O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti “menejment” kafedrasi

5.2-chizma. Ro’yxatdan o’tgan korxona va tashkilotlarning mulkchilik shakllari bo’yicha taqsimlanishi.⁷

Mulk shakllariga munosib korxonalar quyidagicha shakllarga tavsiflanishi mumkin:

• 
  shaxsiy yoki xususiy mulkka asoslangan xususiy korxonalar;
  

• 
  jamoat mulkiga asoslangan korxonalar;
  

• 
  davlat mulkiga asoslangan korxonalar;
  

• 
  aralash mulkga asoslangan qo’shma korxonalar;
  

• 
  ajnabiy davlatlar, ajnabiy fuqarolar mulkiga asoslangan qo’shma korxonalar.
  

Sohalarga qarab korxonalarni quyidagi shakllarga ajratish mumkin: moddiy ishlab chiqarish soxasidagi; transport; qurilish; aloqa; muomala; xizmat; ta’lim; infratuzilma; (infrastruktura); boshqaruv sohalaridagi hamda jamoat jamiyatlari va diniy tashkilot korxonalariga.

Korxonalar yuqorida keltirilgan shakllarga, ya’ni, mulk shakliga va sohalariga mos holda va alohida belgilariga qarab turlarga tasniflanadi.

Ishlab chiqarish masshtabi (hajmi) ga qarab kichik va yirik korxonalarga turlanadi.

Bu korxonalar asosan ishchilarning soniga qarab toifaga ajratiladi. O’zbekiston Respublikasida amaldagi korxonalar ko’rsatkichlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 11 oktyabrdagi 439-sonli qarori bilan tasdiqlangan klassifikatorga muvofiq ishlab chqarish hususiyatiga bog’liq shakillantirilgan bo’lib mikrofirmalarda 1 nafardan 20nafargacha, kichik korhonalarda 50 nafardan 200nafargach xodimla faoliyat ko’rsatish belgilab qo’yilgan.

Korxona faoliyatini tashkil qilish qoidalari, barcha korxonalar uchun bir xil, shu jumladan foyda olish yoki olinmasligidan qat’iy nazar, ular faoliyatini jamiyat

7. 
   O’zbekiston Respublikasi yillik statistik to’plami ma’lumotlariga asosan. Toshkent 2015 yil , 187 bet.
   

ehtiyojlariga yo’naltirib turadigan faoliyat samarasini oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan omillarni ifodalaydigan jihatlariga ega bolgan, makon va vaqt birligida o’zgarmaydigan tartiblar majmuasidan iborat bo’lishi kerak.

Korxona faoliyatining tashkil qilinishi, avvalambor, tegishli tashkiliy-tarkibiy boshqaruv tuzilmasining mavjud bo’lishini talab qiladi.

Ikkinchidan, ishlab chiqarish vositalarining tegishli darajada texnologik boshqaruvini, o’zaro harakatlarini moslashtirishni ta’minlash zaruriyati.

Uchinchidan, faoliyat tashkil qilish, boshqarishda qarorlar qabul qilish va hokazo hollarda qonunning ustunligini ta’minlash.

To’rtinchidan, korxonalarning barchasi huquqiy nuqtai nazardan tengligini ta’minlash zaruriyati.

Beshinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat mavjudligidan kelib chiqish. Oltinchidan, biznes shaklini tanlash erkinligi, albatta korxonaning ijtimoiy-

iqtisodiy zaruriyatidan kelib chiqqan holda.

Yettinchidan, korxona xo’jalik faoliyatiga davlatning aralashmasligi, uning faoliyat ko’rsatishida erkinligi.

Sakkizinchidan, korxonalarning biron bir mafkuraga bo’ysunmasligi, ularning mafkuradan ozodligi.

Bu umumiy qoidalar korxonalar faoliyatini jamiyat nuqtai nazaridan, ularning manfaatlaridan kelib chiqib, samarali faoliyat yuritishini ta’minlashga yo’naltirilgan. Albatta, korxonalar o’z faoliyatini yuritishda samaradorlikni ta’minlash maqsadida tejamkorlikni, moliyaviy barqarorlikni va resurslar bilan ta’minlashga intilishlari zarur.

Korxonani barpo etlish o’ziga xos tashkiliy bosqichlardan iborat bo’ladi. Korxonaning tuzilishi uni tashkil etish to’g’risida tug’ilgan g’oyani

asoslashdan boshlanadi va quyidagi ketma-ketlikda keltirilgan ishlar bajariladi:

• 
  korxonani ta’sis etuvchilari aniqlanadi, ular o’rtasida shartnoma tuziladi;
  

• 
  ishlab chiqaradigan mahsulot yoki xizmat turini belgilsh;
  

• 
  korxonaning moliyaviy resurslari manbalarini aniqlash;
  

• 
  korxonaning Ustav (Nizomini) rasmiylashrish;
  

• 
  korxona biznes-rejasini ishlab chiqish;
  

• 
  korxona muhri, shtampi va boshqa rekvizitlarini tayyorlash;
  

• 
  korxonani soliq organidan ro’yxatdan o’tkazish;
  

• 
  bankda hisob raqamini ochish, bank bilan shartnoma tuzish;
  

• 
  korxonalr ajrtmalar o’tkazishi majbur bo’lgan, respublikada mavjud maqsadli jamg’armalarda hisobga qo’yilishi;
  
• 
  korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazish va ro’yxatdan o’tganlik to’risida hujjat olish.
  

Yangi korxonalarni tashkil qilishning asosiy maqsadlari, birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lmagan aholini ish joylari bilan ta’minlash, ya’ni jamiyatning ijtimoiy muammosini hal qilish; ikkinchidan, siyosiy masalani hal qilish bu esa qishloq joylarda milliy ishchilar sinfi vujudga keltirishda o’z aksini topadi; va nihoyat uchinchidan, iqtisodiy masalalarni yechish , halq iste’mol tovarlarini ishlab

chiqarishni kengaytirish, ularni tanqisligini kamaytirish asosida aholining moddiy faravonligini oshirishdan iboratdir.

Korxona barpo etish xujjatlaridan biri uni ta’sis etish shartnomasi hisoblanadi. Bu hujjat o’z mazmunidan kelib kelib chiqib, keljakda korxonani tashkil etuvchilarning o’zaro munosbatlarining qoidalarini belgilaydi. Ta’sis etish shartnomasida korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli, turi, faoliyat turi, maqsad va vazifalari, joylashish va huquqiy adresi, ustav kapitali hajmi va unda ta’sischilar hissasi, qatnashuvchilarning o’z hissasini boshqalarga berish sharti, uning boshqaruv va nazorat organlari, foydani taqsimlash usul va tartiblari, ta’sischilarning huquq va burchlari, ta’sischilar to’g’risidagi ma’lumotlar va boshqa masalalarni hal qilish tartiblarini belgilaydi.

Ta’sischilar korxona ustavini ishlab chiqadi. Korxonaning ustavi rasmiy hujjat hisoblanadi. Chunki ustavda korxona bilan davlat o’rtasidagi ijtimoiy, moliyaviy va huquqiy munosabatlarni tartibga solish qoidalari o’z aksini topadi. Ustav qonunlar, qoidalar va nizomlarga asoslangan holda tuziladi. Ustavni korxonani ta’sis etuvchilar tasdiqlaydi.

Korxona o’zi joylashgan yerdagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan davlat ro’yxaatidan o’tkaziladi. Korxona davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi ma’lumotlar o’n kun muddat ichida yagona davlat reestiriga kiritish uchun O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligiga yuboriladi.

Korxona davlat ro’yxatidan o’tish uchun mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasiga yuqorida keltirilgan korxonani barpo etish to’g’risidagi hujjatlarni (ariza, ta’sis etish shartnomasi, ustavi, biznes rejasi va boshqalarni) taqdim etadi. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasi ariza topshirilgan paytdan 30 kun muddat ichida korxonani ro’yxatdan o’tganligi yoki o’tmaganligi to’g’risida qaror qabul qilishi shart.

Korxona davlat ro’yxatidan o’tgan kundan boshlab, barpo etilgan deb hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomini oladi. Ushbu kundan boshlab, korxona xo’jalik faoliyatini yuritishni boshlashi mumkin bo’ladi.

Korxonalar amaldagi qonunlar tartibiga binoan, o’z tarkibida huquqiy shaxs maqomiga ega bo’lgan shu’ba korxonalar, filiallar, vakolatxonalar, bo’limlarni mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari bilan kelishilgan holda tashkil qilish va ularni nizomlarini tasdiqlash huquqiga ega.

Korxonaning yashash faoliyati bir qancha sikllardan iborat bo’lib, u quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: korxonani tashkil qilish; reorganizatsiya; restruktrizatsiya; sanatsiya; bankrotlik va tugatish. Bu bosqichlar hamma korxonalarga tegishli degan xulosa chiqarish kerak emas. Chunki bular korxonaning faoliyati natijasiga qarab amalga oshiriladi.Bu jarayonlarni vujudga kelishi aksariyat holda korxonaning moliyaviy barqarorligiga bog’liq.Shu sababli korxonani moliyaviy barqarorligini ta’minlash ahamiyatini yoritish uchun yuqorida keltirilgan korxonaning yashash sikllarini mazmuniga qisqacha to’xtalib o’tmoqchimiz.

Birinchi bosqich – korxonani tashkil qilish va faoliyatini tiklash. Korxonani tashkil etish qoidalari ushbu bobning birinchi paragrafida keltirilgan. Ushbu qoidada korxonani tashkil etilishining asosi bo’lib, uni ta’sis etuvchilarning mol-mulki yotadi.

Mulksiz korxona tashkil etilmaydi. Mulkdan foydalanish, uni oshirib borish, saqlash korxonani moliyaviy barqarorligini ta’minlash asosida amalga oshiriladi.

Ikkinchi bosqich – reorganizatsiya. Korxona faoliyatini takomillashtirish, moliyaviy barqarorligini oshirish, bozorda tutgan o’rnini (“Nisha”sini) saqlash yoki kengaytirish maqsadida o’z tarkibida yangi ishlab chiqarish yoki funksional bo’limlar ochish ayrimlarini qo’shish, birlashtirish, samarasizlarini tugatish kabi qayta tashkil qilish ishlarini amalga oshirib boradi. Bu masala, aksariyat holda korxonaning moliyaviy ahvolidan kelib chiqadi.

Uchinchi bosqich – restruktrizatsiya. Restruktrizatsiyaga reorganizatsiyaning bir shakli sifatida qarash mumkin. Restruktrizatsiya deganda korxonaning tarkibiy bo’limlarini (sexlari) huquqiy shaxs maqomisiz, mustaqil balans va hisob raqami bilan aloxida ajratilishiga tushiniladi. Bundan asosiy maqsad ishlab chiqarish samarasini oshirish bo’lib, korxona bo’limi (sexi) tijorat hisob-kitobiga o’tkaziladi. Ularga mulk ajratiladi, foyda va xarajatlari alohida hisob-kitob qilinadi.

Sanatsiya – iqtisodiy nochor korxonalarni bankrotligining oldini olish maqsadida qarzdor korxona – huquqiy shaxsning muassislari (qatnashchilari), qarzdorning kreditorlari va boshqa shaxslar, shu jumladan, davlat tomonidan qarzdor korxonaning to’lov qobilyatini tiklash bo’yicha o’tkaziladigan chora-tadbirlarni tashkil qiladigan faoliyat.

Qarzdor korxona sanatsiyalash ob’ekti hisoblanadi. Faoliyatni davom ettirish uchun qarzdor korxonaning to’lov qobiliyatini tiklanishining aniq imkoniyatlari asoslansa, bunday iqtisodiy nochor korxonalar sanatsiya qilinadigan ob’ektlar qatoriga kiritiladi.

Sanatsiyalash korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun o’tkaziladigan chora-tadbirlardan biri xisoblanadi.

Keyingi bosqich bu korxonaning bankrotligi.

Korxona bankrotligi uning iqtisodiy nochorligini oqibati.
Bankrotlik deganda sud tomonidan e’tirof etilgan yoki qarzdorni ixtiyoriy ravishda o’zini bankrot deb e’lon qilgan qarzdorning moliyaviy majburiyatlarini bajara olmasligi, qisqa qilib aytganda moliyaviy qobiliyatsizlikka tushiniladi.

Korxona yashashining oxirgi bosqichi uni tugatilishi.Iqtisodiy nochorlik yoki bankrotlik asosida sud qarori bilan yoki mulkdorning o’z ixtiyori bilan korxona faoliyati tugatilishi mumkin.

Korxona tugatilishi uning faoliyatini to’xtatilishi va davlat reestiriga qarzdor tugatilganligi to’grisidagi yozuv kiritilgan paytdan boshlanadi, korxona esa tugatilgan deb hisoblanadi.

Unitar korxona (hususiy yoki davlat) mulkchilik xuquqiga ega bo’lmagan tijorat korxonasidir.

Horijiy kapital ishtrokiga ko’ra qo’shma, xorijiy va chet el korxonasiga ajratiladi.

Qo’shma korxona ustavida xorijiy investor ulushi mavjud bo’ladi va ushbu korxona mamlakat xududida joylashadi, faoliyat yuritadi. Xorijiy korxonalar boshqa mamlakatda ro’yxatdan o’tadi va ustav kapitali tarkibida milliy kapital ulushiga ega

bo’ladi. Chet el korxonasi ustav kapitali boshqa davlatlarning yuridik yoki jismoniy shaxslariga tegishli bo’ladi.

Tarmoqqa tegishlilik darajasi quyidagi hususiyatlar bilan belgilanadi; mehnat buyumiga ta’sir ko’rsatish xarakteri, mahsulotning iqtisodiy vazifasi, texnologik jarayon xarakteriga ko’ra, yil davomidagi ish vaqti. Mehnat buyumiga ta’sir ko’rsatish xarakteriga ko’ra oluvchi va qayta ishlovchi tarmoq korxonalari ajratiladi. Qazib oluvchi tarmoq korxonalariga yer osti, suv, o’rmon xom-ashyolarini qazib olish bilan shug’ullanuvchi korxonalar kiritiladi. Masalan, ruda ishlab chiqarish; qora va rangli metall qazib chiqaruvchi kombinatlar.

Ishlov berish tarmoqlari korxonalari sanoat va qishloq xo’jaligi xom-ashyosini qayta ishlash bilan shug’ullanadi. Ularga mashinasozlik, to’quvchilik korxonalar misol bo’ladi.

Ishlab chiqariladigan mahsulotning iqtisodiy vazifasiga ya’ni mahsulotning yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarishdagi o’rniga ko’ra korxonalar ikki guruhga bo’linadi: ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi va iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalarga bo’linadi.

Texnologik jarayonlar xarakteriga ko’ra uzlukli va uzluksiz ishlab chiqarish bilan belgilanuvchi korxonalar ajratiladi.

Yil davomida ishlash muddatiga ko’ra doimiy va mavsumiy ishlovchi korxonalar ajratiladi.

O’lchamiga ko’ra korxonalar yirik va kichik korxonalarga bo’linadi. Bunda ishchilar soni, asosiy vositalar qiymati asos qilib olinadi. Har bir tarmoqda korxonalarni yirik yoki kichik korxonalarga tegishli ekanligi qonunchilik va qonunosti aktlarga ko’ra belgilanadi.

Ixtisoslashtirish darajasiga ko’ra ixtisoslashgan universal va diversifikatsiyalashgan korxonalar mavjud.

Ixtisoslashgan korxonalarga cheklangan nomenklaturadagi bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar kiritiladi (tikuvchilik, poyafzal ishlab chiqarish, avtomobil ishlab chiqarish).

Universal korxonalar keng nomenklaturadagi mahsulotlar ishlab chiqaradi yoki turli hildagi ishlarni bajaradi (asbob-uskuna ishlab chiqarish, ta’mirlash korxonalari).

Diversifikatsiyalangan korxonalar turli tarmoqqa tegishli mahsulotlar ishlab chiqarish bilan xarakterlanadi.

Ishlab chiqarish turiga ko’ra ommaviy, seriyali va yakka tartibli ishlab chiqarish korxonalari ajratiladi.

Mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga ko’ra avtomatlashgan, kompleks mexanizatsiyalashgan, qisman mexanizatsiyalashgan korxonalar ajratiladi.

Korxonalarni guruhlashtirish alohida korxona guruhlariga nisbatan ishlab chiqarishni tashkil etish bo’yicha namunaviy yechimlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

Har bir korxona tashqi muhit ya’ni iqtisodiyotning boshqa tizimlari bilan muntazam aloqadorlikda faoliyat yuritadi.

Ishlab chiqarishni tashkil etishning samarali shakllarini joriy etish uchun korxonalar shartnomalar asosida konsortsium, kontsern, tarmoqlararo davlat birlashmalari, assotsiatsiya va boshqa yirik tashkiliy tuzilmalar tuzishlari mumkin.

Konsortsium – korxona va tashkilotlarning yagona yirik ho’jalik ob’ektini tashkil etish va moliyalashtirish maqsadini ko’zlab resurslarni birlashtirish yoki ishlab chiqarish – ta’minot kooperatsiyasi borasida kelishuv asosida vaqtinchalik birlashuvidir. Konsortsiumlar faoliyati bevosita banklar ishtrokini ko’zda tutadi. Jahon amaliyotida “konsortsium” bir nechta banklar yoki sanoat monopoliyalarining yirik ko’lamdagi tijorat operatsiyalarini amalga oshirish uchun vaqtinchalik kelishuvini ifodalaydi. Konsortsium yuridik shaxs hisoblanmaydi. Uni boshqarish to’liq iqtisodiy va yuridik mustaqillikni saqlab qolgan ishtrokchilarning o’zaro kelishuviga ko’ra amalga oshiriladi. Umumiy maqsadga erishish uchun ular umumiy rahbarga bo’ysunadilar va konsortsium majburiyatlari bo’yicha o’z ulushlari doirasida javobgar bo’ladilar. Maqsadga erishilgandan so’ng konsortsium o’z faoliyatini to’xtatadi. Bir korxona bir vaqtda bir nechta turli konsortsium ishtrokchisi bo’lishi mumkin.

Assotsiatsiya – korxonalarning tarmoq, xududiy yoki boshqa belgilar bo’yicha ixtiyoriy birlashuvi. Konsortsiumdan farqli ravishda assotsiatsiya doimiy xarakterga ega. Korxonalar bir vaqtda bir nechta assotsiatsiyaga birlashishi mumkin. Assotsiatsiyalar yuridik shaxs huquqi bilan yoki yuridik shaxs huquqisiz tashkil etilishi mumkin. Ular alohida ishlab chiqarish xo’jalik funktsiyalarini markazlashgan tarzda bajarishni o’z zimmasiga oladi (ta’minot – sotuv xarakteridagi maqsadlarni ko’zlab).

Har qanday turdagi korxonalar faoliyatini tashkil etish ular faoliyatini yo’naltirish harakatlarini belgilab beruvchi rejalarni ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Rejalarda yaqin va uzoq muddatdagi maqsadlar va ularga erishish yo‘nalishlari hamda vazifalar ifodalanadi.

Korxona biznes muhitga bugun va umrbod qolishi tamoyili asosida kirib kelishi kerak. Shuning uchun, korxona nafaqat hozirgi vaqtdagi hatti harakatlarni balki, istiqboldagi faoliyatini ham o‘zida namoyon etadigan strategiyani belgilab olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.