçün qeyri-adi yerlərində, məs.: böyüklərdə qalxanabənzər vəzidə, iri damarların 

 

50

divarında, göz alması qişalarında və s. yerlərdə sümük toxumasının meydana çıxmasına deyilir. Belə hal 

patoloji  şəraitdə baş verir, lakin bunu eksperimentdə  də  əldə etmək mümkündür. Heyvanda böyrək 

arteriyasını bağladıqda və ya dərialtına sidiklik epitelini köçürdükdə  həmin yerlərdə sümük toxuması 

əmələ gəlir. Belə hallarda az diferensiasiya etmiş birləşdirici toxuma hüceyrələri dəyişir, qələvi fosfataza 

fəallıq  əldə edir, onlarda RNT və qlikogenin miqdarı artır və  nəhayət, bu hüceyrələr osteoblastlara 

diferensiasiya edir. Daha sonra (10-12 gündən sonra) kirəcləşən sümük parçaları  əmələ  gəlir. Bəzi 

müəlliflər bunu əsil sümük toxuması hesab etmirlər. 

 

ƏZƏLƏ TOXUMALARI 

 

Əzələ toxumalarına aktiv yığılma qabiliyyəinə malik olan, mənşəyinə və quruluşuna görə müxtəlif 

olan toxumalar aiddir. Bu toxumalar orqanizmin bütövlükdə  fəzada yerdəyişməsini və ya ayrı-ayrı 

hissələrinin hərəkətini, daxili orqanlarda hərəkəti təmin edir.  

Canlı orqanizmin bütün hüceyrələrinin sitoplazmasında təqəllüs mikrofilamentləri vardır. Lakin 

ixtisaslaşmış əzələ sistemlərində bu filamentlər daha yaxşı inkişaf etmişdir və bu sistemlərdə aktin-miozin 

kompleksi elə inkişaf səviyyəsinə çatır ki, o, mexaniki işi yaradır.  

Əzələ toxumalarının ayrı-ayrı növləri bir-birindən quruluş xüsusiyyətlərinə görə  fərqlənsələr də 

əzələ toxuması elementlərinin xarakter ümumi morfoloji əlamətləri olur: əvvəla iyvari formaya 

malikdirlər; təqəllüsü təmin edən spesifik orqanellərə - boylama yerləşmiş miofibril və miofilamentlərə 

malikdirlər; mitoxondrilər təqəllüs elementlərinin yanında yerləşirlər; sitoplazmada qlikogen, lipid 

əlavələri və mioqlobin olur. Miofilamentlər ya milofibrillər təqəllüsü təmin edirlər. Bu miofilamentlər 

aktin və miozin fibrilyar zülallarından təşkil olunmuşlar. Fibrilyar zülalların qarşılıqlı təsiri mütləq Ca

2+

 

ionlarının iştirakı ilə gedir ki, bu da təqəllüsə səbəb olur. Mitoxondrilər bu prosesi enerji ilə təmin edir. 

Qlikogen və lipidlər enerji mənbəyi ehtiyatı rolunu oynayır. Mioqlobin zülaldır, oksigeni özünə 

birləşdirir, əzələ yığılarkən qan damarları sıxıldığı üçün əzələyə O

2

 daxil olması kəskin azaldığı şəraitdə 

oksigen ehtiyatı mənbəyi rolunu oynayır.