O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Kechiktirib bo‘lmaydigan yordam. Sil kasalligiga taxmin qilingan
barcha bemorlar maxsus sil bo‘limi bor shifoxonalarga, qolgan bemorlar
esa ko‘p profilli pulmonologiya va jarrohlik bo‘limi bor shifoxonalarga
yotqiziladi.
Transportirovka mutlaq tinch holatni saqlagan holda zambilda amalga
oshiriladi.
Kichik qon aylanish doirasi tomirlarining qon bilan to‘lib ketmasligi
uchun bemorning boshi va gavdasi bir oz yuqoriga ko‘tarib qo‘yiladi.
Ko‘p miqdorda qon yo‘qotilsa va qon bosimi keskin tushib ketsa,
bemor venasiga reopoliglyukin (400 ml gacha) tomchilab, kalsiy xlorid va
glyukonat (10 % li 10 ml), vikasol (1 % li 2–4 ml), askorbin kislotasi (5 %
li 4–8 ml) oqim bilan yuboriladi.
147

---

YUQUMLI KASALLIKLARNING ASOSIY
BELGILARI
Infeksiya (lotincha infectio – yuqish) – makroorganizmlarga
mikroorganizmlarning kirib rivojlanishi, keyinchalik bular orasida
murakkab kompleks muloqot yuzaga kelib, kasallikning to‘liq namoyon
bo‘lishi yoki shu kasallikni chaqaruvchilarning tashuvchisi ham bo‘lib
qolishi mumkin.
Arxeologik tekshirishlar va bizgacha yetib kelgan qo‘lyozmalardan
ma’lumki, hatto qadimgi davrlarda ham yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi
omillar va ularga qarshi kurash choralari aniq bo‘lgan.
Yuqumli kasalliklarning keng tarqalganligi, o‘lim ko‘rsatkichlarining
o‘sib borganligi sababli, ular bu kasallikni shamol orqali tarqaladigan va
hamma chalinadigan kasallik deb qarashgan.
Tarixdan ma’lumki, ilm fidoyilarining ko‘pchiligi toshmali va
qaytalama tif chaqiruvchilariga ilmiy nuqtai nazardan shohidlik berish
maqsadida bunday kasalliklarni o‘zlariga ham yuqtirganlar.
Tabiiy hollarda insoniyatning yuqumli kasalliklarga chalinishining
to‘rtta yo‘li bor: fekal-oral (najas (axlat)-og‘iz orqali); havo va tomchi
orqali; transmissiv (to‘g‘ridan-to‘g‘ri, qon quyish, ignalar orqali); muloqot
orqali.
Inson organizmida kasallik chaqiruvchisining yuqish yo‘llari va
joylashgan o‘rni bir-biriga muntazam bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan,
ichaklarda kasallikni chaqiruvchilar najas bilan tashqariga chiqadi, turli
yo‘llar bilan oziq-ovqat mahsulotlariga tushadi va ularni yuvmasdan
iste’mol qilinganda kasallik kelib chiqadi, ya’ni bu fekal-oral yo‘li bilan
yuqish hisoblanadi.
Najas-og‘iz orqali yuqadigan kasalliklar, ichakning yuqumli
kasalliklari guruhiga kiradi.
Bular quyidagilarga bo‘linadi:
1) antroponozlar – insondan insonga yuqadigan;
2) zoonozlar – hayvondan insonga yuqadigan.
Birinchi (antroponoz) guruhga kiradiganlar: 
– qorin tifi;
– dizenteriya (ichburug‘);
– paratiflar (ichterlama);
– poliomiyelit (shol kasalligi);
– xolera (vabo);
– yuqumli enterokolitlar;
– virusli gepatit.
Ikkinchi (zoonoz) guruhga kiradiganlar:
148

---

– botulizm;

– brutsellez;
– salmonellez.
Yuqumli kasalliklarning havo-tomchi yo‘li orqali yuqadigan turlari
deganda, kasal odamning nafas olish yo‘llaridan ajralgan suyuqliklar
(so‘lak tomchilari) xonada tarqalganda (gapirganda, aksa urganda), shu
zararlangan havo orqali boshqa sog‘ insonlarning nafas olishida yuqadigan
kasalliklar tushuniladi.
Nafas olish yo‘llari orqali yuqadigan (antropoonoz) kasalliklariga 
quyidagilar kiradi: 
– adenovirusli infeksiya;
– gripp;
– difteriya (bo‘g‘ma);
– koklyush (ko‘kyo‘tal);
– kor (qizamiq);
– krasnuxa (qizilcha);
– meningokokkli infeksiya;
– mononukleoz infeksiya;
– suvchechak;
– qorachechak (chin);
– paragripp;
– skarlatina;
– sil;
– epidemik tepki.
Nafas olish yo‘llari (zoonoz) infeksiyalariga ornitozlar (kasallik
chaqiruvchilar asosan qushlar, kaptar, to‘ti va boshqa uy parrandalaridir)
kiradi.
Transmissiv – qon orqali yuqadigan kasalliklarni, asosan, hasharotlar,
kanalar, bitlar insonlarni chaqqanda chaqiradi.
Bu guruh o‘z vaqtida ikkiga bo‘linadi:
Antroponozlar

Zoonozlar

– bit qaytalama terlamasi;

– burgali terlama;

– okop (qazilgan o‘ra) bezgagi;
– rikketsiozlar;
– toshmali terlama;

– kanali qaytalama;

– malyariya (bezgak).

– tulyaremiya;

– o‘lat.
Kontaktli yuqish deb, bevosita yaqinlashish natijasida tashqi teri
qobig‘ining jarohati yoki jarohatisiz yuqqan kasalliklarga aytiladi.
Tashqi teri qobig‘i va shilliq pardalarga bevosita ifloslangan
jismlarning tegishidan teri va tashqi shilliq qobiqlar (ko‘z, og‘iz, jinsiy
a’zolar)ning infeksion kasalliklari kelib chiqadi.
Bular ham ikkita guruhga bo‘linadi:
Antroponozlar
Zoonozlar
149

---

– yuqumli so‘gallar;

– quturish;
– mikozlar;
– kuydirgi;
– saramas (roja);

– qoqshol;

– traxoma.
– manqa (sap);

– oqsim (yashur);

– hayvonlar chechagi.

Yuqumli kasalliklarning oldini olish va o‘z vaqtida davo tadbirlarini
hozirlash tibbiy xizmatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bunday
hollarda yuqumli kasalliklar ehtimoli bo‘lgan joylarda sanitariya oqartiruv
ishlarini yaxshi yo‘lga qo‘yish, agarda biror kasallik aniqlansa, zudlik
bilan bemorni atrofdagilardan ajratish lozim. Bunday xizmatning tashkiliy
asoslaridan biri shoshilinch tashxis qo‘yish va dastlabki tekshiruv ishlari
hisoblanadi. Birlamchi tekshiruvlar mobaynida bemorlar asosan umumiy
tibbiy tajribaga ega bo‘lgan shifokorlarga, poliklinika sharoitida yuqumli
kasalliklar xonasi shifokoriga murojaat qilishadi. Agarda biror taxmin yoki
kasallikning aniq belgilari bo‘lgan hollarda, maxsus davo maskanlariga
jo‘natiladi. Bunday zanjirli doira o‘z vaqtida qaytishi, davolangan
bemorlar yana umumiy tibbiy ma’lumotdagi shifokorlarga murojaat
qilishlari mumkin. Yuqumli kasalliklarni aniqlash va davolashlarda
maxsus soha mutaxassislarining ilmiy nuqtai nazardan yondashishi muhim
o‘rin tutadi.
Yuqumli kasalliklar klinikalarida epidemiologiya, virusologiya,
immunologiya va parazitologiya sohalaridagi erishilgan ilmiy yutuqlar
katta ahamiyatga ega.
Yuqumli kasalliklarga qarshi olib boriladigan tadbirlar profilaktik,
ya’ni kasallik belgilari bo‘lmasdan uning oldini olish, epidemiya
tarqalganda esa unga qarshi kurash choralarini ko‘rish bilan ifodalanadi.