O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 
1. Moliyaviy-huquqiy normalarning tuzilishi qanday? 
2. Moliyaviy-huquqiy munosabatlarning turlari necha qismdan iborat? 
3. Moliyaviy-huquqiy me’yorlarning vaqt, hudud va shaxslar doirasi 
bo‘yicha harakatini tushuntiring. 
4.Moliyaviy munosabatlar qatnashchilarining huquqlarini himoya qilish-
ning qanday turlari mavjud? 
3-MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA
MOLIYAVIY NAZORAT 
1. «Moliyaviy nazorat» tushunchasi va uning huquqiy ahamiyati. 
2. Moliyaviy nazorat turlari va uslublari. 
3. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi idoralar. 
1.
«Moliyaviy nazorat» tushunchasi va uning huquqiy ahamiyati 
Moliyaviy nazoratning mohiyati va vazifalari.
Moliyaviy nazorat 
moliyaning maxsus funksiyasi bo‘lib, uning maqsadi moliyaviy 
resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo‘yicha qabul 
qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga 
chiqishlar mavjud bo‘lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo‘yicha 
tegishli choralarni o‘z vaqtida qabul qilishdan iborat. U nazoratning 
boshqa turlaridan farqli o‘laroq, ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha 

---

49
sohalarida mavjud bo‘lgan holda, pul jamg‘armalari harakatining butun 
jarayonida kuzatiladi. Shu sababli moliyaviy nazorat har qanday ishlab 
chiqarishda xo‘jalik yuritish mexanizmining obyektiv ravishda zaruriy 
bo‘lgan tarkibiy qismidir, deb tasdiqlash mumkin. 
Moliyaviy nazorat obyekti bo‘lib, avvalambor, moliya tizimining 
barcha bo‘g‘inlaridagi moddiy ishlab chiqarish hamda noishlab chiqarish 
sohalarida moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish 
jarayonida yuzaga keladigan pul munosabatlari hisoblanadi. Moliyaviy 
nazoratning amal qilish ko‘lami xo‘jalik munosabatlarining butun 
majmuini ham o‘z ichiga qamrab oladi.
Moliyaviy nazoratning subyekti bo‘lib, davlat organlari, shuningdek 
moliyaviy qonunchilikka rioya etilishi ustidan tekshirishlarni olib borish 
bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirish vakolatiga ega bo‘lgan nodavlat 
tashkilotlari va muassasalari hisoblanadi. 
Moliyaviy nazoratning mohiyati uning vazifalarida o‘z ifodasini 
topib, ulardan biri moliyaviy resurslarning ahvolini nazorat etishdan 
iboratdir. Ushbu nazorat davlat budjeti oldidagi majburiyatlarning o‘z 
vaqtida va to‘liq ijro etilishini, markazlashtirilgan va markazlash-
tirilmagan pul jamg‘armalaridan foydalanishga doir operatsiyalarning 
to‘g‘ri amalga oshirilishini tekshirishni nazarda tutadi. 
Moliyaviy nazoratning boshqa vazifalari qatoriga yuridik adabiyot-
larda korxonalar, tashkilotlar tomonidan ularning tasarrufidagi pul 
mablag‘lari (budjet mablag‘lari, bank ssudalari va h.k.)dan to‘g‘ri 
foydalanilishi hamda tashkilotlar, korxonalar va muassasalar tomonidan 
moliyaviy operatsiyalar, hisob-kitoblarni amalga oshirish va pul 
mablag‘larini saqlashga oid qoidalarga rioya etilishini tekshirish 
kiritilgan. Yana bir vazifa sifatida moliya sohasida huquqbuzarliklarni 
ogohlantirish va cheklash ajratiladi. Ular aniqlangan hollarda tashkilotlar, 
mansabdor shaxslar va fuqarolarga nisbatan belgilangan tartibda jazo 
choralari qo‘llaniladi, davlat va xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yetka-
zilgan zararni qoplash ta’minlanadi. 
Bizning mamlakatimizda olib borilayotgan bozor qayta qurishlari 
tekshiruvlarni tashkil etish va amalga oshirish mazmunini tubdan 
o‘zgartirishni talab qiladi va moliyaviy nazorat oldiga pritsipial jihatdan 
yangi vazifalarni qo‘yadi. Bu vazifalar shu bilan belgilanadiki, bozor 
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish bozorning tarmoqlangan 
infratuzilmasini tashkil etishni talab qiladi, ularsiz bozor mexanizmlari 
to‘liq darajada ishlay olmaydi. Bunday infratuzilmalar qatoriga bank-

---

50
kredit va soliq tizimlari, qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi, sug‘urta va 
auditorlik xizmatlari kiradi.
Ushbu sharoitlarda moliyaviy nazoratning eng muhim vazifalari 
moliyaviy munosabatlarning barcha subyektlari tomonidan bank, soliq, 
valuta qonunchiligi, qimmatli qog‘ozlar, sug‘urta va auditorlik faoliyati 
to‘g‘risidagi qonunlarga rioya etilishi samaradorligini oshirishdan iborat 
bo‘lib qolmoqda. Moliyaviy nazoratning nihoyatda muhim vazifalaridan 
biri, shuningdek, to‘lov aylanmasini normallashtirish, noto‘lovlar, 
debitorlik va kreditorlik qarzlari bo‘yicha salbiy oqibatlarni tugatishdir. 
Moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida moliyaviy 
faoliyatda qonuniylik prinsipi tomonlaridan birini ifodalaydigan 
moliya 
intizomi 
mustahkamlanadi.