U. P. Shukurova, M. R. Sobirova, N. X. Muxamedova

Nazorat savollari
1. Klinik laboratoriyani diagnostikadagi ahamiyati nimadan 
iborat?
2. Klinik laboratoriya tekshirish usullarining turlari qanday?

---

14
3. Klinik laboratoriya tekshirish usullari faning rivojiga xissa 
qo‘shgan olimlardan kimlarni bilasiz?
4. Klinik laboratoriyada xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni 
aytib bering.
5. Laboratoriya tekshiruvlarni nazorat qilish tizimiga nimalar 
kiradi?
6. Qanday kompleks laborator testlarni bilasiz?

---

15
SIYDIK HOSIL BO‘LISHI VA UNI KLINIK TEKSHIRISH
Siydik (urina) – tarkibida organizmdagi moddalar almashi-
nuvining oxirgi mahsulotlarini ajratuvchi, biologik suyuqlik. 
Siydik buyrak koptokchalarida qon plazmasining filtratsiyasidan va 
plazmadagi ko‘plab erigan moddalarning, kanalchalarda suvning 
qayta qo‘rilishidan hosil bo‘ladi.
Siydik hosil bo‘lish mexanizmi
I bosqich – qon plazmasining nefronning kapillyar 
koptokchalarida so‘rilishi va utrafiltrat hosil bo‘lishi.
II bosqich – nefron kanallarida suv, ionlar, glyukoza va 
boshqa moddalar reabsorbsiyasi, siydik kislota, N+-ionlari va h.k. 
sekretsiyasi.
Siydikni tekshirish tashxis qo‘yish va kasallik kechishini 
kuzatish uchun kerak. Buyrak va siydik yo‘llarida kechuvchi turli xil 
patologik jarayonlar siydik xossalarida namoyon bo‘ladi. Bundan 
tashqari, organizm jarohatlanganda, almashinuvning turli qoldiq 
mahsulotlari qonga tushadi, buyraklar bilan ajralib, siydik orqali 
chiqariladi. Ularning aniqlanilishi muhim diagnostik ahamiyatga ega.
Siydikni tekshirish fizik xususiyatlari, kimyoviy tarkibini 
aniqlash va siydik cho‘kmasini mikroskopik o‘rganishdan iborat.
Siydikning fizik xususiyatlari
Miqdori. Oddiy, aralash ovqatlanishdagi, katta odamda, 
siydikning sutkalik miqdori – sutkalik diurez (diuresis) 800–1500 
ml atrofida tebranib turadi. Bolalarda 2–3ml/tv ga soatiga to‘g‘ri 
keladi. Sutkalik diurezni aniqlash uchun, sutka davomida qabul 
qilinayotgan suyuqlik miqdori va siydik miqdori taqqoslanadi.
Normada qabul qilinayotgan suyuqlik hajmidan 60–80% i chiqariladi.
Poliuriya (polyuria) – sutkalik siydik miqdorining ortishi 
(sutkada 2000 mldan ortiq). Fiziologik poliuriya: ko‘p suyuqlik 
qabul qilish, nerv qo‘zg‘alishlari.

---

16
• 
Patologiyada quyidagi holatlarda kuzatiladi: 
• shishlar, transsudat, ekssudatlar tarqaganda;
• surunkali buyrak yetishmovchiligi (SBE);
• o‘tkir buyrak yetishmovchiligi tuzalayotganida (O‘BE),
• O‘BE ning poliurik bosqichida;
• qandsiz diabetda (4–6 l va undan ko‘p), gipofizning 
kanalchalardagi reabsorbsiyani rag‘batlantiruvchi antidiuretik 
gormoni ta’siri kamayadi.
• 
osmotik poliuriyada, birlamchi siydikdagi yuqori osmotik 
bosim, kanalchalarda suvning reabsorbsiyasiga to‘sqinlik qiladi 
(qandli diabet, natriy tuzlari, aminokislotalar, glyukoza, mochevina, 
mannitol ta’sirida);
• 
amiloidoz, sarkoidoz, mielom kasalligida (SBE ga olib 
keluvchi nefropatiya rivojlanganda);
• 
ba’zi dori preparatlari ta’sirida (diuretik, kofein, angishvona 
preparatlari, etanol, atsetilsalitsil kislota, litiy, gipoglikemik preparatlar).
Oliguriya (oliguria) – siydikning sutkalik miqdorining 
kamayishi (sutkada 500 ml dan kam).
Fiziologik:
• 
suyuqlik rejimini cheklash;
• 
issiq havoda yoki jismoniy zo‘riqishda ter orqali suyuqlik 
ajralishining ortishi.
Patologiyada oliguriya kuzatiladi:
• 
yurak dekompensatsiyasida;
• 
buyrakdan tashqari yo‘llar bilan suyuqlik yo‘qotilganda 
(harorat reaksiyalarda ter bilan, profuz ich ketishlar, kuyish, qusish, 
qon ketish);
• 
shok, kollapsda;
• 
buyraklar shikastlanishida: o‘tkir nefritda (sutkalik diurez 
200–300 ml gacha kamayishi mumkin), nefrotik sindrom shish 
fazasida, O‘BE da (gemolitik, toksik buyrak va h.k.);
• 
nefrotoksik moddalar ta’siri (qo‘rg‘oshin, margimush, 
vismut, etilenglikol).

---

17
Anuriya (anuria) – siydik ajralishining butunlay to‘xtashi 
(sutkada 200 ml dan kam): 
• 
o‘tkir buyrak yetishmovchiligining erta, asosiy klinik belgisi.
Quyidagi hollarda ham kuzatilishi mumkin:
• 
nefritning o‘tkir shakllari;
• 
yurak yetishmovchiligining terminal bosqichida;
• 
o‘tkir qon yo‘qotishda;
• 
to‘xtamasdan qayt qilish;
• 
siydik yo‘llariga tosh tiqilganda, siydik yo‘llari o‘smalar 
bilan bosilganda (bachadon, siydik pufagi saratoni).
Ishuriya (ischuria) - erkin siydik ajratolmasdan, siydik pufagida 
siydikning ushlab qolinishi.
Kuzatiladi:
• 
prostatit bezi kasalliklari (adenoma, rak);
• 
prostatit;
• 
paraproktit;
• 
MNS ning qator funksional va organik zararlanishlari;
• 
qorin bo‘shlig‘idagi va kichik chanoqdagi ba’zi o‘tkir 
xirurgik holatlar, skelet mushaklari shikastlanishlarida siydik 
pufagining nerv-mushak apparatining zararlanishi;
• 
narkotik, atropin, ganglioblokatlar qabul qilinganda.
Sutkalik diurez kunduzgi va kechkiga bo‘linadi. Kunduzgi diurez-
ning kechki diurezga nisbati sog‘lom odamda 3:1 yoki 4:l ni tashkil etadi.
Nikturiya (nycturia) – kechki diurezni kunduzgidan ko‘payishi:
• 
turli xil buyrak kasalliklarining simptomlaridan biri 
hisoblanadi;
• 
prostata bezi gipertrofiyasi; 
• 
qandsiz diabetda kuzatiladi.
Siydik ajratish chastotasi
Normada siydik ajratish chastotasi sutkada 4–5 marta.
Pollakiuriya (pollakiuria) – tez-tez siyish, ko‘p suyuqlik qabul 
qilinganda, siydik ajratish a’zolarida yallig‘lanish jarayonlarida 
kuzatiladi.

---

18
Olakiuriya (olakiuria) – kam siyish, cheklangan miqdorda 
suyuqlik qabul qilinganda va nerv-reflektor o‘zgarishlarda kuzatiladi.
Dizuriya (dysuria) – siydik ajratish buzilishi, yuqoridagi 
buzilishlarni (siydik hajmining, chastotasining o‘zgarishi) 
umumlashtiruvchi, og‘riqlar bilan kechuvchi simtomo kompleks. 
Turli siydik yo‘llari, jinsiy yo‘llar yallig‘lanish kasalliklarida: sistit, 
uretrit, pielonefrit, buyraklar sili.
Stranguriya (stranguria) – og‘riqli siyish.
Siydikning nisbiy zichligi 1,018–1,026 (ertalabki siydikda). 
Sog‘lom odamda sutka davomida siydikning nisbiy zichligi 1,010 
dan 1,020 gacha tebranib turadi. Ertalabki (eng konsentrlangan) 
siydik porsiyasida normada 1,012–1,020 ga teng.
Siydikning nisbiy zichligi faqatgina erigan qismlar miqdoriga 
emas, balki ularning molekulyar massasiga ham bog‘liq. Yuqori 
molekulyar massali moddalar (masalan, proteinlar) nisbiy zichlikni 
oshiradi, siydikning osmotik konsentratsiyasiga esa unchalik ham 
ta’sir qilmaydi.
Osmotik konsentratsiya birinchi navbatda elektrolitlar va 
mochevinaga qarab aniqlaniladi. Osmotik konsentratsiya mosm/1 
da o‘lchanadi. Sog‘lom odamda siydikning maksimal osmotik 
konsentratsiyasi 910 mosm/1 gacha yetishi mumkin (maksimal 
nisbiy zichlik 1,025–1,026).
Siydikning nisbiy zichligini aniqlash katta klinik ahamiyatga 
molik, chunki unda erigan moddalar konsentratsiyasi haqida 
ma’lumot beradi (mochevina, siydik kislotasi, kreatinin, turli 
tuzlar) va buyraklarning konsentratsion hamda eritish vazifasini 
namoyon qiladi. 
Giperstenuriya (hypersthenuria) – nisbiy zichlik 1,026 dan 
ortishi (siydik osmotik konsentratsiyasi 910 mosm/1 dan yuqori, 
ko‘pincha 1200 mosm/1 gacha ortgan) quyidagi holatlarda 
kuzatiladi:
• 
shishlar ko‘payishi (o‘tkir glomerulonefrit, yurak 
yetishmovchiligida dimlangan buyrak va h.k.);

---

19
• 
nefrotik sindromda (siydikda oqsil miqdori ortishi hisobiga 
– 0,33 g/1 oqsil, siydik nisbiy zichligini 0,001 ga oshiradi);
• 
qandli diabetda (qandli diabetning massiv glyukozuriya 
bilan yaqqol namoyon bo‘lishida nisbiy zichlik 1,040–1,050ga teng 
bo‘lishi mumkin);
• 
mannitol yoki dekstran, rentgenkontrast moddalar yuboril ganda;
• 
homiladorlar toksikozida.
Gipostenuriya (hyposthenuria) – nisbiy zichlik 1,010 dan kam:
• 
buyrak kanalchalarining o‘tkir zararlanishi;
• 
qandsiz diabet;
• 
surunkali buyrak yetishmovchiligi;
• 
yomon sifatli gipertenziya.
Izostenuriya (isosthenuria) – siydik va qon plazmasi osmotik 
bosimi teng bo‘lgan holat (nisbiy zichlik 1,010–1,011, siydik 
osmotik konsentratsiyasi 280–320 mosm/ldan oshmaydi), buyraklar 
konsentratsion funksiyasi butunlay yo‘qolganidan dalolat beradi.
Siydik nisbiy zichligi urometr yordamida o‘lchanadi (1,000–
1,050 shkalali areometr;):
• 
siydik 50 yoki 100 ml ingichka probirkaga quyiladi, ko‘pik 
hosil bo‘lmasligi kerak (ko‘pik hosil bo‘lsa, filtrlangan qog‘oz 
yordamida olib tashlanadi);
• 
silindrga astalik bilan urometr tushiriladi va tebranishdan 
to‘xtaganidan so‘ng, pastki menisk bo‘yicha nisbiy zichlik aniq laniladi 
(urometr silindrda erkin suzishi va devoriga tegmasligi kerak).
Siydik rangi. Normada siydik rangi uning konsentratsiyasiga 
bog‘liq va och sariqdan yantar-sariqqacha tebranib turadi. 
Normal siydikning bo‘yalishi uning tarkibidagi uroxrom A va 
B, urobilinoidlar, uroetrin va boshqa qon pigmentlaridan hosil 
bo‘luvchi moddalarga bog‘liq.
Siydik rangi ba’zi dori preparatlari va oziq-ovqat mahsulotlari 
(qizilcha, sabzi va h.k.) qabul qilganda ham o‘zgarishi mumkin. 
Ba’zan siydik rangi normal bo‘lsa-da, cho‘kmalar tarkibidagi tuzlar, 
shaklli elementlar, shilliqqa qarab turli xil rangga bo‘yalishi mumkin.

---

20
Siydik rangini aniqlash. Siydik rangi o‘tuvchan yorug‘likda, 
silindrni ko‘zgacha ko‘tarib aniqlaniladi.
Tiniqligi. Normal siydik tiniq bo‘lishi kerak. Xiralashishiga 
tuzlar, hujayra elementlari, shilliq, yog‘, bakteriyalar sabab 
bo‘lishi mumkin. Siydikda ba’zi bir tekshiruvlami o‘tkazish uchun 
(masalan, oqsil, glyukozani tekshirish), xiraligini yo‘qotish kerak.
Siydik hidi. Siydik keskin bo‘lmagan, spetsifik hidga ega. 
Siydikga bakteriyalar havoda (turib qolganda) va siydik yo‘llarida 
o‘tirib qolsa (og‘ir sistitlar, yemirilayotgan o‘smalar) ammiakli 
hid paydo bo‘ladi. Siydikda keton tanalari bo‘lsa, o‘ziga xos hidni 
oladi (mevali), chirayotgan olmalarning hidini eslatadi.
Kimyoviy tekshirish. Siydik reaksiyasi neytral yoki kuchsiz 
kislotali (pH 5,0–7,0). 
Siydikning nordon reksiyasi kuzatiladi (pH< 5,0):
• 
fiziologik holatlarda (ko‘p go‘shtli mahsulot iste’mol 
qilganda);
• 
respirator va metabolik atsidozda (diabetik koma, yurak 
yetishmovchiligi, O‘BE);
• 
o‘tkir nefritda;
• 
podagrada;
• 
buyrak silida;
• 
gipokaliemiyada (ionli muvozanatni saqlash uchun, N+ 
ionlarining sekretsiyasi ortadi);
• 
askorbin kislotasi, kortikotropin, ammoniy xlorid ta’sirida.
Siydikning ishqoriy reaksyasi kuzatiladi (pH > 7,0):
• 
sabzavotli dietada;
• 
metabolik va respirator alkalozda (ko‘p nordon qusgandan 
keyin, oshqozon shirasi kislotaligi ortganda, shishlar so‘rilayotgan 
vaqtda);
• 
siydik yo‘llaridagi faol yallig‘lanish jarayonlari;
• 
giperkaliemiyada;
• 
surunkali buyrak yetishmovchiligida;
• 
natriy sitrat, bikarbonatlar, adrenalin, aldosteron ta’sirida.

---

21
Siydik reaksiyasining kislotali yoki ishqoriy tomonga turg‘un 
siljishi yomon oqibatli patogenetik faktor hisoblanadi. Siydikni 
kimyoviy, mikroskopik va bakteriologik tekshirganda, bemorga 
diuretiklar va antibakterial preparatlar tayinlanganda siydik 
reaksiyasini inobatga olish zarur.
Siydik reaksiyasi organizmda katabolik jarayonlar vaqtida 
hosil bo‘ladigan, organik va noorganik kislotalar dissotsiatsiyasi 
natijasida yuzaga keladigan erkin vodorod ionlari N+ miqdoriga 
bog‘liq. N+ ionlari buyrak kanalining distal qismi orqali chiqariladi, 
u yerda asosan bufer asoslar bilan bog‘lanadi va oz qismi siydik 
orqali erkin holda ajraladi.
Aniqlash usullari. Siydik reaksiyasini indikator qog‘oz 
yordamida aniqlash.
pH 5,0–8,0 intervalini o‘lchay oladigan, turli xil indikator 
qog‘ozni qo‘llash mumkin (universal indikator, nitrazin 
sarig‘i, Biofan–3, Albufan, Tetrafan). Siydik reaksiyasini yangi 
ajratilgan siydikda, siygan zahoti aniqlaniladi, chunki turib qolsa 
ishqoriylashadi.
Siydik reaksiyasini universal indikator qog‘ozi yordamida 
aniqlash: indikator qog‘oz tekshirilayotgan siydikga tushiriladi 
va 1–2 min dan keyin rangli shkala bilan solishtirilib, bo‘yalishini 
o‘zgarishi aniqlaniladi.
Siydik reaksiyasini ko‘k va qizil lakmus qog‘ozi yordamida 
aniqlash: ko‘k va qizil lakmus qog‘oz tekshirilayotgan siydikga 
tushiriladi va 1–2 min dan keyin bo‘yalishini o‘zgarishi aniqlaniladi. 
Agar ko‘k qog‘oz qizarsa, qizil qog‘oz o‘zgarmasa, demak siydik 
reaksiyasi kislotali; agar qizil qog‘oz ko‘kimtir bo‘lib, ko‘k 
qog‘oz o‘zgarishsiz qolsa, demak reaksiya kislotali. Agar ikkala 
qog‘oz ham rangini o‘zgartirmasa, siydik reaksiyasi neytral. Ba’zi 
holatlarda ikkala qog‘oz ham rangini ozgina o‘zgartiradi, bunday 
holda reaksiya amfoter hisoblanadi.
Siydik reaksiyasini bromtimol kо‘ki indikatori yordamida 
aniqlash:

---

22
Usui rN 6,0–7,6 diapazonda, bo‘yoq o‘tish joyi zonasiga 
ega, bromtimol ko‘ki indikatorining xususiyatlariga asoslangan. 
Indikator eritmasi 0,1 g ingichka qilib maydalangan bromtimol 
ko‘kini, 20 ml iliq etil spirtida eritib tayyorlanadi: sovuganidan 
keyin eritma suv bilan aralashtirilib, 100 ml ga yetkaziladi. 2–3 
ml siydikga, 1–2 tomchi indikator eritmasi qo‘shiladi. Sariq rang 
paydo bo‘lsa – reaksiya kislotali, qoramtir – kuchsiz kislotali, 
o‘tsimon bo‘lsa – neytral, qoramtir yashil – kuchsiz ishqoriy, ko‘k 
– ishqoriy.
Siydik pH ini yanada aniqroq, pH-metrda aniqlash mumkin.
Proteinuriya (proteinuria) – siydikdagi oqsilni, sifatiy usullar 
yordamida aniqlasa bo‘ladigan konsentratsiyada paydo bo‘lishi:
• 
fiziologik (jismoniy, emotsional zo‘riqish, sovuqdan, 
intoksikatsion, ortostatik); 
• 
koptokchali (glomerulonefrit, gipertoniya kasalligi, 
infeksion va allergik faktorlar ta’sirida, yurak yetishmovchiligi 
dekompensatsiyasi);
• 
kanalchali (amiloidoz, o‘tkir kanal nekrozi, interstitsial 
nefrit, Fankoni sindromi);
• 
prerenal (mielom kasalligi, mushak to‘qimasi nekrozi, 
eritrotsitlar gemolizi);
• 
postrenal (sistit, uretritlarda).
Buyrak proteinuriyasi organik va funksional (fiziologik) bo‘lishi 
mumkin.
Organik buyrak proteinuriyasi nefronlarning organik 
shikastlanishida yuzaga keladi.
Funksional buyrak proteinuriyasi buyrak kasalliklari bilan bog‘liq 
emas, hech qanday muolaja talab qilmaydi. Funksional proteinuri-
yalarga zo‘riqish, emotsional, sovuqdan, intoksikatsion, ortostatik 
proteinuriyalar (faqat bolalarda va faqat turgan holatda) kiradi.
Sulfosalitsil kislotali sinama. Ikkita probirkaga 3–4 ml dan 
profiltrlangan siydik quyiladi. Tajriba probirkasiga 6–8 tomchi 20% 
sulfosalitsil kislotasi tomiziladi. Ikkinchi probirka nazorat probirkasi 

---

23
hisoblanadi. Qora fonda nazorat probirkasi, tajriba probirkasi bilan 
taqqoslanadi. Agar oqsil bo‘lsa, siydikda opalessirlovchi loyqalik 
yuzaga keladi. Natija quyidagicha baholanadi: reaksiya kuchsiz musbat 
(+), musbat (++), keskin musbat (+++). Sinama yuqori sezgirlikka ega. 
Quruq sinamadan ham foydalanish mumkin, bunda bir necha 
millilitr siydikga bir nechta sulfosalitsil kislota kristallaridan yoki 
oldindan shu kislota eritmasi bilan ho‘llangan filtrli qog‘oz solinadi. 
Yolg‘on musbat natijalar yod preparatlari, sulfanilamid preparatlar, 
penitsillinni katta dozalarini qabul qilinganligi bilan va siydikda 
siydik kislota konsentratsiyasi qoriligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Azot kislotali bilan sinama (Geller sinamasi).
Probirkaga 1–2 ml 50% li azot kislota eritmasidan, ustiga 
shu miqdorda siydik solinadi. Oqsil bo‘ladigan bo‘lsa, ikkita 
suyuqliklar orasida oq halqa hosil bo‘ladi. Ba’zan, suyuqliklar 
orasidagi chegaradan sal yuqoriroqda, qizil-siyohrang 
halqa hosil bo‘ladi, bu uratlar borligidan dalolat beradi.
Urat halqasi, oqsil halqasidan farqli ozgina qizitilganda erib ketadi.
Bright sinamasi qaynatish va proteinuriyaga skrining-testlar 
bilan (quruq kolorimetrik sinamalar) hech qanday reaktivlar talab 
qilmaydi. Oqsil tutgan siydik qaynatilganda, u denaturatsiyaga 
uchraydi va 6%li uksus kislotasida erimaydigan (fosfat tuzlaridan 
farqli), bulutsimon cho‘kma yoki yostiqchilar hosil qiladi. 
Skrining-testlar oqsilning (albumin) indikator va bufer (odatda 
bromfenol ko‘ki bilan) belgilangan, qog‘oz rangini o‘zgartirishiga 
asoslangan. Indikator qog‘ozning bo‘yalish intensivligi 
(Albufan, Albutest; Labstix, Combur-test - Gerrnaniya) va oqsil 
miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik, proteinuriya 
darajasini aniqlashga yordam beradi. Biroq, hozirgi kunda 
qo‘llaniladigan skrining-testlar bir qator kamchiliklarga ega.
Masalan, bromfenol ko‘ki Bens-Djons oqsilini aniqlay olmaydi.
Miqdoriy sinamalar. Brandberg-Roberts-Stolnikov sinamasi.
Usui asosida azot kislotasi bilan o‘tkaziladigan sifatiy sinama 
yotadi. Sinamani o‘tkazish ketma-ketligi yuqorida keltirilgan. 

---

24
2–3-minutda, qavatlanganidan keyin, ikkita suyuqliklar chegarasida 
ingichka halqaning paydo bo‘lishi siydikda 0,033 g/1 oqsil 
(siydikdagi oqsil konsentratsiyasini, promille, ya’ni gramm litrga 
belgilash mumkin) borligidan dalolat beradi. Agar oqsil 2 min dan 
oldinroq paydo bo‘lsa, siydikni suv bilan aralashtirish kerak.
Siydikning azot kislotasiga qavatlanganda halqa 2–3-minutda 
paydo bo‘ladigan eritmasi tanlanadi. Suyultirish darajasi halqaning 
kengligi va kompaktliligiga, hamda yuzaga kelish vaqtiga bog‘liq. 
Oqsil konsentratsiyasi siydikni suyultirilish darajasini 0,033 g/1 ga 
ko‘paytirib topiladi.
Roberts-Stolnikov usulida suyultirish qator kamchiliklarga 
ega: nosubyektiv, qiyin, oqsil konsentratsiyasini to‘g‘ri aniqlash 
ehtimoli, siydik suyultirilgan sayin kamayib boradi. Eng qulay va 
aniq usullar nofelometrik va biuretli usullar hisoblanadi.
Nofelometrik usul. Oqsilni sulfosalitsil kislota bilan 
loyqalanish paydo bo‘lishiga asoslangan, loyqalanish intensivligi 
oqsil konsentratsiyasiga proporsional. Graduirlangan probirkaga 
1,25 ml profiltlangan siydik va 5 ml bo‘lguncha 3% li sulfosalitsil 
kislotasi solinadi, yaxshilab aralashtiriladi. 5 min dan keyin 
ekstinksiyani 590–650 nm to‘lqin uzunligida (sabzirang yoki qizil 
yorug‘filtr), kontrolga qarshi kyuvetda 0,5 sm qalinlikda, FEK-M 
da o‘lchanadi (yoki boshqa fotometrda). Nazorat uchun 1,25 ml 
profiltrlangan siydikdan olinadi, 5 ml bo‘lguncha natriy xloridning 
izotonik eritmasidan quyiladi. Oldindan, oqsil konsentratsiyasiga 
qarab, ekstinksiya kattaligiga bog‘liq, kalibrovka egriligi tuziladi. 
Oqsilning turli konsentratsiyalarini tayyorlash uchun albuminning 
standart eritmasidan foydalaniladi (odam yoki buqa zardobi). Ishchi 
jadval to‘ldiriladi.
Biuretli usul. Oqsilni mis sulfati va o‘tkir ishqor bilan, 
siyohrang biuretli kompleks hosil qilishiga asoslangan, bo‘yalish 
intensivligi, oqsil miqdoriga to‘g‘ri proporsional. Oqsil cho‘kishi 
uchun 2 ml siydikga, 2 ml uch xlor uksus kislotasi qo‘shiladi va 
sentrifugalanadi. Cho‘kma ustidagi suyuqlik to‘kib yuboriladi. 

---

25
Cho‘kmaga (oqsilga) 4 ml 3% li NaOH eritmasi va 0,1 ml 20% 
mis sulfat eritmasi qo‘shiladi, aralashtiriladi va sentrifugalanadi. 
Siyohrang cho‘kma usti suyuqligini 540 nm to‘lqin uzunligida 
(yashil yorug‘filtr) , distillirlangan suvga qarshi, 1,0 sm qalinlikdagi 
kyuvetda fotometrlanadi. Oqsil konsentratsiyasini tajriba usulida 
olingan jadval yordamida hisoblaniladi (kalibrovka egriligi 
yuqoridagi usuldagidek tuziladi).
Siydikda gemoglobinni aniqlash. Gemosideringa sifatiy reaksiya 
15 ml siydik sentrifugalanadi. Hosil bo‘lgan cho‘kmaga, bir necha 
tomchi 5% li vodorodxlorid kilotasi va 2–5% li ferrotsianida kaliy 
eritmasi aralashtiriladi (sariq qon tuzlari). Buyum oynasida yupqa 
surtmalar tayyorlaniladi va mikroskop ostida ko‘riladi. 2–5 min 
dan keyin gemosiderin epiteliylarda, kamroq xujayradan tashqarida 
joylashgan ko‘k-yashil granulalar ko‘rinishida aniqlaniladi.
Glyukoza. 0,03–0,15 g/l (0,16–0,83 mmol/l yoki 0,02 %dan 
kо‘p emas).
Glyukozuriya (glucosuria) – siydikda glyukoza paydo bo‘lishi:
• 
Fiziologik (ovqat mahsulotlari bilan glyukozaning ko‘p 
kirishi, emotsional zo‘riqishdan keyin);
• 
Buyrakdan tashqari (saxamuy diabet, jigar sirroz, pankreatit, 
rak, oshqozon osti bezi, tireotoksikoz, Itsenko-Kushinga sindrom, 
feoxromotsitoma, bosh miya travmalari, insult, uglerod oksid, 
morfin, xloroformdan zaharlanish);
• 
Renal (surunkali nefritlar, nefrozlar, amiloidoz, o‘tkir 
buyrak yetishmovchiligi, homiladorlik, fosfor va ba’zi dori 
preparatlaridan zaharlanish).
Glyukozuriyani to‘g‘ri baholash uchun siydikni tekshirish zarur, 
sutkalik siydik yig‘iladi va siydik bilan yo‘qotilgan sutkalik qand miqdori 
hisoblanadi. Buyrakning normal funksional holatida faqat qonda qand 
konsentratsiyasi oshganda, giperglikemiyada glyukozuriya kuzatiladi. 
Glyukozaning qondagi konsentratsiyasi odatda 4,6–6,6 mmol/l 
(0,8–1,2 g/l)dan oshmaydi. Kamdan-kam hollarda qonda qand 
konsentratsiyasi normal bo‘lganda buyrak kanallarida glyukozaning 

---

26
reabsorbsiyasi buzilishi bilan bog‘liq buyrak (renal) glyukozuriyasi 
kuzatiladi.
Ko‘pchilik sifat sinamalari siydikda glyukozani aniqlash, asosan 
glyukozaning reduksion tarkibli aldegid guruhlari uchun qo‘llaniladi. 
Rangli birikmani tiklab berishda, oksidlovchi sifatida qandaydir 
yengil reduksiyalanuvchi tuz ishlatiladi. Bu usullarga Feling,
Gaynes, Nilander, Benedikt, glyukozooksidaza sinamalari kiradi.
Glyukozooksidaza (notatin)sinamasi. Bu usul asosida 
glyukozaning glyukozook-sidaza (notatin)fermenti oksidlanishi 
yotadi. Bunda hosil bo‘lgan vodorod peroksid boshqa fermentlar 
(peroksidaza) ta’sirida parchalanib, rangli indikatomi oksidlaydi 
(benzidin unumlari), uni rangini o‘zgartiradi.
Siydikda glyukozani aniqlashda “Glyukotest” indikator qog‘ozi 
tekshirilayotgan siydikka 1–2 sekundga botiriladi qog‘ozdagi 
sariq chiziq to‘liq namlangan bo‘lishi kerak. 2 minutdan keyin 
siydikdagi glyukoza konsentratsiyasi standart to‘plamda mavjud 
rangli chiziq rangini intensivligi rangli shkala bilan, taqqoslash 
usulida aniqlanadi.
Gaynes sinamasi. Reaksiyada glyukozani ishqoriy muhitda mis 
gidrat oksidigacha (ko‘k rangda) keyin gidrat oksidigacha (sariq 
rang) keyin mis oksidigacha (qizil rang) qaytaradi. Gaynes reaktivi 
quyidagicha tayyorlanadi: 
1) 13,3 gkumush sulfat kristali (CuSO4 • 5H2O) 400 ml suvda 
eritiladi.
2) 50 g natriy ishqori 400ml suvda eritiladi; 
3) 15 g glitserin 200 ml suvda eritiladi. Ikkinchi va birinchi 
eritmalar aralashtiriladi va shu vaqtda uchinchisi quyiladi. 
Sinama quyidagi tartibda o‘tkaziladi: 3–4 ml reaktivga 8–12 
tomchi siydik havorang paydo bo‘lguncha qo‘shiladi. So‘ng 
aralashtiriladi va spirt yoki gaz plitkasi alangasi ustida yuqori 
qismi qaynaguncha qizdiriladi. Probirkaning pastki qismi kontrol 
qilinadi. Siydikda glyukoza bo‘lganda siydikni och havorangdan 
sariq rangga aniq o‘tishi kuzatiladi.

---

27
Miqdoriy usullar. Kolorimetrik usul Altgauzen bo‘yicha 
siydikda glyukozani aniqlash. Usul prinsiplari: glyukoza bilan 
ishqor qizdirilganda rangli reaksiya paydo bo‘ladi.
Aniqlash texnikasi: 4 ml siydikka 1 ml 10% o‘yuvchi natriy 
quyiladi va 1 min qaynatiladi. Qaynatgandan 10 minut o‘tgach 
suyuqlik rangi shkala rangi bilan solishtiriladi, har bir bo‘yalgan 
chiziq tarkibidagi glyukozaning foizini ko‘rsatadi. Reaktivlar 
yordamida tayyorlangan eng yaxshi shkaladan foydalaniladi. Buning 
uchun 0,5; 1,0; 1,5; 2,0; 3,0 va 4,0% glyukoza eritmalarini olamiz, 
ularga ishlov beriladi, tekshirilayotgan siydik sinamalarini tiqinlar 
qattiq yopiladi. Eritmalarning rangi 10 kungacha o‘zgarmaydi.
Altgauzen metodi aniq natija beradi, shuning uchun uni 
polyarimetr bo‘lmaganda foydalanish mumkin.
Ketonuriya (ketonuria) – siydikda keton tanachalarining 
paydo bo‘lishi. Keton tanachalariga 3 ta birikma kiradi: atseton, 
atsetouksus kislota va 0-oksimoy kislota. Keton tanachalarining 
hosil bo‘lishida katta qismini yog‘lar va bir qancha oqsilllar 
ahamiyatga ega. Keton tanachalari to‘qimalarda tez oksidlanadi 
SO
2
va N
2
0, shuning uchun siydik bilan sutkada 20–50 mg 
atrofida keton tanachalari ajralib chiqadi. Ketonuriya keton 
tanachalarining oshishida va ularning parchalanishining buzili-
shida kuzatiladi:
• 
qandli diabet (kompensirlanmagan);
• 
uglevodli ochlik; dieta, tana massasini kamaytirishga 
qaratilgan;
• 
kortikosteroidlaming giperproduksiyasi (gipofiz oldingi 
bo‘lagi va buyrak usti bezi o‘smasi);
• 
atsetonemik qayt qilish, oshqozon ichak sistemasining uzoq 
buzilishi, dizenteriya.
Keton tanachalari siydikda birgalikda uchraydi, shuning uchun 
ularni alohida aniqlash amaliy o‘tkazilmaydi. Keton tanachalarini 
sifat reaksiyasi asosiy muhitda natriy nitroprussid bilan ularning 
o‘zaro ta’sirida rangli reaksiya paydo bo‘lishiga asoslanadi.

---

28
Lange sinamasi. 3–5 ml siydikka 0,5 ml muzli uksus kislota 
qo‘shiladi va 5–10 tomchi yangi tayyorlangan 10% nitroprussid 
natriy eritmasi aralashtiriladi, keyin konsentrlangan 2–3 ml 
ammiaka pipetkada sekin tomiziladi. Agar 3 minut davomida ikki 
suyuqlik tutashgan joyda pushti-siyohrang halqa paydo bo‘lsa 
sinama musbat hisoblanadi.
Lestrad sinamasi. Buyum oynachasiga ozgina 1 g (0,5 g) 
nitroprussid natriy, 20 g ammoniy sulfat va 20 g suvsiz natriy 
karbonatdan iborat Lestrad reaktivi joylashtiriladi, reaktivga 
siydik tomiziladi. Olcha-qizil ranga bo‘yalishi musbat natijani 
ko‘rsatadi. Qator firmalar keton tanachalarini aniqlash uchun testlar 
chiqarishgan.
Bilirubinuriya (bilirubinuria) – siydik bilan bilrubinni ajralishi. 
Bilirubin – organizmdan ajratiladigan porfirinlaming asosiy oxirgi 
metaboliti. Bilirubin qonda erkin holda konyugatsiyalanmagan 
(albumin bilan birikmada) bo‘lmaydi. Erkin (bevosita) bilirubin 
suvda erimaydi va siydikda paydo bo‘lmaydi. Jigarda u 
konyugatsiyalanadi – glyukuron kislota bilan birikadi va shu holda 
oshqozon-ichak traktidan o‘t bilan ajraladi. Bog‘langan (bilvosita) 
bilirubin suvda eriydi va qonda bo‘sag‘a konsentratsiyasida 
bo‘lganda 3,4 mkmol/1 dan ko‘pi buyrak orqali ajraladi.
Bilirubinuriya quyidagilarda bo‘ladi:
• 
parenximatoz Cigar) sariqlikda (virusli gepatit, surunkali 
gepatit, jigar sirrozda);
• 
mexanik sariqlikda (jigar osti, obturatsion)
• 
toksik moddalar ta’siri natijasida (alkogol, organik 
birikmalar,infeksion toksinlar);
• 
ikkilamchi jigar yetishmovchiligida (yurak yetishmovchiligi 
jigar o‘smalarida).
Rozin sinamasi. Qulay va oddiyligi uchun keng qo‘llaniladi. 
Lyugol eritmasi (1 g yod, 2 g kaliy yodid va 300 ml distillangan suv) 
yoki 1% yodning spirtli eritmasi bilan olib boriladi. Probirkaga 2–3 
ml siydik quyiladi, ko‘rsatilgan reaktivlardan biri sekin tomiziladi. 

---

29
Bilirubin bo‘lganda ikki suyuqlik orasida yashil halqa hosil bo‘ladi. 
Rozin sinamasi gematuriyada, antipirinlar bilan davolanganda 
ishonchli emas.
Fushe sinamasi. Eng sezgir usulligi uchun shubha bo‘lganda 
qo‘llaniladi. 10 ml siydikka 5 ml 15% bariy xlorid qo‘shiladi. 
Aralashtiriladi, filtrlanadi. Filtr voronkadan chiqarilib, Petri 
kosachasiga tekislanadi, unga 2 tomchi Fushe reaktivi (25 g 
uchxlorsirka kislota, 100 ml distillangan suv, 10 ml 10% FeC13 
eritmasi yoki 1 g FeC13) suriladi. Musbat natija bo‘lganda filtr 
qog‘ozda yashil dog‘ paydo bo‘ladi. Maxsus tabletkalar bilan 
qilinadigan qator “quruq” sinamalar (sifat va yarim miqdor (“ikto- 
test”) bor.