O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti b. M. Ochilova axloq falsafasi

Nima der, eshitgin, otalar so‘zin,
Ota so‘zi ochar yigitlar ko‘zin:
Kishi xizmat etsa agar o‘zgaga, 
Kishilik qiladi asli o‘ziga.
Inson o‘zining farqlash xossasini har turli g‘arazdan 
tozalashi lozimdir. Din egasini taniydi. Faqat sen umring-
ni farq etish xossasidan mahrum bo‘lgan kimsalar bilan 
kechirga ning uchun bilmaysanki, uning yaxshini yomon-
dan  farq  etish  vasfi  zaiflashgan  va  endi  dinni,  ya’ni  inson-
ning hamrohini taniy olmaydi. Sen tanani boqding, ammo 
unda farqlash xossasi yo‘qdir. Farq etish bir sifat. Axir 
ko‘rmayapsanmi, jinning qo‘l-oyog‘i bor, faqat farqlash xu-
susiyati yo‘q. Farqlash sendagi latif bir ma’nodir va sen ke-
cha-yu kunduz undan mahrum bo‘lgan narsani (tanani) bo-
qishga harakat etmoqdasan. Uning bu bilan tirik ekanligini 
bahona qilmoqdasan, holbuki, bu ham u bilan tirikdir. Bu 

---

29
qanday ishki, sen farqlashdan tamoman mahrum bo‘lganini 
boqding, voyaga etkazding va vaqtni vujudingni yedirib-
ichi rish bilan o‘tkazdingda, u latif ma’noga, ya’ni farq etish 
qud ratiga parvosiz bo‘lding! Sening taxmin qilganingdek, 
bu (tana) u (ma’no) bilan tirikdir, u (ma’no) bu (ta’na) bilan 
emas. U – nur, ya’ni latif ma’no berguvchi, ko‘z, quloq va 
boshqa derazalardan, agar bular bo‘lmasa, yana boshqa tir-
qishlardan o‘zini ko‘rsatguvchi. Bu xuddi: “Quyoshni chiroq 
bilan ko‘rayapman” deb, quyosh qarshisiga chiroq keltirib 
qo‘yishga o‘xshaydi. Aslida, chiroq bo‘lmasa ham, quyosh 
o‘zini  senga  ko‘rsataveradi.  Chiroqqa  nima  hojat?  Allohdan 
umidni uzmaslik kerak. Umid-ishonch yo‘lining boshi. Yo‘lda 
yurmasang ham, doimo yo‘lning boshini ko‘zla. “Noto‘g‘ri 
ishlar qildim”,- dema, to‘g‘rilikni tut. O‘shanda hech qanday 
egrilik qolmaydi
1
 – deya, odamni tadqiq etar ekan, Mavlono 
Rumiy odamning tabiati va intilishlarini kuzatadi, botiniy 
jilolar va surilishlar, qalb siljishlarini qidirib topadi. Inson-
ning imon gavhari, buyukligi barobarida, nuqsonlari, nafsi, 
hirsi oqibatida kelib chiqadigan yovuzliklarni tahlil etib, 
bulardan qutulish, poklanish yo‘llari, fazilatini bayon etadi. 
Shu taxlit, insonning ma’naviy kamoloti yo‘llari, ma’rifatli 
bo‘lishning ahamiyati va muhimligi yuqoridagi kabi misollar 
asosida tushuntiradi.
Farididdin Attor o‘zni bilish, nafsni isloh aylash, shahvat-
ni engish va Haqning vujudiga fone bo‘lib, vahdat saodatini 
qo‘lga kirish kabi olamshumul haqiqatdan bahs yuritgan al-
lomadir. 250 dan ziyod hikoyatlardan iborat bo‘lgan “Ilohiy-
noma” asarida ma’naviy ahloqiy kimyo, bu kimyoi saodatning 
kuch-quvvati, har narsadan avval ishq, irfon va ilmga taya-
nish yo‘llarini izohlab bergan.
Kimyo  yoki  kimyoi  saodat  degan  tushuncha  –  bu  nafs-
ni tozalash, uni jilolantirish, yomon fel-xo‘ylari yaxshilari 
bilan o‘zgartirib, vujud talabi ila tug‘ilajak hayvoniy maylu 
1
 Jaloliddin Rumiy. Ichindagi ichindadur. –T.: Yangi asr avlodi, 2013.-  
B.21-22.

---

30
hirslardan ozod bo‘lish demak. Nafsning tuban va chirkin 
xususiyatlari yo‘qotilib, ularning joyiga yuksak va qiymatli 
fazilatlarni sobitlashtirmoq bilan nafs tazkiya etiladi. Ana 
shu haqiqat kimyodir, chunki u yomon xulqlar orasidan 
nafs ning javharini yuzaga chiqarib, yaxshi va go‘zallari bi-
lan o‘zgartiradi
1
.
Attor inson ongi, botiniy hayotini o‘zgartirmay, zohiriy 
dunyoda oliy orzu-umidlarga yetishib bo‘lmasligiga to‘la 
 ishongan. Irfon kitobi “Asrornoma”sida ta’kidlashicha odam 
agar o‘ziga o‘zi marifatsizlik, hayvonlik va shaytonlikni ravo 
ko‘rmasa, boshqa birov uni hirs va manfaat mahbusi, tubanlik 
yo jaholat malayiga aylantirolmaydi.
Buyuk alloma Alisher Navoiyning har bir asarida axloq 
masalalari ko‘rilgan. Odobli inson, - deydi Navoiy barcha xalq-
lar uchun yoqimlidir, u mansabdor kishilardan go‘zalroq va 
badavlat  odamlardan  hurmatliroqdir,  odob  –  kishilar  tarafi-
dan qilishi mumkin bo‘lgan hurmatsizlik eshigini bekitadi va 
odamni hazil-mazahdan, kamsitishdan saqlaydi.
Sharqning mashhur ahloqshunoslaridan biri Xusayn 
Voiz  Koshifiy  inson  yaxshi  xulq,  go‘zal  (ahloq)  muomala 
yo‘lidan yurmay turib izzat va sharaf manzilini egallab ol-
masligi, hayvonot biyobonidan insoniyat dorulmulkiga ye-
tib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. Koshifiyning axloqiy qarashlari 
markazida insonparvarlikka da’vat turadi va uni juda keng 
ma’noda  tushunadi.  Uning  fikricha  kishilarning  insonpar-
varlik fazilatiga bo‘lgan ehtiyoji suv va olovga bo‘lgan ehti-
yojdan ham muhimroq. Koshifiyning nazdida inson o‘n qoi-
daga amal qilish kerak: 
“birinchi – elga muxolifat (teskari) ish qilmaslik; ikkinchi 
– o‘z nafsiga insof tilash; uchinchi – kishi aybini ochmaslik; 
to‘rtinchi – har kishida uchraydigan (nomunosib, yomon) 
xulq-atvor bo‘lsa, uni afv etmoq; beshinchi – uni yaxshilik 
tomonga burish; oltinchi – och-yupunlarning hojatini chiqa-
rmoq; yettinchi – inson uchun mashaqqat tortish; sakkizinchi 
1
  Qarang: Ibrohim Haqqul. Ijod iqlimi. – T:.Fan, 2009. B.48.

---

31
– o‘z nafsini tiyish; to‘qqizinchi – kishi xalqqa toza yuz bilan 
ko‘rinish; o‘ninchi – kishiga yaxshi so‘z aytmoq”
1
. 
Axloq-odobga asoslangan “Turkiy guliston yohud axloq” 
asarida Abdulla Avloniy axloqning mohiyati va funksional xu-
susiyatini, inson xulq-atvori va tarbiyasi muammosini chuqur 
tahlil qilgani : “Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulq-
larning yomonligini bayon qiladurg‘on kitob axloq deyilur, u 
insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi 
bir ilmdir”
2
. 
 Avloniy ahloq binosining go‘zal va chiroyli bo‘lishiga 
tarbiyaning ta’siri kattaligini alohida uqtiradi. Ba’zilar tarbi-
yaning axloqqa ta’siri yo‘q, insonlar asl yaratilishida qanday 
bo‘lsalar shunday o‘sarlar, tabiiy o‘zgarmas deb aytadilar. Le-
kin bu so‘z to‘g‘ri emasdir. Chunki tarbiyaning albatta axloqiy 
ta’siri  bo‘ladi.  Badan  tarbiyasining  fikr  tarbiyasiga  ham  yor-
dami bordir. Jism ila ruh ikkisi bir choponning o‘ng ila tersi 
kabidir. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlar-
dan saqlanmasa, choponning ustini qo‘yib, astarini yuvib ovo-
ra bo‘lmoq kabidirki, har vaqt ustidagi kir ichiga uradi. Fikr 
tarbiyasi uchun mahkam va sog‘lom bir vujud kerakdir. Av-
loniy fikridagi eng xarakterli jihat shundaki, u har bir narsaga 
ishonch-e’tiqodni, ixlos va ibratni ta’minlamoq uchun bolani 
yoshligidan ana shu fazilatlar ruhida tarbiyalash zarurligini 
ta’kidlaydi.