O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Ishning bajarilishi.
Oldindan filtrlangan moy namunasi kyuvetaga solinadi va asbobning 
pastki oynasi oldiga qo’yiladi. Yorug’lik oqimiga sariq filtr kiritilib, ko’rish maydonining har ikkala 
qismidagi ranglar prizmaning siljitish dastagi yordamida tenglashtiriladi. Ranglar tengligiga 
erishilmagan holda 10, 20, 30 birlikda yorug’lik oqimini beradigan qizil filtrlar yoki 40, 50 birlikda 
oqimini beradigan ikkita filtr kiritiladi va klin shkalasi bo’yicha bu birliklar qo’shib hisoblanadi. 
Moyning rangi kyuveta qalinligi va sariq filtrlarning raqami yoki raqamlar yig’indisi 
ko’rsatilgan holda klin shkalasi bo’yicha qizil birliklarda ifodalanadi. 
Ranglilik uchun 3-5- o’lchashlarning o’rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi. 
Ikkita parallel o’lchamlar orasidagi farq 2-18 birlik oralig’ida 1 birlikdan oshmasligi kerak. 
2-LABORATORIYA ISHI 
 
YOG‘ VA MOYLARNI GIDROGENLASH 
Xalq xo‘jaligini yog‘ maxsulotlariga bo‘lgan extiyoji o‘simlik moylari va hayvon yog‘lari 
hisobiga qondiriladi. Yog‘larning bir qismigina qattiq holatda bo‘ladi, qolgan ko‘p qismi suyuq 
holda bo‘ladi. Shunga ko‘ra qattiq yog‘larga bo‘lgan extiyojni o‘simlik moylarini gidrogenlab 
salomas ishlab chiqarish evaziga qoplanadi. 
Gidrogenlash moylar tarkibidagi to‘yinmagan yog‘ kislotalarini vodorod bilan to‘yintirishga 
asoslangan. Buning natijasida to‘yinmagan suyuq yog‘ kislotlari to‘yingan va nisbatan yuqori 
haroratda suyuqlanadigan kislotaga o‘tadi. Masalan, olein va linol kislotalari quyidagi reaksiyalar 
natijasida stearin kislotasiga aylanadi. 
CH
3
-(CH
2
)
7
-CH=CH-(CH
2
)
7
-COOH + H
2
CH
3
(CH
2
)
16
-COOH 
CH
3
-(CH
2
)
4
-CH=CHCH
2
-CH=CH(CH
2
)
7
-COOH + 2H
2
CH
3
(CH
2
)
16
-COOH 
Bu asosiy reaksiyalar bilan bir qatorda yog‘lar gidrogenizatsiyasi jarayonida yog‘ 
kislotalarining izomerlanishi yuz beradi, natijada trans-konfiguratsiyali izomer kislotalar hosil 
bo‘ladi va bular, shu darajada to‘yingan normal kislotalardan suyuqlanish harorati balandligi bilan 
ajralib turadi.
Molekulyar vodorod to‘yinmagan yog‘ kislotalariga va suyuq yog‘larning asosini tashkil 
qiluvchi glitseridlarga oddiy sharoitda birikmaydi. Yog‘ harorati ko‘tarilganda ham, shuningdek 
bosim anchagina oshirilganda ham bunday reaksiya bormaydi. Bu reaksiyalar faqat katalizatorlar 
ishtirokida yuz beradi.
Aktiv katalizatorlar, palladiy, platina, nikel kabi metallar asosida tayyorlanadi. Ular yog‘da 
erimaydi, shu sababli yog‘larni gidrogenlash geterogen kataliz turkumiga kiradi. Geterogen 
katalizatorlar reaksiyaning aktivlash energiyasini kamaytiradi.
Gidrogenizatsiyani olib borish sharoitlariga bog‘liq holda jarayonning tezligi va yo‘nalishi 
turlicha bo‘lishi mumkin. Yog‘larni gidrogenlash tezligi ulardagi yog‘ kislotalar tarkibiga, 
katalizatorni aktivligi va miqdoriga, sistemadan vodorod o‘tkazishning intensivligi va uning yog‘da 
bir tekis tarqalishiga, yog‘ni qizish haroratiga bog‘liqdir. Katalizator qanchalik aktiv bo‘lsa, 
gidrogenlash shunchalik tez boradi. Ishlatiladigan katalizatorni miqdori ko‘paytirib borilganda 
gidrogenlashning tezligi ma’lum darajagacha ortadi. Bosimni va haroratni ortishi bilan gidrogenlash 
tezligi ham proporsional ravishda oshib boradi.
Amaliyotda yog‘lar gidrogenizatsiyasida katalizatorning roli katta bo‘lishi bilan birga uning 
yuqori aktiv holatda tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Gidrogenizatsiya jarayonida 
katalizatorning aktivligi pasaysa uni salomasdan ajratgandan so‘ng regeneratsiyaga jo‘natiladi. 
Katalizatorni regeneratsiya qilish jarayonida nikel va misning sulfat tuzlari eritmasi olinadi va 
keyingi bosqichda katalizator tayyorlashda ishlatiladi.
Yog‘larni gidrogenlash, suyuq yog‘lardan qattiq salomaslar olish maqsadida amalga 
oshiriladi. Olingan salomaslar o‘zining tarkibi va hossalariga qarab, oziqa va texnik salomaslarga 

---

 149
bo‘linadi. Oziqa salomaslari margarin, kulinar yog‘lar, konditer maxsulotlari, texnik salomaslar 
esa yog‘ kislotalari, sovun ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Gidrogenlangan yog‘ning yog‘-kislota va glitserin tarkibi gidrogenizatsiya 
jarayonining sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Gidrogenlanish darajasini o‘zgartirib, bir xil suyuqlanish 
haroratli, lekin turli yog‘ kislota, glitserid tarkibiga va hossalarga ega bo‘lgan salomaslar olish 
mumkin.