Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6

İmam Cəfər Sadiq (as) Həzrətlərinin dərslərində 
iştirak etməklə öyrənmişdir. Modem kimyanın qurucusu 
Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan dünyavi elmləri kamil 
öyrənmiş dahi müsəlman alimidir, atomun kəşfindən 
min il qabaq onun parçalana biləcəyi barədə ilk fikir 
söyləyən elm adamıdır. Alim ilk dəfə kimyada 
(əlkimyada) eksperimental üsullar tətbiq etmiş və 
müasir kimya elmində indi də geniş istifadə edilən bir 
sıra kimyəvi prosesləri kəşf etmişdir. Bunlardan xlorid 
və nitrat turşularının sintezini, kimyəvi məhsulların 
distilə edilməsi və kristallaşma kimi kimyəvi prosesləri 
misaı göstərmək mümkündür. O, təbiətdəki maddələrin 
saf olmadığını ifadə etmiş və bunları saflaşdıraraq saf 
elementlər əldə etməyə çalışmışdır. Onun ilk dəfə əldə 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------83------------------------------------ 
etdiyi bir çox kimyəvi maddə vardır. Bunlara misal 
olaraq saf kükürd düzlarını, naşatırı, üstübeçi, 
cəhənnəm daşını, nitrat turşusunu, saç yağını, sulfat 
turşusunu, sirkə turşusunu və s. göstərmək olar. Alimin 
inkişaf 
etdirdiyi 
element 
anlayışına, 
tarazlıq 
nəzəriyyəsinə, icad etdiyi alət və qurğulara görə onu 
“Kimyanın atası” adlandırmışlar. Əbu Abdulla Cabir ibn 
Həyyan tətbiqi fizika və kimya, mədənlər, riyaziyyat, 
astronomiya, fəlsəfə və dinlər tarixi kimi çox müxtəlif 
sahələrə aid yürlərlə kitablar yazmışdır. Onun kitabları 
Qərb ölkələri alimləri tərəfindən öz dillərinə tərcümə 
edilmiş və uzun illər boyu istifadə edilməklə 
mənimsənilmişdir. Alimin yazdığı “Yetmiş kitab” əsəri 
ingilis dilinə tərcümə edilərək “Book of Seventy” adi ilə 
İngiltərənin bütün tədris müəssisələrində uzun illər 
boyu dərlik kimi istifadə olunmuşdur. Alimin əsərlərinin 
böyük bir qismi itmişdir. 27 əsəri latın və alman 
dillərində Nümberq, Frankfurt və Strazburq şəhərlərində 
(1473-1710-cu illərdə) çap edilmişdir. Onun əsərlərinin 
orijinalı olduqca mürəkkəb və anlaşılmaz qaydada 
yazılmışdır. Bu sahə ilə məşğul olan mütəxəssislər belə 
güman edirlər ki, alim özü əsərlərini müəyyən 
şifrələrdən istifadə etməklə yazmışdır. Bəzi mənbələrdə 
qeyd edilir ki, müasir günümüzə qədər bu şifrələri 
açmaq mümkün olmamışdır. XVII əsrə kimi kimya 
elmləri sahəsində onun səviyyəsinə heç bir alim yüksələ 
bilməmişdir. Tarixçilər yazırlar ki, Şərq və Qərb elm 
dünyasında ona elmdə bərabər və onun elmi səviyyəsini 
aşan bir kimyaçı yetişməmişdir. Bununla yanaşı Qərb 
elmi onun əsərlərindən yüksək səviyyədə 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------84------------------------------------ 
bəhrələnmişdir. Bu gün istər Şərqdə, istərsə də Qərbdə 
onun etdiyi kəşflərdən, metodlardan və elmi fikirlərdən 
daima qaynaqlanmışlar. Alim çoxlu sayda tələbələr 
yetişdirmiş, özündən sonra kimya elmində böyük bir irs 
qoymuşdur. Onun rəhbərliyi altında zəhər və zəhərlə 
bağlı maddələrin kimyəvi strukturu araşdırılmış, 
onlardan təbabətdə istifadə sahələri və qaydaları 
verilmişdir. Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan eyni zamanda 
dərin düşüncə və fikir alimi idi, siyasi düşüncələri aydın, 
elmi fəaliyyəti isə həmişə düzgün istiqamətə yönəlmişdi. 
Alimin digər elmi araşdırmaları bitkilər ilə bağlıdır. 
Bitkilərdən əldə etdiyi boya ilə dərilərin rənglənməsi və 
dabaqlanması üsullarını elmi yollarla sübut edir və 
həyata keçirilməsi yollarını aydınlaşdırır. Müxtəlif polad 
və metal istehsalı üsullarının inkişaf etdirilməsi, dəri və 
bez boyalarının hazırlanması, bitkilərdən yağın alınması, 
metalların saflaşdırılması, parçaların rənglənməsi, su 
keçirməyən paltarların hazırlanması, manqan dioksidin 
şüşə istehsalında istifadə edilməsi və şüşənin müxtəlif 
rənglərlə rənglənməsi kimi məsələləri dərindən və ətraflı 
araşdırmış, araşdırmalar nəticəsində kəşflər etmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, alim atom, onun parçalanması 
barədə də fikirlər söyləmişdir. Onun fikirinə görə 
“Maddənin ən kiçik parçası olan atomda sıx bir enerji 
mənbəyi vardır”. Yunan alimlərinin söylədiyi kimi atom 
parçalana bilməz fikiri düzgün deyil. Atom parçalana 
bilər, “O, parçalananda elə bir güc meydana gəlir ki, bu 
anda Bağdad kimi dünyanın ən böyük şəhərinin altını 
üstünə çevirmək mümkündür. Bu Allah təalanın 
qüdrətinə nişanədir”. 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------85------------------------------------ 
Parpasels (əsl 
adı Filipp Ayroyel 
Teofrast Bombast 
fon Qohenheym) 21 
sentyabr 1493-cü 
ildə Eq şəhərində 
anadan olmuşdur. 
24 sentyabr 1541-ci 
ildə 
İsveşrənin 
kanton Şvis şəhərin-
də (kanton - bəzi 
ölkələrdə 
inzibati 
ərazi bölgüsü) vəfat 
etmişdir. Parpasels 
dövrünün görkəmli 
əlkimyaçısı 
və 
həkimi 
olmuşdur. 
Parpasels isveç-alman 
əsllidir, 
yatrokimyanın 
banilərindən biri sayılır (yatrokimya XVI-XVII əsrlərdə 
kimyanın təbabətə qulluq etməsi tərəfdarlarının və 
təbabət üçün dərmanlar hazırlayan əlkimyaçılarin 
tutduğu istiqamətdir). Əlkimyaçının özünə götürdüyü
Parpasels təxəllüsü “Selsanı ötüb keçən” anlamını verir 
(Selsa qədim Rim ensiklopediyaçısıdır və bizim eradan 
əvvəl I əsrdə təbabət bilicisi sayılırmış). Parpasels uşaq 
yaşlarında olarkən ailəsində fəlsəfə və təbabət elmini 
gözəl öyrənir. 16 yaşında cərrahlığın, terapeyanın və 
əlkimyanın əsaslarını tutarlı səviyyədə mənimsəyir. 
Sonralar Bazel universitetində təhsil alarkən Vyusberq 
şəhərində abbat 
İohan 
Tritemiyanın yanında 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------86------------------------------------ 
adeptomaqiya, əlkimya və astrologiya elmini dərindən 
öyrənir. Bununla yanaşı o, qədim danışıq dilinin 
sirrlərilə məşğul olur. Təhsilini İtaliyanın Ferrara 
şəhərində davam etdirir və Ferrara universitetində tibb 
sahəsində elmlər doktoru adına layiq görülür. 
 
Con Makkarti 
4 sentyabr 1927-
ci ildə Boston 
şəhərində ana-
dan olmuşdur. 24 
oktyabr 2011-ci 
ildə 
Stenford 
şəhərində vəfat 
etmişdir. İnfor-
matika sahəsində 
görkəmli amerika 
alimidir, “Süni 
intellekt” termini-
nin müəllifidir, 
Lops dilinin yara-
dıcısıdır (1958-ci 
il), funksional 
proqramlaşdır-
manın 
əsasını 
qoymuşdur. Süni intellektin tədqiq edilməsi sahəsinə 
verdiyi dəyərli tövhələrə görə A.Tyurinq adına 
mükafata layiq görülmüşdür (1971-ci il). Özünü ateist 
hesab edir. C.Makkarti immiqrant (mühacir - yaşamaq 
üçün başqa ölkəyə köçüb gələn adam) ailəsində 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------87------------------------------------ 
doğulmuşdur. Riyaziyyata olan marağı nəticəsində 
Kaliforniya Texnologiya institutuna daxil olur və 
riyaziyyatı gözəl bildiyi üçün bir ildə iki kursu birdən 
bitirir. İnstitutu bitirdikdən sonra Prinston və Stenford 
universitetlərində diplom işləri müdafiə edir, 1962-ci 
ildən Massaçuset universitetinin professoru olmuşdur. 
C.Makkartı riyazi məntiqin süni intellektdə istifadə 
edilməsi məsələsini “ayaq üstə” qaldırmış, “məsləhətin 
qəbulu” sistemini təklif etmişdir. Elmə verilən təkliflər 
sonralar məntiqi proqramlaşdırmanın inkişafına təkan 
vermişdir. C.Makkartinin fikirinə görə kompüter 
texnologiyası elə bir şəkildə inkişaf edəcək ki, müəyyən 
təkliflərin satılması üçün biznes-modeldən istifadə 
ediləcək. Bu da kommunal qulluq sahələrində 
göstərilən xidmətə görə paraların toplanmasında 
yardımçı olacaq. Kompüter və ya informasiya qulluğu 
1960-cı illərin sonunda dəbdə olsada, 1970-ci illərin 
ortasında dəbdən düşdü, çünki aparat, proqram və 
kommunikasiya texnologiyaları hələlik bu sahədə 
istifadəyə hazır deyildi. Sonrakı illərdə bu sahə çox 
inkişaf etməyə başlayır. Buna səbəb C.Makkartinin vaxtı 
ilə verdiyi ideyaların həyata keçməsi idi. Qeyd etmək 
lazımdır ki, C.Makkarti süni intellekt sahəsinə çoxlu 
sayda elmi fikirlər gətirməklə yanaşı, bu sahəyə aid 
çoxlu sayda dəyərli məqalələr və kitablar da çap 
etdirmişdir. 2000-ci ildə təqaütə çıxmışdır.