O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Innovatsiyalarning parametrik va funksional-qiymat tahlili.
Har qanday innovatsiya, uning muayyan vazifalaridan qat’i nazar, qator 
ko‘rsatkichlar yordamida tavsiflanishi mumkin. 
Parametrik tahlilning mohiyati barcha tadqiq etilayotgan innovatsiya 
xususiyatlarini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar zaruriy va etarli yig‘indisini aniqlash 
hamda innovatsiyani qo‘llashdan olinadigan umumiy samarani tavsiflaydigan 
bog‘liqliklar shakllantirish hisoblanadi. 
Parametrik usul tadqiq etilayotgan innovatsiya xususiyatlarini sifat va son 
jihatidan ifodalashga asoslanadi. Bu amaliy ma’lumotlar asosida o‘zaro bog‘langan 
ko‘rsatkichlar bog‘liqlik shaklini va ularning miqdoriy ifodasini aniqlash imkonini 
beradi. Ko‘rsatkichlar bog‘liqligi funksional (har bir alohida kuzatiladigan holat – 
kuzatuvda aniq va ravshan namoyon bo‘ladigan) yoki korrelyasion (korrelyasion usul 
asosida aniqlanadigan) bo‘lishi mumkin. 
Normativ-parametrik usullar innovatsiyalarni raqobatchilarning shunga o‘xshash 
tovarlari va turli o‘rinbosar tovarlar bilan taqqoslashni o‘z ichiga oladi. Ulardan 
foydalanish ko‘pincha iste’molchini xuddi shunday ehtiyojni qoniqtiradigan boshqa 
tovarlar bilan taqqoslaganda innovatsiyaning ustunliklariga yaqqol ishontirishga 
imkon beradi. 
Normativ-parametrik usullar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
• solishtirma ko‘rsatkichlar usuli; 
• strukturali analogiyalar usuli; 
• agregatli usul; 

---

111 
• korrelyasion-regression tahlil; 
• ekspertlar usuli; 
• ball usuli; 
• juftlab taqqoslash usuli; 
• rang korrelyasiya usuli. 
Narx va xarajatlarni aniqlash va tahlil qilishning parametrik usullari barcha 
turlari bir xil turdagi mahsulot guruhlari doirasida statistik ma’lumotlarni qayta 
ishlashga asoslanadi. 
7.4. Bozorlardagi raqobat tahlili va innovatsiyalarni bozorda joylashtirish 
 
Bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun innovatsiyalar raqobatbardoshligini 
ta’minlash zarur bo‘lib, bu haqida odatda yangi g‘oyalar izlash bosqichidayoq o‘ylab 
chiqiladi. Raqobatbardosh tovar raqobatchilarning tovarlari yoki ushbu kompaniya 
tovarlarining bundan oldingi variantlariga nisbatan xaridor (potensial iste’molchi) 
so‘rovlarini yuqoriroq darajada qondirishi, ularning xohish-istaklariga ko‘proq javob 
berishi lozim. Xaridorlar so‘rovlarining qoniqqanlik darajasi raqobatbardoshlik 
omillariga bog‘liq bo‘ladi, xususan: 
• tovarning texnik darajasi va sifatini tavsiflaydigan texnik omillarga; 
• texnik-iqtisodiy omillarga (ishonchlilik, energiya sig‘imi, o‘rnatish qulayligi); 
• tashkiliy-tijorat omillariga (narx, o‘rnatish muddati, to‘lov shartlari); 
• ishlab chiqaruvchining ishbilarmonlik nufuzi va hamkorlarning o‘zaro 
munosabatlar xarakteriga. 
Ta’kidlash joizki, moslashuvchan ishlab chiqarish sharoitlarida iste’molchilarga 
prgoressiv va funksional model taklif eta oladigan kompaniya vaqtinchalik raqobatli 
ustunlikka ega bo‘ladi. Ma’lum vaqt o‘tgach, u yo‘qoladi, chunki boshqa 
kompaniyalar ham yangiliklarni joriy qiladi. SHunday qilib, raqobatli ustunlik 
innovatsiyalarni tez joriy qilish qobiliyati sanaladi. 
Firmaning bozordagi xulq-atvorini tahlil qilish, tovarlar va xizmatlar marketingi 
strategik vazifalarini qo‘yish, marketing rejasini ishlab chiqish uchun bozorning 

---

112 
raqobat xaritalari tuziladi. Raqobat xaritasi bozordagi kuchlar nisbatini to‘g‘ri 
aniqlash, firmaning har bir matritsa yacheykasidagi holati bo‘yicha marketing 
vazifalarini aniqlash, mavjud va istiqboldagi raqobatchilarni aniqlash, raqobat 
strategiyasini tanlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. 
Kelajakdagi raqobatli vaziyatni bashorat qilish raqobat muhiti yaqin kelajakda
o‘zgarmas omillar to‘plami bilan shakllantirilishi shartida amalga oshiriladi. Bashorat 
qilish bozor tendensiyalari va ko‘rsatkichlarini (bozor dinamikasi, bozor ulushlari 
dinamikasi, raqobat qizg‘inligi, bozor monopollashuvi, raqobat guruhlari o‘zgarishi, 
raqobatchilarning bozor raqobat xaritasidagi harakati) ekstrapolyasiya qilish usuliga 
asoslanadi.