O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi

Arxetiplar. 
Yung jamoaviy g‘ayrishuuriy shiddatli kuchga ega dastlabki psixik 
obrazlardan iborat ekanligi to‘g‘risidagi farazni ilgari surgan (Jung, 1968).4
Arxetiplar — odamlarni voqea va hodisalarni muayyan tarzda idrok etish, his 
qilish va javob qaytarishga majbur qiladigan tug‘ma tabiatga ega g‘oyalar yoki
xotiralardir. Aslida mazkur arxetiplar bizning nazdimizdagi xotira yoki obrazlar 
emas, balki ular ta‘siri ostida odamlar o‘z xulq-atvor modellarida biror ob‘ekt yoki
hodisaga nisbatan idrok, tafakkurning universal shakllarini namoyon qilishga 
undovchi omillar desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Tug‘malik konkret vaziyatlarda ham
emotsional, ham kognitiv, ham xulqiy jihatdan ma‘lum tarzda reaktsiya 
ko‘rsatishga
moyillikka 
xos.
Masalan, 

ota-ona,

sevikli

kishi,
notanishlar 

bilan
kutilmaganda 

to‘qnash

kelgandagi 
reaktsiya.
Yung

ta‘rifini

bergan

ko‘plab
arxetiplar 

qatorida
ona,

bola,
qahramon, donishmand, Quyosh ma‘budi, makkor, Tangri va o‘lim arxetiplari 

turadi.

Jadval 1. Yung tavsif etgan arxetiplarga misollar 

---

49

Arxetip 


Ta‟rif 

Ramz 
Anima 
Erkak shaxsining
anglanmagan ayollik 
jihati
Ayol, bibi Maryam, 
Mona Liza

Animus 
Ayol shaxsining

anglanmagan erkaklik 
jihati
Erkak, Iso 
alayhissalom,

Don Juan 

Persona Ilk bolalik 
daridagi ta‘lim-tarbiya
natijasida 
hosil bo‘ladigan va
ijtimoiy orziqishlardan 
kelib chiqadigan
odamning ijtimoiy roli 
Niqob

Ko‘lanka 

Individ ongli tarzda
qat‘iy namoyon 
qilayotgan
jihatning teskari tarafi 
SHayton, Gitler,
Stalin va h. 

O‘zlik

SHaxs markazini idora
qiladigan butunlik va 
uyg‘unlik ifodasi
Mandala

Donishmand 

Hayotiy zakovat va
yetuklikning 
shaxslantirilgan
shakli

Nabiy
Tangri

Tashqi olamga
ko‘chirilgan psixik 
voqelikning
yakuniy ifodasi 
Quyosh ko‘zi,
nigohi

---

50

Yung har bir arxetip ob‘ekt yoki vaziyatga muvofiq muayyan tuyg‘u va
fikr ifodasi bilan bog‘liq deb bilgan. Masalan, bola o‘z onasini idrok etar 
ekan uning tasavvurlari tarbiya, hosildorlik va tobelik kabi arxetipik
onalik

sifatlari

bilan

ongsiz
ravishda 

jilolanadi.
Yung

arxetipik

obrazlar va g‘oyalar tushlarda va tasviriy san‘at, adabiyot, dinda keng 
qo‘llaniladigan ramzlarda o‘z ifodasini topadi deb hisoblagan.