O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta`lim fakulteti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi
Yüklə 167,6 Kb.
|
|
Xo’ja Ahmad Yassaviy hayoti, vafot etgan yillari haqida turlicha ma’lumotlar
mavjud. jumladan, mavlono Xusomidin Sig’noqiy «Xo’ja Ahmad Yassaviy 130 yil umr ko’rgan», dyeb yozadi ayrim ma’lumotlarga qaraganda, u zoti Sharif payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomga e’tiqod yuzasidan 63 yoshga kirganda yer tubida, g’orda yashab hayot kyechirganlar. Lyekin u yerda nyecha yil yashaganlari Aniq ma’lum emas. Ammo o’zlarining hikmatlarida yozilishicha, 125 yoshga kirganligi haqida ma’lumot byerilgan. Shu yoshda ham tyetik bo’lib, hikmat misralarini bitgan. Xo’ja Ahmad Yassaviy taxminan 125-130 yoshlar orasida, ya’ni (1041 yilda tug’ilgan) 1166(67) yilda Yassida olamdan o’tgan. Ulug’ bobomiz Jahongir Amir 19
hamon o’zining salobati, ko’rkamligi bilan ziyoratchilarni o’ziga maftun qilib kyelmoqda. Shoirning Yassaviy taxallusi bilan qoldirgan adabiy myerosi asosan to’rtliklardan iborat. Shuningdyek, uning adabiy myerosida ayrim g’azal va masnaviylar ham mavjud. shoir ijodining g’oyaviy yo’nalishi tasavvufona bo’lib, kishilarni bu dunyoda pok, halol, byeozor, yetim-g’ariblarga myehr-shafqatli bo’lib yashashga da’vat qilishdan iborat. Bu yo’lda insonlar o’zlarini turli nojo’ya yo’llarga boshlovchi nafsni jilovlashga chaqiradilar. Ahmad Yassaviy Yusuf Hamadoniyga shogird to’shadi va uning ta’limotini rivojlantirib «Yassaviya» tariqatini yaratadi. «Yassaviya» tariqatining barcha aqidalari Ahmad Yassaviyning asosiy asari bo’lmish «Hikmat»da mufassal bayon etilgan. «Hikmat»da o’z ql kuchi, pyeshona tyer iva halol myehnati bilan kun kyechirish, Alloh taolo visoliga yetishish yo’lida insonni botinan va zohiran har tomonlama takomillashtirish kabi ilg’or umuminsoniy qadriyatlar ifoda etilgan. Mol-dunyoga, boylikka va davlat orttirishga mukkasidan kyetgan, xasis va ochofat kishilarni Yassaviy byeayov tanqid qiladi. XI asrning 82–83-yillarida g’arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar o’z o’g’li Gilonshohga bag’ishlab «Nasihatnoma»sini yaratadi va o’sha davr an’anasiga ko’ra uni bobosi podshoh Shamsul-maoliy Qobus sharafiga «Qobusnoma» dyeb ataydi. «Qobusnoma» 1860 yilda o’sha davrda hali 16 yoshli shahzoda bo’lgan Muhammad Rahimxon Fyeruz (1844-1910) topshirig’i bilan buyuk shoir va mutafakkir Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan birinchi bo’lib o’zbyek tiliga tarjima qilingan. «Qobusnoma» pand-nasihat tarzida yozilgan bo’lib, mana bir nyecha asrlardan byeri xalqlarni, jumladan yoshlarni ma’naviy hayotga tayyorlashda, ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kyelmoqda. Kaykovus odamlarning xislatlarini uch xilga bo’ladi: biri aql, biri rostlik, yana biri juvonmardlikdir. U bilim va aqlning ahamiyatini ulug’lar ekan, uni mol- dunyodan ham yuqori qo’yadi. 20
tarbiyasi, dyeb ko’rsatiladi. U yoshlarda insonga nisbatan insoniy munosabatda bo’lish, adolatlilik, samimiylik, saxiylik kabi xislatlarni tarkib toptirishni istaydi va asarning boshidan oxirigacha ana shu ezgu maqsadini amalga oshirishga harakat qiladi. Ko’rinib turibdiki, Kaykovus qarashlarida inson tarbiyasi omili muhim o’rin tutadi. U axloqlilikning birinchi byelgichi suxandonlik dyeb biladi. U notiqlikda rost so’zlash kyerakligini ta’kidlaydi. Kaykovusning axloqiy ugitlari kitobda ota-ona haqqini bilish bilan boshlanadi. Unda Kaykovus Qur’on va Hadislardagi talablardan kyelib chiqqan holda o’zining nuqtai nazarlarini bayon qiladi: «O’z farzanding syening haqingda qanday bo’lishini tilasang, syen ham ota-onang haqida shunday bo’lg’il, nyedinkim syen ta-onang haqida nye ish qilsang, farzanding ham syening haqingda shundoq ish qilur, chunki farzand myevaga, ota-ona daraxtga o’xshaydir». Kaykovus oilada ota vazifasi va burchiga alohida e’tibor byeradi. Farzand tug’ilganda avvalo unga yaxshi ot qo’yish, undan so’ng aqlli va myehribon murabbiyga topshirish, o’qitish, ulg’aya boshlaganda kasb-hunar o’rgatish, harbiy ish bilan tanishtirish, so’ng suvda suzishni o’rgatish kyerak, dyeydi. Kaykovus otaning burchi yana o’z farzandiga adab ham o’rgatishda, dyeb ta’kidlaydi. U ilm, hunar va adabni farzandga myeros qoldirish har bir otaning farzandi haqqini bajargani, dyeb hisoblaydi. Kaykovus otalarning o’z farzandlariga nisbatan qattiqqo’l bo’lishini talab etadi. Lyekin bolalarni jazolashni otaning o’zi emas, murabbiy tomonidan bajarilishini istaydi. Chunki otaning o’z qo’li bilan farzandini jazolashi unda adovat hissini paydo qaladi. Lyekin otadan farzand hayiqib tursin, agar u hayiqmasa, ota-onani xor qiladi, dyeb ta’lim byeradi. Kaykovusning hayotda xulq-odob qoidalariga qanday amal qilish haqidagi, yoshlarni adolatparvar, insonparvar, saxovatli, qanoatli, muruvvatli bo’lishi haqidagi qarashlari ayniqsa diqqatga sazovor. Ular yaxshilik va yomonlik rtasidagi qarama-qarshilik asosida bayon etiladi. Kaykovus yuksak axloqiylikning yana bir tarkibiy qismi do’stlik dyeb biladi 21
etadi.
juvonmardlar tarbiyasiga bag’ishlar ekan, ularning eng avvalo jismonan sog’lom bo’lib kamolga yetishini alohida ta’kidlaydi. Dyemak, Kaykovusning «Qobusnoma» asari XI asrda yuzaga kyelgan yirik tarbiyaviy asardir. Bunda o’sha davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo’lgan aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog’liq faoliyat turlari: otda yurish, myerganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar san’ati, ifodali o’qish, xattotlik san’ati, shye’r yoza olish, musiqiy bilimga ega bo’lish, shatranj va nard o’yinini bilish kabilar ham o’z ifodasini topgan. Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga tayyorlashda ularni har tomonlama kamolga yetkazishning nazariy masalalarini amaliy faoliyatga tadbiqi nuqtai nazaridan ifodalashi bilan hamma zamonlarda, har qanday tuzumda ham o’z qimmatini yuqotmadi va amaliy hayot dasturi sifatida o’z o’rniga ega bo’ldi. Muhammad ibn Al-Xorazmiy (783-850). Jahon ilm-ma’rifatining buyuk nomoyondasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783 yilda Xorazmiyda dunyoga kyelib, 847-850 yillar oraligida Bog’dodda vafot etgan. Xorazmiy tug’ilib voyaga yetayotgan davrda Movarounnahr yirik madaniy va savdo markazlaridan biri edi. Olimning to’liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy Al- Majusiydir, "Abu-Abdulloh Muhammad " Islomga o’tganlarga byeriladigan an’anaviy ism bo’lgan. Xorazmiyning avlodlari majusiy koxinlaridan, ya’ni "Mug’ullar" dan bo’lib, islomni otasi qabul qilgan bo’lishi kyerak. Ilmiy adabiyotlarida yozilishiga ko’ra Xorazmiy boshlang’ich ma’lumotni o’z uyida olgan, chunki uning otasi qadimiy diniy hamda dunyoviy bilimlardan xabardor bo’lgan. Shu tufayli al-Xorazmiy bolaligidanoq bu ilmiy manbalardan o’rganish imkoniyatiga ega bo’lgan. Muhammad Xorazmiy matyematika bilan juda byerilib shug’ullangan, bu sohaga oid barcha asarlarni qunt bilan o’rgangan, Arab, fors, xind, yunon tillarini ham o’rganib, bu tilda yaratilgana 22
yashaganligini turlicha sharxlashadi. Chunonchi otasi majusiy koxinlardan bo’lganligi uchun ham arab mutassabbilari uni ta’qib qilganligi sababli u Xorazmni tashlab kyetishga majbur bo’lgan, dyegan fikrlar ham mavjud. Xorazmiyshunos olim A.Axmyedov xalifa Xorun ar-Rashidning o’g’li Ma’mun- ar Rashid Marvda xalifa noibi turganda saroyida juda ko’p olimlarni to’plagan, so’ng xalifa bo’lib ko’tarilgach ularni ham Bog’dodda olib kyetganini ta’kidlaydi. Biz A.Axmyedovning fikriga qo’shilgan holda yana quyidagilarni ham bayon etmokchimiz. Buning sabablari -birinchilardan, o’sha davrda barcha ilmga intilgan olimlar ma’lum fanlarni egallab olganda so’ng ilm-fan markazlariga safar qilganlar va u yerda yetuk olimlar bilan muloqotda bo’lib, turli fanlar bo’yicha baxs- munozara yuritganlar maxsus tayyorgarlikdan va sinovlardan o’tganlar, o’zlarini fan olamida sinab ko’rganlar. Ikkinchidan, xalifalikda ilm markazi sanalgan Damashq va Bog’dodda ilm-fanning taraqqiy etganligi va shaxsan xalifalarning ilm-fan taraqqiyotiga xomiylik qilganligi ham olimlarni jalb etgan. "Baytul Xikma" da matyematika, gyeodyeziya, gyeografiya falakkiyot va boshqa sohalar bo’yicha tadqiqotlar olib borildi va al-Xorazmiy makzabi yaratiladi. Olimning ayniqsa, matyematikaga oid ilmiy myerosi jahon ahamiyatiga ega bo’ldi. Xalifa al-Ma’mun xatto Muhammad al-Xorazmiy boshchiligida Xindiston va Rum (Vizantiya) Xazariya (Volganing quyi oqimidagi) gi o’lkaga bir nyecha marta ilmiy safarlar uyushtiradi. Olim insonning kamolga yetishi va insoniy munosabatlarda ilm-fanning muhimligi g’oyasini ilgari so’rgan holda pyedagogik fikr tarakkiyotida ham munosib urin egallaydi. Xorazmiy matyematika, gyeografiya, gyeodyeziya, falakkiyot sohalarida yirik tadqiqotlar olib borgan. Lyekin u matyematika sohasidagi yangilik yaratgan nazariyotchi hamda pyedagog-uslubiyatchi olim sifatida tarixda qolgan. "Al-Jabr va muqobala" asari bilan ham matyematika fanini rivojlantirib o’zidan avvalgi bilimlarni o’rgandi va ularni sintyezlashtirish hamda amalda qo’llash usullarini bayen etdi. 23
shaklini oldi, kyeyinchalik hozirgi zamon hisoblash matyematikasining asosiy tushunchasi algoritm algorifmga aylandi. U matyematikaning nazariy rivojlanishi bilan birga, undan turmushda foydalanish yo’llarini ham byerdi, myeros taqsim qilishda vasiyatnomalarni tuzishda, mol taqsim etishda odamlarga kyerak bo’ladigan amaliy ishlarga zarur bo’lgan hisoblarni taqdim etdi. Xorazmiyning matyematikaga oid ikkinchi kitobi "Xind arifmyetikasi haqida kitob" ("Hisob al xind")dir. Asar o’nlik tizimi raqamlari (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) ga bag’ishlangan. Xorazmiy xindlarning falakkiyot va matyematikaga oid "Sindixind" nomli qo’llanmasini ukib, uning yangilish va kiyin tomonlarini kayta ishlab yangi boblar qo’shdi va uni "Kiskargan sindixind" ("Algoritm xind hisobi haqida") dyeb atadi. Asar faqat Sharqdagina emas. Yevropada ham qo’llanma sifatida shuxrat taratli. O’nlik tizimining kashf etilishi sanoq tizimida inklobiy uzgarish yasadi va ta’rif byeradilar. Yevropaga o’nlik tizim raqamlaridan foydalanib eng katta sonlarni yozish va joylarni anik kursatish X-XI asrlarda arablardan kirib kyelgan. Xorazmiy arifmyetikaning algoritmlari bo’lgan kushish, ayrish, ko’paytirish, bo’lish koidalarini yaratgan. Turli "jins" dagi sonlarni ko’paytirish algoritmi ham byergan. Masalan, minut syekundlarni bir-biriga ko’paytirish uchun avvalo, bir xil shaklga kyeltirish ya’ni syekunl yoki minutga aylantirishni ko’rsatgan. Maxsus bobda kasr va mlmizdan chikarish amallarini yozgan. Xorazmiy o’zining falakkiyotga doir ishlarida xindlarning falakkiyot jadvallarni tahlil etib, "Xorazmiy ziji" nomli bilan mashhur bo’lgan astronomiy jadvallar tuzdi. Ma’lumotlarga ko’ra VIII-XV asrlarda hammasi bo’lib trigonomyetriya, falakkiyotga oid 100 ga yakin zij - jadval mavjud bo’lgan. Ularning qatoriga boshqa olimlar bilan birga Xorazmiy tuzgan zijlar ham bor. Xorazmiyning "Sinus ziji"ri asari XII asrda lotin tillari tarjima etilib, bir nyecha asr mobaynida undan foydalanib kyelindi. Bundan tashkari, "Kitob suratil ard" ("Yerning surati kitobi") gyeografiyaga oid dastlabki kitob sanaladi. Bu asar A.Axmyedovning taxminiga ko’ra xaritani 24
kuzatishlar ishlari natijasi bo’ldi. Unda olim Sharq mamlkatlari ustida kuzatishlar olib borib mamlakat va shaxarlarning harakatlarini tuzadi, nomlar ruparasida uzo’nlik va kyenglik darajalarini kursatadi. U gyeografiyaga oid yasashida Yerni kyetti iklimiga bo’ladi, yer xaritasini tuzadi. Tashkilotchilarning ma’lumotlariga ko’ra olamning turt xaritasini tuzadi. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga kura- olamning turt xaritasi - Azov dyengizi, Nil daryosi Yakin va Urta Sharq mamlakatlari xaritasi saklanib kolgan. Uning yukoridagi asari ham Sharq va G’arbda katta ahamiyatga egadir. Farobiy manbalarda "Al-faylasuf at-turkiy" dyeb yuritiladi. Farobiyning millati darhaqiqat turk bo’lib, Movarounnahrda Farb viloyatining Vasij qishlog’idagi xijriy 257 (myelodiy 873) yilda tug’ilgani, otasi armiya qo’mondoni bo’lgani aytiladi. Farobiy dastlab Marvda tahsil ko’rgan. Kyeyin Bog’dodga kyetdi. Falsafaga tyeran bir qiziqishi bor edi. Abu Mashr Mottabin Yunusdan mantiq darsi oldi. Oraliqda bir bora Xarronga kyetdi. Safarda Yuxonna bir Xaylon bilan tanishdi. Undan mantiq va falsafa ilmini o’rgandi. Ilm tahsilini qattiq syevganidan falsafiy madaniyatni ortirish uchun yana Bog’dodga qytdi; Yunon faylasufini va ayniqsa Arastu (Aristotyel)ning asarlarini sinchiklab o’rgandi. Islom ilmilarini ham yaxshi bilar edi. Yaxshilik qilishni syevar edi. Xalifa Mutadir zamonida atrofiga ziyo tarata boshladi. Talay falsafiy asarlar yoza boshladi. Ba’zi asarlarni ham qulay anglashilsin dyeya sharh etdi. Bir asno Shom (Suriyaga) va Misrga kyetdi. Shomga qaytdi. Xalaf (Alyeppo) va Shom hududlarining sultoni Sayf ad-Davlat Farobiyga ko’p hurmat ko’rsatadi. Nihoyat Farobiy xijriy 339 (milodiy 950) yilda hayotdan ko’z yumdi. Undan juda ko’p asarlar myeros qolgan. Turli ilm sohalarida zamonning eng mashhur olimi edi. Ayniqsa, falsafa, mantiq, psixologiya, musiqa, matyematika va tib bilimlariga doir tadqiqotlari bilan kyeng shuhrat qozongan. Abu Nasr Al Farobiy qalamiga mansur asarlari 160 dan ortiqdir. Ular "Talxisu Navomisu Aflotun" (Aflotun qonuniyalarini mohiyati) "Nufuzli shahar aholisining maslavi", "Baxt saodatga erishuvchi risola" va hakozolardir. Al Farobiy o’zining ko’p 25
alohida e’tibor byerdi. Farobiy insonning kadr-qimmatiga, uning aql zakovanining ijodiy va bunyodkorlik kuchiga yuksak baho byeradi: inson Farobiy uchun shunchaki biologik bir mavjudod emas, u o’uz mohiyatiga ko’ra aql idroki tufayli hayvonot dunyosi chyegaralaridan tashqariga chiqadi. Uning aql idroki myehnati bilan bir qatorda uni ijtimoiy jihatdan faol qilib qo’yyadi. Insonning hayoti stixiyali tarzda kyetishi mumkin emas. Bu hayot ongli va aniq maqsadni ko’zlagan bo’lishi, faqat shaxsiy emas balki, ijtimoiy ahamiyatga ham molik bo’lishi lozim. Farobiy pyedagogik qarashlarida insonning barcha axloqiy imkoniyatlari yaxshilik va yomonlik, foyda va zarar haqidagi mulohazalarni) baxtga erishishdan iborat birdan bir maqsad myevasi dyeb biladi. Uning fikricha bir kishining baxti boshqalarning shaxsiy rohat farog’atiga erishishning zarur shartidir. Ijtimoyi va shaxsiy jihatlarning birligi orqaligina yalpi baxtga erishiladi. II Yüklə 167,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|