O'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining 20yilligiga bag'ishlanadi kirish

4-§ O'zbekiston va Shanxay Hamkorlik Tashkiloti
Hozirgi davrda O'zbekistonning Shanxay Hamkorlik Tashkiloti-dagi ishtiroki alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu tashkilot (1996-y. Shanxay da chegara hududlarida harbiy sohada o'zaro ishonchni mustahkamlash chora-tadbirlari to'g'risida imzolangan Bitim doira­sida) Xitoy bilan qo'shni davlatlar o'rtasida chegaralarga doir masa­lalarni hal etishga qaratilgan norasmiy forum sifatida tashkil etilgan

edi.

SHHT - submintaqaviy xalqaro tashkilotga oltita davlat -Qozog'iston, Xitoy, Qirg'iziston, Rossiya, Tojikiston va O'zbekiston a'zo bo'lgan. SHHT tarkibiga kiradigan davlatlarning umumiy hududi Yevroosiyo hududining 61 foizini, umumiy demografik (nu-rusiy) jihatdan dunyo aholisining to'rtdan bir qismini tashkil eta­di, iqtisodiy salohiyati nuqtayi nazaridan AQSHdan keyingi eng qudratli - Xitoy iqtisodiyotini qamrab oladi. Rasmiy tillari - rus va xitoy tili. Qarorgohi Pekinda joylashgan. SHHTga a'zo davlat­lar hududining umumiy maydoni 30 mln. kv. km. yoki Yevroosiyo qit'asi maydonining beshdan uch qismini tashkil etadi. Ushbu dav­latlar aholisining soni - 1,455 milliard kishi yoki dunyo aholisining taxminan to'rtdan bir qismini tashkil etadi.

SHHT tashkil etilishi tarixan umumiy chegaralarda qurolli kuch-lar va qurol-aslahalarni qisqartirish to'g'risida Bitim qabul qilingan Moskva sammiti bilan uzviy bog'Hqdir. 1998-yildan Markaziy Osiyo mintaqasi, mintaqaviy xavfsizlik va ko'ptomonlama hamkorlik ma­salalari «Shanxay beshligi»ning diqqat markaziga aylana boshladi. Terrorizm, separatizmga qarshi kurashish, mintaqa doirasida iqtiso­diy va gumanitar hamkorlikni rivojlantirish «Shanxay beshligi»ning asosiy maqsadlari sifatida e'lon qilinadi.

1998-yilning 3-iyulida «beshlik»ning Olmaotada bo'lib o'tgan uchinchi sammitida tashqi ishlar vazirlarining Qo'shma bayonoti yakuniy hujjat sifatida qabul qilindi. Unda tomonlar xavfsizlik ma­salalari yuzasidan maslahatlashuv jarayonini rivojlantirish va «bun-ga mintaqaning barcha manfaatdor davlatlarini jalb etishga» kelishib oldi. «Shanxay beshligi» doirasida hamkorlikni rivojlantirishning quyidagi asosiy yo'nalishlari belgilab olindi: xavfsizlik, muhim xal­qaro muammolar yuzasidan doimiy maslahatlashuvni amalga oshi­rish; xalqaro terrorizm, uyushgan jinoyatchilik, giyohvand modda-larning noqonuniy savdosi; vaziyat talab etgan hollarda Markaziy Osiyo, umuman, Osiyo qit'asida xavfsizlikni ta'minlash, hamkorlik­ni kengaytirish, mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish ma­salalari bo'yicha ekspertlar, tashqi ishlar vazirlari doirasida uchra-shuvlarni tashkil etish.

«Shanxay beshligi»ning 2005-yil iyulida Dushanbeda bo'lib o'tgan beshinchi sammitining tarixiy ahamiyati beqiyosdir. Zero, unda ilk bor kuzatuvchi sifatida O'zbekiston Respublikasining

Prezidenti Islom Karimov ishtirok etib, XXR Raisi Szyan Szemin bilan uchrashgan edi. Uchrashuv natijalariga ko'ra, «Dushanbe dekloratsiyasi» qabul qilindi. Bu hujjatning ahamiyati shundaki, unda taraflar xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm, qurol-yarog' va giyohvand moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi birgalikda kurashish, uzoq yillarga mo'ljallangan hamkorlik dasturini ishlab chiqish hamda bu borada tegishli kelishuvlar tuzishga kelishib olish bilan birgalikda, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Marka­ziy Osiyoni yadro qurolidan xoli hududga aylantirish tashabbusi qo' llab-quvvatlandi.

2001-yilning iyun oyida bo'lib o'tgan sammitda «Shanxay besh-ligi» unga a'zo bo'lgan davlat - O'zbekiston Respublikasi ishtiro­kida Shanxay Hamkorlik tashkilotiga aylantirildi. O'zbekistonning ushbu tashkilotga a'zo bo'lib kirishi ma'qullangach, mamlakatimiz shakllantirilayotgan yangi tashkilotning maqomi va ahamiyati, maq-sad hamda vazifalarini aniqlashtirish, jumladan, SHHT hech qachon harbiy yoki harbiy-siyosiy tashkilotga aylantirilmasligiga oid taklif­larni ilgari surdi.

O'sha davrda ommaviy axborot vositalarida ta'kidlanganidek: Shanxay sammitining ahamiyati shundaki, unda ikki masala - xavf­sizlik va hamkorlik masalalarida yakdillikka erishilgan edi. Aynan shular yangi tashkilotning «hamkorlik orqali xavfsizlik» shiorida ifodalangan faoliyatining asosiy tamoyillariga aylandi. Terroristik xatti-harakat va shunga o'xshash tahdidlar vujudga kelganda o'zaro yordam va maslahatlashuvga huquqiy asos mavjudligi ham ushbu tamoyil mazmun-mohiyatiga mos keladi. Umuman olganda, qaysi sohalarda hamkorlikning rivojlanishidan qat'i nazar, u milliy, minta­qaviy, bir so'z bilan aytganda, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy xavfsizlik-ning mustahkamlanishiga xizmat qiladi.

Tashkilotning 2002-yil iyun oyida Sankt-Peterburgda bo'lib o'tgan sammitida uning ustav hujjati - SHHT Xartiyasi qabul qilin­di. Unda tashkilotning maqsadlari, vazifalari va tamoyillari hamda hamkorlik yo'nalishlari aks ettirilgan, Mintaqaviy antiterroristik tu-zilma (MATT) haqidagi Bitim imzolandi. SHHT doimiy ravishda ishlaydigan organi bo'lgan ushbu tuzilma huquq-tartibot idoralari va maxsus xizmatlarning terrorizmga qarshi kurashdagi faoliyatini rau-vofiqlashtirishni nazarda tutadi.

2003-yilning mayida SHHT Mokvadagi sammitida davlat bosh-liqlar Kengashi, hukumat boshliqlari Kengashi, tashqi ishlar vazirlari Kengashi, Milliy muvofiqlashtiruvchilar Kengashi, ministrlik va ido-ralar rahbarlari Yig'ini, Kotibiyat, shuningdek, MATT hamda SHHT kotibiyati qoshidagi a'zo davlatlarning doimiy vakillari haqidagi tfizomlar tasdiqlandi.

Davlat boshliqlari tomonidan Mintaqaviy antiterroristik tuzil­ma Ijroiya qo'mitasi qarorgohini Bishkekdan (Qirg'iziston) Tosh­kent shahriga ko'chirish, shuningdek, 2004-yil 1-yanvaridan tashki­lotning doimiy faoliyat yurituvchi organlari - SHHT Kotibiyatining Pekin shahrida, MATT Ijroiya qo'mitasining Toshkent shahrida ish boshlashi haqida qaror qabul qilindi.

SHHT tashqi ishlar vazirlari Kegashining 2003-yil sentabrida Toshkent shahrida bo'lib o'tgan yig'ilishida terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurashish Shanxay Konvensiyasi, SHHT Xartiyasi, a'zo davlatlar o'rtasidagi MATT to'g'risida Bitimga o'zgartirish kiritish protokoli imzolanib, tegishli kommyunike qabul qilindi.

SHHT asosiy maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  a'zo davlatlar o'rtasida o'zaro ishonch, do'stlik va yaqin qo'shnichilik aloqalarini mustahkamlash;
  
• 
  mintaqada tinchlik, xavfsizlik va barqarorlikni saqlash hamda mustahkamlash, yangi demokratik, adolatli va oqilona siyosiy hamda iqtisodiy xalqaro tartibni shakllantirishga ko'maklashish maqsadida turli yo'nalishlarda hamkorlikni rivojlantirish;
  
• 
  terrorizm, separatizm va ekstremizmning barcha ko'rinish-lariga qarshi birgalikda kurash olib borish, giyohvand moddalar va qurol-yarog'ning noqonuniy savdosi hamda transmilliy jinoiy fao-liyatning boshqa turlari, jumladan, noqonuniy migratsiyaga qarshi kurashish;
  
• 
  siyosiy, savdo-iqtisodiy, mudofaa, huquq-tartibotni saqlash, ta-biatni muhofaza etish, madaniy, ilmiy-texnikaviy ta'lim, energetik, transport, moliya-kredit va boshqa sohalarda samarali mintaqaviy hamkorlikni qo'llab-quvvatlash;
  
• 
  a'zo davlatlar xalqlari turmush darajasi va sharoitlarini uzluk-siz yaxshilash maqsadida teng sherikchilik asosida mintaqada har tomonlama va barqaror iqtisodiy o'sish, ijtimoiy hamda madaniy taraqqiy otga ko'maklashish;
  

- jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvda yondashuvlarni mu-

vofiqlashtirish;

• 
  a'zo davlatlarning xalqaro majburiyatlari hamda milliy qo-nunchiligiga mos ravishda insonning huquq va erkinliklarini ta'minlashga ko'maklashish;
  
• 
  boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan munosabatlarni yo'lga qo'yish va rivojlantirish;
  

- xalqaro nizolarni oldini olish hamda ularni tinch yo'l bilan hal etilishida o'zaro aloqalarni mustahkamlash;

- XXI asrda vujudga keladigan muammolarning yechimini bir-galikda izlab topish.

SHHTga a'zo davlat quyidagi tamoyillarga tayanadi:

• 
  davlatlar suvereniteti, mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, davlat chegaralarining daxlsizligini hurmat qilish, tajovuz qilmaslik, ichki ishlarga aralashmaslik, xalqaro munosabatlarda kuch ishlatish va kuch bilan tajovuz qilish, chegara hududlarda bir tomonlama ustun-likdan voz kechish;
  
• 
  barcha a'zo davlatlarning teng huquqliligi, har birining nuqta­yi nazarini e'tirof etish va hurmat qilish asosida yagona yondashuv-larni izlash;
  
• 
  umumiy manfaatlar doirasida birgalikdagi xatti-harakatlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish;
  
• 
  a'zo davlatlar o'rtasidagi kelishmovchiliklarni tinch yo'llar bilan hal etish;
  
• 
  SHHT boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotga qarshi qaratil-magani;
  
• 
  Xartiya hamda SHHT doirasida qabul qilingan boshqa hujjat-lardan kelib chiqadigan majburiyatlarni to'liq hamda vijdonan baja-rilishi.
  

SHHT doirasidagi hamkorlikning asosiy yo'nalishlari quyidagi-lardan iborat:

• 
  mintaqada tinchlikni saqlash, xavfsizlik va o'zaro ishonchni mustahkamlash;
  
• 
  barcha a'zo davlatlar umumiy manfaatlari mos bo'lgan tashqi siyosiy masalalar yuzasidan xalqaro tashkilot va xalqaro forumlarda yaxlit nuqtayi nazarni izlab topish;
  
• 
  terrorizm, separatizm va ekstremizm, giyohvand moddalar va qurol-yarog'ning noqonuniy savdosi hamda transmilliy jinoiy faoli-yatning boshqa turlari, jumladan, noqonuniy migratsiyaga qarshi bir-galikda kurashish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshi­rish;
  
• 
  qurolsizlanish va qurol-yarog' ustidan nazorat qilish masalala-rida sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish;
  
• 
  mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikning turli shakllarini qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish, mahsulot, kapital, xizmatlar va texnologiyalarning erkin harakat qilishini ta'minlaydigan sav-do hamda investitsiyalar uchun qulay shart-sharoit yaratilishiga ko'maklashish;
  

• 
  transport va kommunikatsiya sohasidagi infratuzilmadan sa­marali foydalanish, a'zo davlatlar tranzit imkoniyatlarini takomil-lashtirish, energetika tizimini rivojlantirish;
  
• 
  tabiatdan, xususan, mintaqa suv zaxiralaridan oqilona foydala-nishni ta'minlash, tabiatni muhofaza etish borasida maxsus dastur va loyihalarni birgalikda amalga oshirish;
  
• 
  tabiiy va texnogen xarakterdagi favqulodda vaziyatlarni oldi­ni olish hamda ularning oqibatlarini bartaraf etishda o'zaro yordam ko'rsatish;
  
• 
  SHHT doirasida hamkorlikni rvojlantirishga xizmat qiladigan huquqiy ma'lumotlar bilan almashish;
  
• 
  fan, texnika, ta'lim, sog'liqni saqlash, sport va turizm sohala-rida o'zaro munosabatlarni kengaytirish.
  

SHHT a'zo davlatlar o'zaro kelishuv asosida hamkorlik sohala-rini kengaytirishi mumkin. O'z maqsad hamda vazifalarini bajarish uchun SHHT doirasida davlat rahbarlari Kengashi, hukumat rah-barlari (Bosh vazirlar) Kengashi, Tashqi ishlar vazirlari Kengashi, vazirlik va (yoki) idoralar rahbarlari Yig'ilishi, Milliy muvofiqlashti-ruvchilar Kengashi, mintaqaviy antiterroristik tuzilma (MATT), Ko-tibiyat faoliyat yuritadi.

SHHT mustahkamlash, uning doirasidagi iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashda 2003-yilning sentabrida Pekinda davlat rahbarla­ri Kengashi tomonidan tasdiqlangan SHHT a'zo davlatlar o'rtasida ko'p tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlikning istiqbolli Dasturi g'oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu hujjatda oltita davlatning 2020-yilgacha amaliy faoliyatining yo'nalishlari, maqsad hamda va-zifalari qayd etilishi bilan birgalikda, ularni amalga oshirish yo'llari va usullari ham aks ettirilgan.

O'zbekiston SHHT doirasida mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlash, xalqaro terrorizm hamda mintaqaviy barqarorlikka tahdid solayotgan boshqa xavf-xatarlarga qarshi kurashishga qaratilgan hamkorlikni rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda. Ayniqsa, iqtiso­diy sohada, shu jumladan, mintaqada transport kommunikatsiyalari-ni rivojlantirish sohasidagi ko'p tomonlama hamkorlikni istiqbollari porloq.

O'zbekiston SHHT ochiqlik, boshqa davlatlar va uyushmalarga qarshi bo'lmaslik, xalqaro hamkorlikni keng rivojlantirishga tayyor bo'lish kabi tamoyillarini izchil amalga oshirish tarafdori bo'lib kel­moqda.

SHHT 2004-yilning 17-iyunidagi Toshkent sammiti ushbu tashkilot shakllanishining yakuniy bosqichi bo'lgani ham yangi tashkiliy tuzilmalar va institutlar faoliyati muayyan ma'no-mazmun kasb etayotgani qayd etildi. Chunonchi, Pekinda Kotibiyat faoli­yat yurita boshladi, Toshkentda mintaqaviy antiterroristik markaz shakllantirildi. Tashqi ishlar vazirlari Kengashi qo'yilgan vazifa-larni izchillik bilan amalga oshirmoqda. Milliy muvofiqlashtiruv-chilar Kengashi muhim amaliy ishlarni bajarmoqda. Mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish fondi hamda SHHT ishbilarmonlar fon-dini shakllantirish bo'yicha amaliy sa'y-harakatlar boshlab yubo-rildi.

Ushbu anjumanda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Kari­mov mamlakatimiz tashqi siyosati konstitutsion konsepsiyasining asosiy yo'nalishlaridan kelib chiqqan holda O'zbekistonning mu­him tashabbuslarini bayon etdi. Avvalo, davlatimiz rahbari mintaqa mamlakatlari barqarorligiga tahdid solayotgan xalqaro terrorizm, ekstremizm va separatizm kuchlarining faollashib borayotgani katta xavotir uyg'otayotganini ta'kidladi. Bundan tashqari, kommunika-tsiya va transport sohasidagi loyihalarni amalga oshirish borasidagi xatti-harakatlarni muvofiqlashtirish, suv-energetika, xomashyo za-xiralari hamda inson salohiyatidan har bir davlat hamda mintaqa manfaatlari yo'lida oqilona foydalanish; mintaqaga tashqi inves­titsiya va sarmoyalarni jalb etish bilan bog'liq bo'lgan dolzarb masalalar kun tartibiga qo'yildi. Forumda xavfsizlik va iqtisodiyot SHHT asosini tashkil etishi lozim ekani uqtirildi. Prezidentimiz fikricha, aynan ana shu ikki asosga tayanib, SHHT faoliyatining sa-maradorligi va xalqaro obro'-e'tibori, shuningdek, uning dunyodagi o'zgaruvchan vaziyatga moslashuvchanligi ta'minlanishi zarur.

O'zbekiston xalqaro terrorizm, ekstremizm, separatizm va nar-kotrofikka qarshi kurash SHHT faoliyatini ustuvor yo'nalishi etib belgilanganini shak-shubhasiz qo'llab-quvvatlaydi. Mintaqaviy anti­terroristik markaz faoliyati aynan xuddi shu masalalarning hal etili-shiga qaratilgan. Birinchi galda, nafrat va terrorizm g'oyalarini targ'ib etayotgan turli radikal va ekstremistik markazlarga qarshi kurashish zarur ekani ta'kidlandi.

SHHT doirasida iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirish haqida to'xtalib, Prezident Islom Karimov ushbu masalani hal etishning asosiy yo'li sifatida Markaziy Osiyo umumiy bozorini shakllantirish zarurligiga e'tibor qaratadi. Zero, bu masalaning hal etilishi mintaqa mamlaktlari va xalqlar tub manfaatlariga mos keladi. Rossiya, Xitoy va boshqa davlatlarning faol sheriklik ishtirokida umumiy bozor-ning tashkil etilishi tor milliy doiradan tashqarida yagona yondashuv va muvofiqlashtirilgan qonuniy me'yorlar amal qiladigan mahsulot va xizmatlar, mehnat va kapitallar yirik bozorini shakllantirishga imkon beradi.

O'zbekiston Markaziy Osiyo hududidan o'tadigan hamda SHHT a'zo davlatlarning Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi (MDH), Yev­ropa Ittifoqi (YI), Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarini yo'lga qo'yish va mustahkamlashga xizmat qiladigan yirik transport-kommunikatsiya loyihalari, yo'lak va marshrutlarni amalga oshirishga qaratilgan g'oya va takliflarni qo'llab-quvvatlaydi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 10-martdagi Qarorida tasdiqlangan tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy sohadagi islohotlaraing ustuvor yo'nalishlarini amalga oshirish Konsepsi-yasiga binoan SHHT doirasida o'zaro aloqalar faollashmoqda. Bu o'rinda erishilgan natijalar qatorida faoliyati man qilingan terroris-tik, ayirmachilik va ekstremistik tashkilotlar ro'yxati va shunday ji-noyatlari uchun qidirilayotgan shaxslar ro'yxatini tuzish to'g'risidagi O'zbekiston tashabbusining amalga oshirila boshlangani, terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi SHHT a'zo davlatlarning ham­korlik Konsepsiyasining tasdiqlanganini ta'kidlash mumkin. Ushbu tashkilot bilan munosabatlarda kompleks yondashuvni ta'minlash maqsadida O'zbekistonda SHHT masalalari bo'yicha idoralararo muvofiqlashtirish komissiyasini tashkil etish mo'ljallanmoqda.

Bundan tashqari, «Shanxay Hamkorlik tashkilotiga a'zo davlat­larning terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi 2007-2009-yillarga mo'ljallangan hamkorlik Dasturi» qabul qilingan. A'zo davlatlarning «Sharq - antiterror - 2006» terrorizmga qarshi bir-galikdagi mashg'ulotlari, terrorizmni moliyalashtirish bilan bog'liq bo'lgan giyohvand moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi sim-poziumlar o'tkazib kelinmoqda.

Hozirgi vaqtda SHHT xalqaro hamkorlikning qudratli instituti, xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlash, xalqaro terrorizm, separatizm va ekstremizm, giyohvand moddalarni ishlab chiqarish va tarqatish kabi zamonaviy xavf-xatar va tahdidlarga qarshi kurashishning chi-nakam tayanchiga aylanib bormoqda.

Ayni paytda mintaqaning boy zaxiralaridan foydalanishga qara­tilgan yirik savdo-iqtisodiy, transport-kommunikatsion va gumani-tar loyihalarni amalga oshirish borasida mavjud barcha imkoniyatlar ishga solinmoqda.

Shanhay Hamkorlik Tashkiloti tartib-qodalariga binoan, har yili a'zo mamlakatlardan biri unga rais bo'ladi. 2009-yil Yekaterenburg sammitidan keyin SHHTga raislik O'zbekiston Respublikasiga o'tdi.

Taomilga binoan, raislik qiluvchi davlat o'z hududida navbatdagi sammitni tashkil qiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Ko'ksaroy qarorgohida 2010-yil, 11-iyun kuni Shanhay Hamkor­lik Tashkilotiga a'zo davlatlar rahbarlari kengashining navbatdagi, o'ninchi majlisi bo'lib o'tdi.

SHHT tuzilganidan keyin ko'plab davlatlar uning safidan joy olish istagini bildirdi. Ayni paytda Hindiston, Eron, Mo'g'uliston va Pokistonga SHHTda kuzatuvchi maqomi berilgan.

SHHT davlatlari o'zaro munosabatlarda «Shanhay ruhi»ga amal qiladi. Bu ibora qarorlarni konsensus asosida qabul qilish, o'zaro ishonch va manfaatdorlik, tenglik, maslahatlashuv, madaniy xilma-xillikka hurmat bilan yondashish, birgalikda taraqqiy etishga intilish tamoyillariga qat'iy amal qilish demakdir.

Davlat rahbarlari kengashining majlisida O'zbekiston Respubli­kasining SHHTga raislik davridagi faoliyatiga yuksak baho berildi. Bu vaqt mobaynida O'zbekiston SHHTning xalqaro aloqalarini ri­vojlantirish, me'yoriy-huquqiy asosini mustahkamlash, SHHT Xarti-yasidagi maqsadlar, vazifalar va tamoyillarga muvofiqlikni saqlagan holda, xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlash bilan bog'liq tashab-buslarni ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish orqali tashkilot faoli­yati samaradorligini oshirishga alohida e'tibor qaratdi.

Xususan, O'zbekiston Prezidenti SHHT doirasida qarorlar qabul qilish mexanizmlarini, tashkilot va uning tuzilmalari faoliyatini ta-komillashtirishga qaratilgan qator takliflarni ilgari surdi. Toshkentda SHHT va BMT Kotibiyatlari o'rtasida imzolangan Qo'shma dekla-ratsiya Shanhay Hamkorlik Tashkiloti Mintaqaviy aksilterror tuzil-masi bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Kontr-terroristik qo'mitasi o'rtasidagi amaliy aloqalarni rivojlantirishga yo'l ochadi.

Bugungi kunda dunyodagi hech bir muammoni alohida bir dav-latning sa'y-harakati bilan yechib bo'lmaydi. Jumladan, xavfsizlik va ekologiya muammolari kamida mintaqa miqyosidagi hamkor­likni taqozo qiladi. Shu ma'noda, SHHT bilan BMT o'rtasidagi hamkorlikning rasmiylashtirilishi ikki tomon uchun muhim ma­salalarni yechishda bahamjihat harakat qilishga keng yo'l ochadi. BMTning Osiyo va Tinch okeani uchun iqtisodiy va ijtimoiy komis-siyasi (ESKATO), Narkotiklar va jinoyatchilik bo'yicha qo'mitasi, Markaziy Osiyoda preventiv diplomatiya bo'yicha mintaqaviy mar-kazi kabi tuzilmalari SHHT bilan anchadan buyon hamkorlik qilib kelmoqda. Qabul qilingan Qo'shma deklaratsiya bu hamkorlikning imkoniyat va salohiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi.

Ayni paytda SHHTning hamkor tashkilotlar bilan hamkorlik re-jasi tasdiqlangan. O'zaro anglashuv memorandumlariga asosan tu-zilgan bu reja SHHT bilan ESKATO, ASEAN, MDH, YevrAzEs ODKB kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligini yanada mustahkamlashni nazarda tutadi.

O'zbekiston SHHTga a'zo davlatlarning 2020-yilgacha mo'ljallangan ko'p tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturini ijro etish bo'yicha chora-tadbirlar rejasini amalga oshirishga alohida e'tibor qaratmoqda. Xususan, SHHT uchun transport kommunika-tsiyalarini rivojlantirish ustuvor masalalardan sanaladi. Y-40 xalqaro marshrutini rekonstruktsiya qilishni imkon qadar tez yakuniga yetka-zish barcha a'zo davlatlar uchun muhim ahamiyatga ega ekanini ino-batga olib, O'zbekiston bu yo'lning o'z hududidagi qismi bo'yicha majburiyatlarini to'la bajarib bo'ldi. Ayni paytda mamlakatimiz Y-40 xalqaro marshrutining markazida «Navoiy» erkin industrial iq­tisodiy zonasini barpo etmoqda. Shubha yo'qki, Markaziy Osiyo­da yangi qo'shma loyihalar amalga oshirilgani sayin, ya'ni ishlab chiqarish korxonalari va yo'llar barpo etish ko'paygani sari SHHT mamlakatlari uchun «Navoiy» erkin industrial iqtisodiy zonasining ahamiyati oshib boraveradi. Tashkilot a'zolari uni rivojlantirishda faol qatnashishi mumkin.

Davlat rahbarlari kengashining kengaytirilgan tarkibdagi maj­lisida ko'p tomonlama va o'zaro manfaatli hamkorlikni yanada ri­vojlantirish, shuningdek, dolzarb mintaqaviy va xalqaro masalalar ko'rib chiqildi. Unda SHHTga a'zo davlatlar rahbarlari bilan bir-ga, kuzatuvchi maqomidagi mamlakatlar delegatsiyalari rahbar­lari - Mo'g'uliston Prezidenti Saxiagiyn Elbegdorj, Pokiston Islom Respublikasi Prezidenti Osif AH Zardoriy, Eron Islom Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Manuchehr Muttaqiy, Hindiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Somanaxalli Malayya Krishna hamda sammit mehmonlari — Afg'oniston Islom Respublikasi Prezidenti Hamid Karzay, Turkmaniston Prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov ish­tirok etdi. Shuningdek, majlisda SHHT Bosh kotibi Muratbek Iman-aliyev, SHHT MATT Ijrochi direktori Jenisbek Jumanbekov, BMT Bosh kotibining o'rinbosari Yan Kubish, MDH Ijroi qo'mitasi raisi Sergey Lebedev, ODKB Bosh kotibi Nikolay Bordyuja, YevrAzES Bosh kotibining o'rinbosari Murat Musatayev, ASEAN Bosh kotibi­ning o'rinbosari Sayakan Sisovong qatnashdi.

5-§. O'zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan qardoshlik munosabatlarining yanada rivojlanishi

O'zbekiston tashqi siyosatining asosiy yo'nalishlaridan biri Mar­kaziy Osiyodagi yosh mustaqil davlatlar - Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston, Turkmaniston bilan hamkorlik va do'stlik aloqalarini mustahkamlashga qaratildi. Bu, beshta davlatlar tarixi, madaniyati, tili va dilining birligidan, tomirlarining tutashib ketganligidan ke-lib chiquvchi jiddiy siyosat iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yo'li edi. Shuni alohida aytish kerakki, O'zbekiston Prezidenti I. Kari­mov keyingi besh yillar mobaynida bu mintaqadagi davlatlar, xalqlar o'rtasida teng huquqli va o'zaro manfaatli hamkorlik o'rnatib uni mustahkamlash va rivojlantirish tadbirlarini qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda.

Ma'lumki, bir necha ming yilliklar mobaynida joni-joniga, qoni-qoniga payvand bo'lib ketgan Markaziy Osiyo - qadimiy Tu-ron xalqlari sobiq SSSR davrida turli millatlarga ajratib tashlandi. Qog'ozdagina suveren, aslida esa markazga qaram sovet respublika-lari barpo etildi. Bu soxta siyosat tufayli an'analari, turmush tarzlari, ruhiy va ma'naviy qadriyatlari bir bo'lgan xalqlar o'zbeg-u qozoqqa, tojig-u qirg'iz, turkmanga bo'lib yuborildi.

Albatta, mazkur xalqlar o'tgan 70 yildan ko'proq vaqt mo­baynida millat sifatida shakllandi. Ularning o'z tili, madaniyati bor. Endi ularni butunlay birlashtirib yuborish milliy qadriyatlarini toptash bilan barobar. Biroq, masalaning boshqa tomoni ham bor. Ya'ni, yagona Turkiston zaminida sobiq SSSR tarqalgach vujudga kelgan mustaqil davlatlar o'z tarixiy kelib chiqishlari, xalqlarining boy o'tmishi, ma'naviy va ruhiy ehtiyojlari nuqtayi nazaridan o'zaro yaqinlashishga hayotiy zarurat sezishlari tabiiy holdir.

Markaziy Osiyo xalqlari ruhiyati asrlar mobaynida bir-biriga tu­tashib, ma'naviy, diniy va axloqiy munosabatlari uyg'unlashib ket­gan, yashash tarzlari va urf-odatlari mushtarak bo'lib, yagona, ul­kan va jonli vujudga aylangan edi. Shuning natijasida qondosh-u jondoshlik, bir butunlik an'analari tarkib topgan. Kishilik tarixida bunday ma'naviy, ruhiy va fikriy yaqinlik bu diyorda hamisha ham-ma narsadan ustun kelgan. Shuning uchun ham Mavlono Rudakiy: «Dunyoning shodligi yig'ilsa butun, Do'stlar diydoridan bo'lolmas ustun», deb bejiz aytmagan. Mustaqillik sharoitida millat, millatlar-aro munosabatlar, milliy madaniyat, yaqin qardosh xalqlarning mada­niy merosi, etnik muammolari, jug'rofly va iqtisodiy birligi haqidagi tasavvurlar o'zgardi. Yangi tarixiy sharoitlarda vujudga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar Markaziy Osiyo mamlakatlari xalqlari­ning kelib chiqishi, ularning tarixi o'ziga xos turmush tarzlari va yaqin qo'shnichilik munosabatlariga har qachongidan boshqacharoq qarashni hayot taqozo eta boshladi. Zero, etnik jihatdan bir-biriga yaqin bo'lgan, tarixan bir muhitda yashab, o'tmish madaniyati bir zaminda vujudga kelgan, biroq, ayni paytda mustaqil davlat bo'lib yashayotgan mamlakatlar o'z tarixiy ildizlarini qidirib topishini, o'zaro hamkorlik munosabatlarini qaytadan tiklashini hayotning o'zi zarurat, deb hisoblamoqda.

1993-yilning yanvarida Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Toshkent uchrashu­vi tashkil etildi. Oliy darajadagi bu uchrashuvda Markaziy Osiyo Hamdo'stligiga asos solindi. Besh davlat Qirg'iziston, Qozog'iston, O'zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston rahbarlari Hamdo'stlik haqi­dagi bitimga imzo chekishdi. Buni mintaqa xalqlari zo'r mamnuni-yat bilan qarshi oldilar va qo'llab-quvvatladilar.

Shu tariqa jahon siyosiy so'zligida «Markaziy Osiyo» degan yan­gi atama paydo bo'ldi. Albatta, bu hodisaga turli toifa va qarashdagi siyosatchilar, huquqshunoslar, iqtisodchilar turlicha baho berdilar. Ayrimlari hatto, mintaqadagi mamlakatlar birlashib, yagona davlat bo'larmish, deyishgacha bordilar. Mintaqa rahbari kim bo'ladi? Qay­si til davlat tili bo'ladi, ko'pmillatli mintaqa milliy madaniyatlari muammolari qay yo'sinda hal etiladi, qabilidagi savollar tug'ildi. Pre­zident Islom Karimov Markaziy Osiyo Hamdo'stligini vujudga kelti-rish tashabbuskori sifatida uning maqsad va mohiyatini aniq-ravshan ko'rsatib berdi. Ya'ni, Mustaqil Davlatlar suvereniteti daxlsizdir. Hamdo'stlikka a'zo bo'lgan mamlakatlar xalqaro huquq normalariga to'la amal qilgan holda davlat tizimiga, boshqaruv usuliga va bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik, har bir davlat Konstitutsiyasini hurmat qilish va tan olish, faqat iqtisodiy va madaniy hamkorlik­ni yo'lga qo'yish, yagona bozor, mol ayirboshlash imkoniyatlarini kengaytirish, bojxona va chegaralardagi sun'iy to'siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari ko'rib chiqildi. Oradan ko'p o'tmay ana shu Hamdo'stlikka amaliy poydevor qo'yildi. 1995-yilning yanvar oyi­da Qozog'iston Prezidenti Nursulton Nazarboyev Toshkentga keldi. O'zbekiston va Qozog'iston o'rtasidagi iqtisodiy hamkorlikka doir qator hujjatlarga imzo chekildi. Tez orada bu bitimga Qirg'iziston ham qo'shildi. Natijada uch mamlakat o'rtasida yagona bozorni vu­judga keltirish, mahsulot ayirboshlash imkoniyati yaratildi.

Markaziy Osiyo Hamdo'stligi nafaqat bugungi o'tish davri mah-suli, balki jug'rofly, tarixiy-etnik va ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojdir.

Chunonchi, bu mamlakatlar jug'rofly jihatdan bir-biriga yaqin va zich joylashgan. Suv, elektr energetikasi va boshqa tabiiy omillar ham ularni bog'lab turadi. Qariyb 50 millionli aholi tarixan yagona o'tmishga, yagona taqdirga, bir-biriga uyg'unlashib ketgan dunyo-qarash va an'analarga ega. Ularning har qanday siyosiy va iqtiso­diy Hamdo'stlikdan ham baland turadigan qadimiy qadriyatlari bor. Ming yilliklar mobaynida shakllangan ma'naviy, madaniy, axloqiy, diniy va lisoniy mushtaraklik ham mavjud.

Dunyoviy muammolar, insoniyat taqdiriga daxldor masalalar yechimini topishda mamlakatlar va xalqlar, milliy manfaatlari ham­da ehtiyojlaridan qat'i nazar, birgalikda o'zaro hamkorlik yo'llarini izlaydilar. Biroq, hech qanday hamkorlik, turmush tarzlari, urf-odatlari, ruhiyatlari uyg'unlashib ketgan yaqin qo'shni xalqlarning do'stligiga teng kelolmaydi. Chunki bu yerda ajdodlar ruhi bilan kelajak avlodlar bog'liqligi, bir butun zamin - Ona Vatan yaxlit-ligi kabi muqaddas tuyg'u doimo barqarordir. Prezident Karimov Markaziy Osiyo xalqlari birligini mustahkamlashning mintaqa mam-lakatlari o'rtasidagi munosabatlarni chuqurlashtirish siyosatining insonparvarlik mazmuni ana shunda, deb bildi.

Ayni paytda Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan davlatlarda o'ziga xos tabiiy ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud. Sobiq SSSR davrida qazib olingan ко'miming qariyb 20 foizi, gazning 18 foizi, oltinning 33 foizi, o'simlik yog'ining 26 foizi, paxtaning 92 foizi ana shu mintaqa hisobiga to'g'ri kelardi. Shu masalaning o'zidanoq boy, dehqonchiligi taraqqiy topgan, ma'dan xazinalari behisob bo'lgan mamlakatlarning o'zaro hamkorligini yo'lga qo'yish qanchalik sa­marali ekanligi ko'zga yaqqol tashlanadi.

Biroq, Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligining samarali ishlashi uchun to'siq bo'layotganlar ham oz emas. Bular, birinchidan, yetmish yillik yaqin o'tmishda shakllangan, soxta millatparvarlik hissiyoti, aholi bir qismi tushunchasi va dunyoqarashining ma'lum darajada cheklanganligi, mintaqaviy hamkorlik mazmun-mohiyatini to'la va chuqur tushuna olmayotganligi bo'lsa, ikkinchidan, mamla-katlarimizning o'zaro yaqinlashuvidan tahlikaga tushayotgan kuch-larning mavjudligidir. Bu yo'ldagi yutuq va kamchiliklarni, mavjud ziddiyatlarni o'z vaqtida anglagan Karimov masalaga real qaraydi va xolis baholaydi.

1993-yilning iyul oyida Qozog'iston va O'zbekiston o'rtasida 1994-2000-yillarda iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish chora-tadbirlari to'g'risida bitim imzolandi. 1994-yilning yanvarida yagona iqtisodiy hududni barpo qilish to'g'risidagi shartnoma im­zolandi. Bu shartnomaga 1994-yil aprel oyida Qirg'iziston Respub­likasi qo'shildi. Uch davlat o'rtasidagi hamkorlikni muvofiqlashti-rib turuvchi Ijroiya qo'mita tuzildi, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki ta'sis etildi. Ana shu organlarning ishi natijasida Bishkekda Respublikalar Bosh vazirlari Kengashi qarori imzolandi. Unda tomonlar 2000-yilga qadar respublikalarni iqtisodiy jihatdan bir-biriga yaqinlashtirishning yo'nalishlari belgilandi.

1994-yil 8-iyulda Islom Karimov boshchiligidagi davlat dele­gatsiyasi O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston Respublikala-ri davlat va hukumat boshliqlari uchrashuvida ishtirok etish uchun Almatiga bordi. Qozog'iston Prezidenti qarorgohida uch mamlakat rahbarlarining yakkama-yakka suhbati bo'lib o'tdi. So'ng delegat-siyalarning kengaytirilgan tarkibdagi muzokaralari boshlandi. Mu­zokaralar nihoyasida Prezidentlar Islom Karimov, Nursulton Nazar-boyev va Asqar Akayev birgalikda bayonot hamda O'zbekiston, Qozog'iston va Qirg'iziston xalqlariga Murojaatnoma qabul qildilar. Shuningdek, aholi migratsiyasi sohasida hamkorlik to'g'risida me­morandum hamda uchala mamlakat o'rtasida Markaziy Osiyo Ham­korlik va taraqqiyot bankini ta'sis etish to'g'risida bitim imzolandi. Hukumat rahbarlari esa davlatlar o'rtasida harbiy-texnik hamkorlik to'g'risidagi, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot sohasidagi hukumatla-raro bitim va shartnomalarni, shuningdek, axborot bilan ta'minlash sohasidagi bitimlarni imzoladilar.