O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

chanoq («taz infantilniy»), kichik chanoq («taz maliy»), karlik chanoq («taz karlikoviy»), yassi chanoq («taz ploskiy»), yorilgan chanoq («taz razsheplenniy»), keng chanoq («taz shirokiy»), tor chanoq («taz uzkiy») va h.k. (RLO‘TTIL, 1999; 62).
Qoraxoniylar davri eski turkiy tilga sof turkcha kuch leksemasining sinonimi sifatida arab tilidan o‘zlashgan quvvat so‘zi mavhum “kuch, qudrat, mador” ma’nosini ifodalash uchun kirib kelgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ushbu o‘zlashma umum tomonidan qo‘llanuvchi so‘z sifatida nafaqat o‘z o‘rnini mustahkam saqlab qolishga erishgan, balki fizika fani sohasida “energiya, quvvat” ma’nosini anglatuvchi termin tarzida ham keng ishlatiladi. Asl turkiy kuch so‘ziga kelsak, u ko‘lam chegaralari keng ko‘pma’noli so‘z sifatida “kuch-qudrat, quvvat” ma’nosida umumadabiy tilda hamon qo‘llanib kelmoqda.
Umumilmiy leksika tarzida kuch fizika, texnika, harbiy ish, iqtisodiyot, huquqshunoslik sohalarida “qudrat”, “kuchlar, qo‘shinlar”, “quvvat, qonuniy huquqqa egalik” kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qilmoqda - iroda kuchi; Yerning tortish kuchi; ish//ishchi kuchi; mamlakatning harbiy kuchlari; yangi qonun kuchga kirdi va h.k.
Umumadabiy leksik birlikning terminlashuv jarayoni natijasida omonimlashish sodir bo‘ladi, ya’ni yangi ifodalanmish uchun ilgaridan ma’lum bo‘lgan qobiqdan foydalaniladi (Danilenko, 1977; 27). Mana shunday usulda, masalan, burun, qo‘ltiq, bo‘g‘oz, qo‘l, barmoq kabi terminlar shakllangan.
Terminologik lug‘atlarning salmoqli ulushini tashkil qiluvchi transterminlar o‘z ifodasini shuningdek, izohli, ensiklopedik hamda tarjima (umumiy va xususiy) lug‘atlarda ham topadi.
Terminologik leksika va umumadabiy leksika o‘rtasidagi munosabat ikki yoqlama kechadi. Terminlarning umumadabiy leksika doirasiga o‘tishi ham ikki belgiga ega:

1. 
   bir qism terminlar umumiy kundalik hayotga o‘zlarining denotativ ma’nosida kiradi – kompyuter, internet, kosmos, kosmik kema, kosmik apparat, SMS, bayonnoma, mavze, viloyat, tuman, fermer, birja, deputat, fakultet, audit, depozit, biznes, megabayt, investor va h.k.;
   
2. 
   boshqa guruh terminlar tub ma’noviy o‘zgarishlar bilan o‘zlashtiriladi. Masalan, botanikada qo‘llanuvchi bo‘tako‘z («vasilek priplyusnutiy, vasilek siniy») termini umumadabiy tilda ham “ulkan chiroyli ko‘zlar” ko‘chma ma’noni, ham katta chiroyli ko‘zli erkak yoki ayol kishini anglatadi (URSl, 1988; 90).
   

Azaldan bez anatomik termini umumiy adabiy tilda “o‘jar, qaysar”
insonga nisbatan qo‘llanib keladi (URSl, 1988; 56). Bo‘ta zoologik termini umumiy adabiy tilda “o‘g‘il, bola, o‘g‘lon” majoziy ma’nosini ifodalaydi (URSl, 1988; 90) va h.k.
Bu xildagi terminologik leksikaning umumiy qo‘llanuvchi til tomonidan o‘zlashtirilishi subyektiv omil hisoblanib, u nutqda ekspressivlikka oid muayyan ehtiyojni qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Terminologiyada faqat fan tili leksikasi tarkibida o‘zining asl, nominativ- denotativ vazifasida istifoda etilishi aniqlangan. Ba’zi bir terminlarning umumadabiy leksikaga suqilib kirishi (va umumadabiy til lug‘atlarida qayd etilishi), turli adabiyotlarda ommabopligi, yoyilganligi, qo‘llanuvchanligi ularning adabiy til tomonidan o‘zlashtirilishini ta’minlaydi (Danilenko, 1977; 202).
O‘zbek milliy tilining ikki turi hisoblanmish adabiy til va dialektlar o‘zaro chambarchas bog‘langan. Ma’lumki, qarindosh turkiy tillar orasida o‘zbek tili sheva va lahjalarining ko‘pligi va turfaligi jihatidan yaqqol ajralib turadi. O‘zbek milliy tilining uch mustaqil, ya’ni – a) qorluq-uyg‘ur; b) qipchoq; v) o‘g‘uz dialektlari zaminida shakllanganligi ayni haqiqat (Polivanov,1933; Doniyorov, 1979; Shoabdurahmonov, 1962; Shoabdurahmonov, 1976).
O‘zbek tilining leksik boyligi ushbu dialektlardagi so‘zlar hisobiga asrlar osha to‘lib borgan. Kasb-hunar leksikasi, maishiy leksika, kiyim- kechak nomlari, qarindoshlik istilohlari, oziq-ovqat nomlari bevosita ko‘p sonli shevalarning lug‘at zahirasi yordamida shakllangan. Chunonchi, geografiyaga xos arna, bo‘g‘oz, geologiyaga oid quv va h.k. so‘zlar shular jumlasidandir. 1100 dan ortiq mahalliy o‘simlik nomlari o‘zbek shevalari va lahjalari vakillari tilida faol qo‘llanadi. Bular sirasiga igir, qumarchiq, suvsumbul, ho‘kiztili, g‘ozyaproq, ko‘kmaraz, oqsasir, randak singari fitonimlarni kiritish mumkin. Keyingi vaqtlarda adabiy tilga dialektlardan yelvizak, tangi (tog‘dagi tor so‘qmoq), sukchak, sinchalak, soz (qamishli botqoq) kabi so‘zlarning kirib kelishi oddiy holatga aylandi (Ishayev, 1986, 16-17). Pilla, sizlog‘ich, sachratqi, qorason, qizilcha, tirsak singari sheva elementlarining tibbiy terminologiyada tez-tez ishlatilishi kuzatiladi (RLO’TTIL, 1999).
Alohida shevaga oid so‘zning adabiy tilga kirish tarixi har doim individual, o‘ziga xos bo‘lib, har xil lingvistik va ekstralingvistik omillarga bog‘liq.
O‘zbek adabiy tili tomonidan otlarning turfa nomlari xalq - sheva tilidan o‘zlashtirilgan edi. Otlarning nomlanishida ularga xos belgilar: tashqi ko‘rinish- qamishquloq, qilich oyoq, echki oyoq va h.k., nasl –
laqayi, yovmuti, bayir va h.k., rang turi va tuslar- bo‘z, qo‘ng‘ir, chipor, to‘riq, g‘irko‘k va h.k., yosh – g‘o‘nan, do‘nan, tallon, to‘lon, kaltatoy va h.k., odat, qiliq – gajir, gijing, juyruq va h.k. o‘z in’ikosini topgan (Usmonov, 1986; 89-910). Ayni shunday holatni o‘zbek chorvachilik terminologiyasi tizimida ham kuzatish mumkin (O‘rinova, 2007).
Sheva elementlarining tanlanishi va o‘zbek tili terminologik leksikasi tarkibiga kiritilishining bosh sababi, shubhasiz, adabiy tilda kerakli ekvivalent(teng ma’noli) so‘zning mavjud bo‘lmasligidir.