O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

. 
Formal mantiq
to„g„ri tafakkur shakllari va qonunlarini o„rganuvchi 
falsafiy fan bo„lib, tafakkurning strukturasini fikrning konkret mazmuni 
va taraqqiyotidan chetlashgan holda, nisbatan mustaqil ravishda olib 
o„rganadi. Uning diqqat markazida muhokamani to„g„ri qurish bilan 
bog„liq qoidalar va mantiqiy amallar yotadi. Biz o„rganadigan fan formal 
mantiqdir.
Dialektik mantiq 
formal mantiqdan farqli o„laroq, tafakkurni uning 
mazmuni va shakli birligida, hamda taraqqiyotida olib o„rganadi.
Matematik mantiq
esa tafakkurni matematik metodlar yordamida 
tadqiq etadi. U hozirgi zamon matematikasining muhim yo„nalishlaridan 
biri bo„lib, tafakkurni mantiqiy hisoblash deb ataladigan yuqori darajada 
abstraktlashgan va formallashgan sistemada tahlil qiladi. 
Keng ma‟noda mantiqni tafakkur shakllari va qonunlarini o„rganuvchi 
fan, deb atash mumkin. “Tafakkur” arabcha so„z bo„lib, o„zbek tilidagi 
“fikrlash”, “aqliy bilish” so„zlarining sinonimi sifatida qo„llaniladi. Tafakkur 
bilishning yuqori bosqichidir.
Tafakkur uch xil shaklda: tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa 
chiqarish shaklida mavjud. 
Tushuncha
predmet va hodisalarning umumiy, muhim belgilarini aks 
ettiruvchi tafakkur shaklidir. Agar tushuncha aks ettirayotgan predmetni A 
bilan, unda fikr qilinayotgan muhim belgilarni, ya‟ni fikrlash elementlarini 
a, v, s,..., n bilan belgilasak, tushunchaning mantiqiy strukturasini A (a, v, 
s,..., n) shaklida simvolik tarzda ifodalash mumkin. Masalan, “davlat” 
tushunchasida o„zining maydoniga, aholisiga, boshqaruv vositalariga ega 
bo„lgan siyosiy tashkilot aks ettiriladi.
Hukm (
mulohaza
)
larda predmet bilan uning xossasi, predmetlar 
o„rtasidagi munosabatlar, predmetning mavjud bo„lish yoki bo„lmaslik 
fakti haqidagi fikrlar tasdiq yoki inkor shaklda ifoda etiladi.
Masalan “Mis – metall” degan hukmda predmet (mis) bilan uning 
xossasi (metall ekanligi) o„rtasidagi munosabat qayd etilgan.
“Axloq huquqdan ilgari paydo bo„lgan” degan hukmda ikkita predmet 
(axloq va huquq) o„rtasidagi munosabat qayd etilgan.
Mazmun jihatdan turli xil bo„lgan bu hukmlar tuzilishiga ko„ra bir 
xildir: ularda predmet haqidagi tushuncha (S) bilan predmet belgisi 
haqidagi tushuncha (P) o„rtasidagi munosabat qayd etilgan, ya‟ni P ning

---

7 
S ga xosligi tasdiqlangan. Umumiy xolda hukmning mantiqiy strukturasini 
(shaklini) S – R formulasi yordamida ifoda etish mumkin.