O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Ilmiy xulosa ilmiy tadqiqning mag‗zi, maqsadi va uning eng zaruriy 
qismidir. Ilmiy xulosa tadqiqotchi kuzatgan, tavsiflagan hodisa -narsa 
haqida uning o‗zi shakllantirgan ilmiy tushunchadir. Ilmiy xulosa 
ixcham, tushunarli, aniq, tadqiqotchi bayon etgan tavsiflardan kelib 
chiqqan holda, sermazmun qonuniyat sifatida shakllantirilishi zarur.
Ilmiy xulosalar ilmiy tadqiqotlarda har xil bo‗ladi.Tadq iqot 
tuzilishida (strukturasida) mavjud bo‗lgan har bir band (paragraf), 
bo‗lim, bob, albatta, o‗z ilmiy xulosasi bilan yakunlanishi lozim. 
Bandlarning xulosalari bo‗lim xulosasida, bo‗limlarniki bob 
xulosalarida va nihoyat, boblarning xulosalari ishning umumiy 
xulosasida yakunlanishi lozim.
Xulosalar mana shu tarzda bosqichma -bosqich biri ikkinchisini 
to‗ldirib kelgan taqdirdagina ilmiy tadqiqda yaxlitlik va izchillik 
saqlangan bo‗ladi.Bunday izchil ilmiy xulosalar tizimiga ega 
bo‗lmagan ish mukammal ilmiy tadqiq emas, balki tartibsiz hodisalar 
tavsifidir, xolos. 
Shuning uchun ilmiy tadqiqotlarni o‗qish (o‗rganish), odatda, 
ishning Kirish va Xulosa qismlari bilan tanishishdan boshla nadi, 
zeroki, hozir ko‗rib o‗tganimizdek, Kirish qismida tadqiqotchining ilk 
tayanch 
nuqtalari, 
xulosasida 
esa 
ishning 
yakuni 
tavsiflanadi.Aytganimizdek, ikki nuqtadan faqat bitta to‗g‗ri chiziq 
o‗tkazish mumkin - Kirish bilan Xulosa tadqiqotchi yo‗lini 

---

26 
belgilaydigan nuqtalardir va shu nuqtalar aniq bo‗lsa, unda ishni
tushunish va baholash oson ko‗chadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati tuzish 
Bibliografiya (yunoncha Biblion – kitob va ... grafiya) – matbuot 
hamda yozuv asarlari haqida axborot tayyorlash va berish hamda ularni 
ma‘lum ijtimoiy maqsadlarda targ‘ib qilish bil an shug‘ullanadigan ilmiy 
va amaliy faoliyat sohasi. Bibliografiya mahsulotlari, nazariyasi, tarixi, 
faoliyatini tashkil etish va uslubiyati bilan shug‘ullanadigan fan 
bibliografiya fani deb ataladi.
Bibliografiya tuzish qadimgi dunyoda paydo bo‘lgan (ju mladan 
miloddan 
avvalgi 
3 -asrda 
Aleksandriya 
kutubxonasida 
Kallimax 
rahbarligida tuzilgan bibliografiya jadval). ―Bibliografiya‖ termini 
dastlab kitob ko‘chirib yozishni anglatgan, vaqt o‘tishi bilan (17 -asr 
o‘rtalarida) kitoblar bayonini bildirgan. Biblio grafiya tarixi kitob bosish 
yuzaga kelishi bilan boshlandi. Bosma asarlarning barcha turlari, 
qo‘lyozmalar, ijtimoiy ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan eng yangi 
qo‘lyozmalar (dissertatsiyalar, saqlashga topshirilgan qo‘lyozmalar) 
bibliografiyaning o‗rganish sohasidir. Texnika taraqqiyoti, mikrofilm, 
ovoz yozish (gramplastinka) va boshqalarning paydo bo‘lishi, matn 
yozishning 
o‘zagarishi 
bibliografiya 
ko‘lamini 
kengaytirmoqda. 
Bibliografiya taraqqiyotiga fan va madaniyat yutuqlari, jamiyatning 
qiroatxonlik talabining o‘sishi katta ta‘sir ko‘rsatadi. O‗z navbatida 
bibliografiya ham ilmiy, adabiy va texnik ijodiyotga, nashriyot va 
kutubxonashunoslikka, kito b savdosi, ta‘lim va mustaqil ta‘limga ta‘sir 
ko‘rsatadi. Bibliografiya bosma asarlarni aniqlash, saralash va i zohlash 
bilan fan taraqqiyoti yutuqlarini jamlashga va keyingi taraqqiyotga 
zamin yaratadi, madaniyat rivojlnishiga ayrim shaxs, xalq yoki 
mamlakatning 
qo‘shgan hissasini o‘zida aks ettiradi; masalani 
o‘rganishga oid zarur tarixiy asarlarni ko‘rsatadi. Kut ubxonalarda 
to‘plangan yoki yangi bosmadan chiqqan asarlarni targ‘ib qilib, 

---

27 
bibliografiya alohida ilmiy muhit, siyosiy, falsafiy va estetik 
qarashlarning tarqalishiga, shuningdek , texnikaviy malakani ng oshishiga 
ta‘sir etadi. Bibliografiya ilmiy va texnika xabarlari bilan yaqin aloqada. 
Ulardan farqli o‘laroq, balki ular haqidagi bosma asarlar to‘g‘risidagi 
ma‘lumotlar berib, ilmiy xabar bilan birga ilmiy, ma‘rifiy va tarbiyaviy 
vazifani bajaradi.
Ko‘pgina mamlakatlarda, jumladan O‗zbekistonda ham bosma 
asarning majburiy (kontrol) nusxasi joriy qilingan bo‘lib, shu asosda 
bosma asarlarni hisobga olish, so‘ng kitobxonlarga mo‘ljallab saralash 
yo‘lga qo‘yilgan. Bosma asarlarni ularning ilmiy va g‘oyaviy ahamiyati, 
shuningdek mazmunini yoritib guruhlarga ajra tish muhim ahamiyatga 
ega. Bosma asarlar turlar (kitoblar, davriy nashrlar va b.), rasmiy 
belgilar (alfaviti, nashr joyi yoki sanasi), mazmuni (mavzu, fan va 
tarmoqlar) bo‘yicha guruhlanadi. Bu bosma asarlarni guruhlarga 
ajratishning umumiy asosidir, bibli ograflar har bir alohida hollarda 
o‘zlarining tarmoqlar rejasini yaratadi. Bosma asarlarning tavsifnomasi 
mihim ahamiyatga ega. Uning asosiy qismi tasvirlash bo‘lib, unga 
muallif familiyasi, asar sarlavhasi, sarlavhachasi, nashr joyi, nashriyot 
nomi, nashr vaqti (yili), hajmi (sahifa va bezaklar soni), zarur bo‘lganda 
adadi, narxi va boshqalar haqidagi ma‘lumotlar kiradi. Tasvirlash 
elementlari, odatda, o‘rnatilgan qoidalar, shuningdek standartlar asosida 
belgilanadi. Bosma asarlar mazmuni tavsifnomasining asosiy shakllari – 
annotatsiya, referat, guruh axborot (obzor).
Ijtimoiy vazifasiga ko‘ra, davlat bibliografiyasi, ilmiy yordamchi 
bibliografiyasi va tavsiya bibliografiyasiga; umimiy, soha va mazmunli 
bibliografiyaga bo‘linadi. Bibliografiyaning alohid a turini bibliografiya 
bibliografiyasi, 
biobibliografiya 
(shaxs 
bibliografiyasi) 
va 
o‘lkashunoslik bibliografiyasi tashkil etadi. Bu bo‘linish nisbiydir. 
Nashr shakliga ko‘ra, bibliografik qo‘llanmalar, bibliografik jurnallar, 

---

28 
byulleten, gazeta, kitob va maqolalar ko‘rsatkichlari va adabiyotlar 
ro‘yxati kabilar farqlanadi. 
Turkistonda 
bibliografiya 
ishi 
9 -15 
asrlardayoq 
rivojlana 
boshlagan. Fan va adabiyotimizning yirik vakillari (Abu Ali ibn Sino, 
Abu Rayhon Beruniy va b.)ning asarlari saroy kutubxonalari tomonidan 
o‘z jamg‘armalarining bibliografik ro‘yxati va ularni tavsif qilishishlari 
olib borilganligi haqida ma‘lumotlar bor. Jumladan, Beruniy ―Fihrist 
kutub Muhammad ibn Zakariyo ar -Riyoziy‖ (―Muhammad ibn Zakariyo 
ar-Riyoziy kitoblarining ro‘yxati‖) n omli Muhammad ibn Zakariyo 
Roziy ijodiga oid bibliografiya tuzadi. Ko‘rsatkichda Roziyning 184 
asarini berish bilan birga Beruniyning 1036 yilgacha yozgan 113 
asarining ro‘yxati ham keltirilgan. Bibliografiya qo‘llanmalari tuzish 
keyingi davrda ham davom e tdi: Ibn Abdullahab Yoqutning ―Ismlar 
lug‘ati va fanlar mazmuni‖ (12 asr); Xoja Xalifaning ―Kitob va fan 
nomlaridagi shubhaning bartaraf etilishi‖ (18 asr) va b.
XX asrning 20-30- yillarida bibliografiya ishiga jiddiy ahamiyat 
berila boshlandi va hozirgi kunda muhim davlat ishiga aylangan. 1926 - 
yildan O‗zbekiston Respublikasi Kitob palatasi, 1930 - yildan Alisher 
Navoiy nomidagi davlat kutubxonasi bibliografiya bo‘limining tashkil 
qilinishi o‘zbek milliy bibliografiyasining rivojlanishiga zamin yaratdi. 
O‗zbek 
tilida 
tuzilgan 
dastlabki 
ko‘rsatkich 
S.Dolimov 
va 
F.Ubaydullayevning ―Mukammal ilmiy bibliografiya‖ (1934) asari 
bo‘lib, unda 3 ming kitobning tavsifi berilgan.
O‗zbekiston Respublikasi milliy kitob palatasi respublika davlat 
bibliografiyasining a sosiy markazidir. O‗zbekiston Respublikasida 
bibliografiya ishi bilan O‗zbekiston davlat kutubxonasi, O‗zbekiston FA 
asosiy kutubxonasi va boshqa kutubxonalar ham shug‘ullanadi. 
Bibliografiya ishiga oid ilmiy ishlar asosan Abdulla Qodiriy nomidagi 
Toshkent davlat madaniyat institutining ―Bibliografiya‖ kafedrasida olib 
boriladi.

---

29 
BMIda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 3 qismdan iborat bo‘ladi:
1.Siyosiy adabiyotlar – ular alifbo tartibidan tashqarida, ro‘yxatning 
boshida keltiriladi.
2.Ilmiy adabiyotlar – ular alifbo tartibida siyosiy adabiyotlardan 
keyin keltiriladi. 
3.Internetga oid adabiyotlar foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatining 
oxirida keltiriladi.