O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

 
 

---

187 
XVIII BOB. TO’LOV BALANSI 
 
18.1. To’lov balansining mohiyati va tarkibi 
To’lov balansi — ma’lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashqi 
dunyo o’rtasida bo’ladigan bitimlar statistik qayd qilingan xujjatdir. U 
mamlakatning iqtisodiy aloqalarini aniq-lo’nda ifodalab pul-kredit, valyuta, 
byudjet-soliq, xalqaro savdo siyosatining hamda davlat qarzini boshqarish 
yo’nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi. 
Mamlakatning ma’lum vaqtdagi barcha xalqaro iqtisodiy faoliyati, shu 
jumladan, tashqi savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi ham to’lov balansida 
o’z aksini topadi. Har qanday tashqi iqtisodiy bitim valyuta ayirboshlash va 
valyuta operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Demak, mamlakatning jahon 
bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida xorijiy valyuta tushumlari va 
xarajatlarida ifodalanadi. Shuning uchun ham to’lov balansini bir tomondan, 
chetdan keladigan barcha tushumlar, ikkinchi tomondan esa, chetga chiqariladigan 
barcha to’lovlar ko’rsatilgan hujjatdir deb qarash mumkin. Tushum faqat eksport 
yordamida ta’minlanishi mumkin. Aksincha, xorijiy tovarlarni va xizmatlarni sotib 
olish (import) uchun to’lovlar va xorijiy valyuta xarajatlari bilan bog’liq bo’ladi. 
Bunda tovar deganda ayirboshlanadigan har qanday narsa tushuniladi, ya’ni, u 
moddiy ne’mat, xizmat, ishchi kuchi, kapital va valyuta bo’lishi mumkin.
4-jadval 
Mamlakat to’lov balansining taxminiy ko’rinishi (raqamlar shartli) 
Moddalar nomi 
Kredit (+) 
yoki 
eksportdan 
tushumlar 
Debet (-) yoki 
import uchun 
xarajatlar 
Sof kredit 
yoki sof 
debet 
Joriy operatsiyalar hisobi 
Tovarlar 
+185 
-260 
-75 
Tashqi 
savdo 
balansining 
qoldig’i 
-75 
Xizmatlar 
+85 
-97 
-12 
Investitsiyalardan 
daromadlar 
(foizlar va divedentlar) 
+28 
-20 
+8 

---

188 
Transfert ko’rinishidagi pul 
o’tkazmalari 
+10 
-18 
-8 
Joriy operatsiyalar bo’yicha 
balansning qoldig’i 
-87 
Kapital harakatining hisobi 
Investitsiyalar va boshqa o’rta 
va uzoq muddatli kapital 
+150 
-87 
+63 
Kapital harakati balansining 
qoldig’i 
+63 
Joriy operatsiyalar va kapital 
harakati bo’yicha balansning 
qoldig’i 
-24 
Rasmiy 
zahiralar 
(oltin, 
XFVdagi zahiralar) 
+24 
+24 
To’lov balansida barcha iqtisodiy bitimlar ikkita katta guruhga bo’linadi: joriy 
operatsiyalar va kapital harakati bilan bog’liq operatsiyalar. Shunga ko’ra to’lov 
balansi strukturasi ham ikki qismdan iborat:
1. Joriy operatsiyalar hisobi; 
2. Kapital harakati hisobi. 
Joriy operatsiyalar hisobida mahsulotlar va xizmatlar eksporti «qo’shish», 
import esa «ayirish» ishoralari bilan belgilanadi. Ya’ni, joriy operatsiyalar hisobida 
ichki mahsulotlar eksporti kredit, aksincha mamlakatga mahsulotlar olib kelish - 
import esa debet sifatida ko’rsatiladi. Chunki, mahsulotlar eksporti xorijiy valyuta 
ishlab topib, mamlakat valyuta zaxirasini boyitsa, import esa mamlakatdan valyuta 
chiqib ketishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida mamlakat valyuta zaxirasini 
kamaytiradi.
Joriy operatsiyalarning asosiy moddasi tovarlar eksporti va importi 
hisoblanadi, ularning farqi tashqi savdo balansining qoldig’i deb yuritiladi. 
Misolimizda bu balans salbiydir, ya’ni, mamlakat tovarlarni chetga olib chiqishdan 
ko’ra ko’proq olib keladi (-75). 
Joriy operatsiyalarning keyingi moddasi – bu, xizmatlar (transport, sug’urta, 
sayyohlik xizmatlari va boshqalar) eksporti va importidir. Misolimizda tovarlar 
bilan bo’lgan operatsiyalardagi kabi xizmatlar bilan bo’lgan operatsiyalarda ham 

---

189 
mamlakat xorijiy xizmatlarni ko’proq oladi ya’ni, masalan, mamlakatda 
yashovchilar xorijga chetdan mamlakatga keladigan sayyohlarga nisbatan ko’proq 
boradilar, shuningdek, mamlakatdagi tadbirkorlarga xorijiy transport va sug’urta 
xizmatlarini ko’rsatish hajmi xorijiy tadbirkorlarga mamlakatda trasport va 
sug’urta kompaniyalari ko’rsatadigan xizmatlar hajmiga qaraganda yuqoriroq va 
h.k. Bu operatsiyalar bo’yicha ham balans salbiy qoldiqqa ega (-12). 
Investitsiyalardan daromadlar, foizlar va dividendlar bo’yicha to’lovlarni o’z 
ichiga oladi. Agar xorijga qo’yilgan milliy kapital uchun chet to’lovlari bo’yicha 
tushumlar mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan xorijiy kapital uchun to’lanadigan 
to’lovlar miqdoridan ko’p bo’lsa, unda sof daromad musbat bo’ladi (+8). 
Transfert ko’rinishida pul o’tkazishlar shu mamlakatlarning xorijda 
yashayotgan fuqarolariga to’lanidagan nafaqalarni, muhojirlarning xorijdagi o’z 
qarindoshlariga pul o’tkazmalari, turli ko’rinishdagi hukumat yordamlarini o’z 
ichiga oladi. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, xorijga jo’natilayotgan pul o’tkazishlar 
miqdori olinayotganiga nisbatan yuqori, ya’ni, operatsiyalar mamlakatdagi xorijiy 
valyuta zaxiralarini kamaytiradi (-8). 
Joriy hisoblar bo’yicha barcha operatsiyalar yig’indisi joriy operatsiyalar 
balansini tashkil etadi. Bizning misolda u salbiy (-87). Bu esa mamlakatda import 
operatsiyalari natijasida xorijiy valyutaga bo’lgan talab uning eksport 
operatsiyalari ta’minlaydigan taklifdan ortiq bo’lishini anglatadi. Boshqacha 
aytganda, ushbu holda mamlakat to’lov balansi joriy operatsiyalar bo’yicha 
kamomadga ega.