Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Q E Y D L Ə R:
Lütfi Zadə (ingiliscə Loti Zadeh; əsl adı Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə) 4 fevral 1921-ci ildə Bakının Novxanı kəndində, Rəhim Ələsgərzadə və yəhudi əsilli rus uşaq həkimi olan Fanya Koriman Ələsgərzadənin ailəsində dünyaya gəlib. Lütfi ilk təhsilinə Bakıdakı 16 saylı məktəbdə başlayıb. Orta təhsilini tamamladıqdan sonra o, Tehran Universitetinin Elektrik mühəndisliyi fakültəsinə daxil olub. 1944-cü ildə Amerikaya köçüb. Təhsilini Massaçusets Texnologiya İnstitutunda davam etdirib. 1957-ci ildə isə professor dərəcəsi alıb. Həmin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------74------------------------------------ vaxt Lütfi Zadə məşhur alim, kibernetikanın atası hesab olunan Norbert Vinerin tövsiyəsi ilə Kaliforniya ştatındakı Berkli Universitetinə gəlib. Burada ilk vaxtlar bir qədər çətinliklər çəkən alim sonralar şəraitə uyğunlaşıb və bu günə qədər də Berkli Universitetinin professoru olaraq qalır. Azərbaycanlı alim Lütfi Zadə, süni intelellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, ömürlük professor seçilmiş yeganə şəxsdir. Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədridir. Lütfi Zadə bir çox xarici ölkə akademiyalarının üzvüdür. O, çoxlu sayda mötəbər cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktorudur. Lütfi Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən alimlərdən sayılır. Təkcə 1990-2000-ci illərdə onun əsərlərinə 36000-dən çox istinad edilmişdir. Kaliforniyanın Berkli şəhərində "İnformasiya Texnologi- yaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır. Lütfi Zadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun “İnformasiya texnologiyaları problemləri” və “İnformasiya cəmiyyəti problemləri” jurnallarının fəxri baş redaktorudur. Bu gün dünya elminə Lütfi Zadənin 6 mühüm nəzəriyyəsi məlumdur. Hazırda onlar elm və istehsalatda geniş şəkildə tətbiq olunur. Ona dünya şöhrəti qazandıran, onun dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyə riyaziyyatın əsası olan ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir: qeyri- səlis çoxluq. Elmə qeyri-səlis ölçünün daxil edilməsi . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------75------------------------------------ təbiətdə və cəmiyyətdə gedən proseslərin qeyri- müəyyənliyini daha adekvat nəzərə almağa imkan yaradır. Aparıcı dünya şirkətləri tərəfindən tətbiq olunan bu nəzəriyyə 1965-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Nəzəriyyə uzun müddət Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməsə də, ötən əsrin 80-ci illərində yapon alimlərinin diqqətini cəlb etmiş və yaponlar bu unikal (nadir) nəzəriyyədən yararlanmaq qərarına gəlmişlər. Lütfi Zadə nəzəriyyəsinin tətbiqi gündoğan ölkəyə milyardlar qazandırmışdır. Bu gün Yaponiyanın "Mitsubishi", "Toshiba", "Sony", "Canon", "Sanyo", "Nissan", "Honda" və digər nüfuzlu şirkətləri qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanan foto ve videokameralar, paltaryuyan maşınlar, vakum kimyəvi təmizləyiciləri istehsalında, avtomobillərin, qatarların, sənaye proseslərinin idarə olunmasında geniş istifadə edirlər. Lütfi Zadə 1989-cu ildə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin sənayedəki uğurlarına görə Yaponiyanın elm adamlarına verdiyi ən yüksək mükafat – "Honda" mükafatı ilə təltif olunub. Amerikalılar da bu nəzəriyyənin qiymətini anlamağa, ondan yararlanmağa başlayıblar. Bu gün bu nəzəriyyə Amerikanın "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont", "Kodak" və başqa şirkətləri tərəfindən istehsalatda geniş tətbiq olunur. Hazırda bu nəzəriyyədən iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada, siyasətdə, fəlsəfədə, sosiologiyada, dini məsələlərdə, münaqişə problemlərində də istifadə olunur. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsindən əlavə Lütfi Zadə 5 fundamental elmi nəzəriyyə təklif etmişdir: "Təəssüratlar nəzəriyyəsi", . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------76------------------------------------ "Sistemlər nəzəriyyəsi", "Sözlə işləyən kompüter nəzəriyyəsi", "Optimal süzgəclər nəzəriyyəsi" və "Soft kompyutinq". Lütfi Zadənin elmdə Z-çevirmə kimi tanınan işi diskret və rəqəmli idarəetmə, informasiya və kommunikasiya sistemlərinin yaradılmasının əsasını qoymuş elmi nəzəriyyədir. Onun məşhur vəziyyətlər fəzası, dinamik sistemlərin idarə olunma və müşahidə olunma nəzəriyyələri müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. ABŞ-ın Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi (NASA) bu nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir. Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqini obrazlı şəkildə belə izah etmək olar: "Aristotel məntiqi" ilə mühakimə yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə qavrayır, "Zadə məntiqi" isə dünyanı bütün çalarları ilə qavramağa imkan verir. Çünki, "Aristotel məntiqi" ikili (binar) məntiqdir, "Zadə məntiqi" çoxmənalı (kəsilməz qiymətli) məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da yalan ola bilər. Lütfi Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir arasında) kəsilməz qiymətlər alır. "Zadə məntiqi"ndə real həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Lütfi Zadə nəzəriyyəsi riyaziy- yatın, kibernetikanın, informatika və hesablama texno- logiyasının inkişafı tarixində yeni bir dövr açmışdır. Bu nəzəriyyə bütün dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etmişdir. Paltaryuyan maşınlardan tutmuş, avtomat sürücüyə kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda öz tətbiqini tapmışdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------77------------------------------------ Getdikcə həmin nəzəriyyənin əməli gücü onun mücərrəd mahiyyətini üstələmişdir. 2013-cü ilin 19-20 iyun tarixlərində Madrid şəhərində İspaniyanın BBVA (Banco Bilbao Vizcaya Argentaria) fondunun elm və mədəniyyət sahəsi üzrə təsis etdiyi mükafatların təqdimetmə mərasimi keçirilib. Fond tərəfindən İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları kateqori- yasında Lütfi Zadə böyük məbləğdə mükafata layiq görülüb. Əliyev Rafiq Əziz oğlu (10 fevral 1942 - ci ildə Ağdam şəhərinin Novruzlu kəndində anadan olmuşdur, texnika elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan Dövlət Neft Akade- . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------78------------------------------------ miyasının “Avtomatlaşdılmış idarəetmə sistemləri kafedrasının sabiq müdiri, MBA proqram direktoru, ADNA, Corciya Dövlət Universiteti, Atlanta, ABŞ, BBA Proqram direktoru, "Zadə irsi və süni intellekt" Assosiasiyasının prezidentidir. 1998-ci ildən indiyə kimi Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası və Corciya Dövlət Universitetinin (Atlanta, ABŞ) MBA proqram direktoru, 2001-dən indiyə kimi isə bu universitetlərin BBA proqram direktorudur. Azərbaycan və bir sıra xarici ölkələrdə informatika və idarəetmə sahəsində elmi- tədqiqat işlərinin təşkilində böyük rolu vardır. Azərbaycanda, Rusiyada, Almaniyada və İranda 130- dan çox elmlər namizədi, 25 elmlər doktoru hazırlamışdır. Tələbələri hazırda təkcə Azərbaycanın elm mərkəzlərində deyil, digər ölkələrdə də (ABŞ, Almaniya, Türkiyə, Rusiya, İran və s.) fəaliyyət göstərirlər. Bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə 1994-cü ildən başlayaraq hər iki ildən bir Avropanın bir sıra ölkələrində ″Qeyri-səlis sistemlərin tətbiqi″, 2000-ci ildən başlayaraq hər iki ildən bir Özbəkstan Respublikasının Daşkənt şəhərində ″Qeyri-səlis sistemlərin tətbiqi və Soft Kompyutinq″, 2000-ci ildən başlayaraq hər iki ildən bir Türkiyənin Antalya şəhərində ″Sistem təhlilində, qərarqəbuletmə və idarəetmədə sözlə işləyən kompüter və Soft Kompyutinq″ üzrə beynəlxalq elmi konfranslar keçirilir. İnformatika və idarəetmə, süni intellekt, qeyri-səlis məntiq və Soft Kompyutingə həsr olunmuş 70-ə yaxın kitabın, 350-dən çox elmi məqalənin müəllifidir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------79------------------------------------ Volfqanq fon Kempelen (23 yanvar 1734-cü il Bratislava şəhərində anadan olmuşdur, 26 mart 1804-cü ildə Vena şəhərində dünyasını dəyişmişdir). Avstriya və Macar ixtiraçısı, avtomatik maşının yaradıcısı, “İnsan nitqinin mexanizmi” traktaktının müəllifidir. V.Kempelen fəlsəfə elmini Bratislavada, Dyerdə, Venada və Rimdə görkəmli alimlərdən öyrənmişdir. Yeddi dil bilirdi. “Mariya Tereza qanunları” külliyatını latın dilindən alman dilinə tərcümə etmişdir. Bununla da saray əhli tərəfindən marağa səbəb olmuş və nəticədə sarayın məsləhətçisi seçilmişdir. Mariya Tereza Şarlotta Fransuzskaya (1778-1851: Avatriya kralının qızı, hersoginiya Anqulemski) onu 27 yaşında İmperiyanın macar hissəsində və Kempelen ərazilərində olan duz şaxtalarına işlər müdiri təyin edir. Çox qısa bir müddət ərzində V.Kempelen duz şaxtalarında modernləşdirmə işləri ilə məşğul olur. 1770-ci ildə “Cəngavər”, 1775-ci ildə isə “baron de Pezmand” titulu alır. 1786-cı ilə Macar-Transilvan dəftərxanasının sədri seçilir. V.Kempelena çoxlu sayda texniki tapşırıqlar verirdilər. O, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------80------------------------------------ Banata ərazisində kətan istehsal edən fabrikin tikintisinə rəhbərlik edir, Budapeştin qala divarlarının möhkəmlədirilməsi üçün xüsusi möhkəmləndirici qurğular hazırlayır, İmperiyanın bir çox şəhərlərində su kəmərinin qurulmasına rəhbərlik edirdi. 1788-ci ildə Volfqanq fon Kempelen danışan maşın ixtira edir. Maşın uzunluğu 1 metr, eni isə 0,5 metr olan dördbucaqlı qutudan ibarət idi. Maşının daxilində çoxlu sayda tuluqlar, klapanlar və ştiflər var idi. Maşın 3-4 yaşında olan uşağın səsini çıxarırdı. 1828-ci ildə maşını Berlin şəhərində yaşayan mexanik Poş daha da təkmilləşdirir. Sonrakı illərdə V.Kempelen şahmat oynaya bilən avtomat düzəldir (sonralar məlum olur ki, bu maşın ullüziya imiş). Mariya Tereza Şarlotta Fransuzskaya Avtomat şahmatçı . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------81------------------------------------ Avtomat kamod (siyirməli paltar şkafı) şəkilində düzəldilmişdi. Kamodun üstündə şahmat lövhəsi yerləşirdi. Lövhənin arxasında mexaniki insan fiquru yerləşdirilmişdi. Fiqur turk keyimində idi. XVII əsrin axırlarında və XIX əsrin ikinci yüz illiyində maşın alimlərin diqqətini özünə çəkir və mübahisə obyektinə çevrilir. Heç bir alim möcüzə fiqurun hərəkətlərini və şahmat gedişlərinin həyata keçirməsini aydınlaşdıra bilmir. İndiki zamanda hamıya məlumdur ki, kamodun içərisində güclü şahmat oyunçusu gizlənibmiş. 1854-cü ildə Filadelfiyada baş vermiş yanğın zamanı avtomat maşın tamamilə yanıb məhv olur. Tarixdən məlumdur ki, avtomat şahmatçı Fredrik II ilə oyun zamanı onu məğlub etmişdir. 1808-ci ildə isə maşının Napalion ilə keçirdiyi şahmat yarışmasında görkəmli sərkərdə məğlubiyyətə uğramışdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------82------------------------------------ Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan əd- Əzdi əs-Suft (721- 815) əslən Yəməndən olan əczaçı Həyyan əd-Əzdinin ailəsində dünyaya göz açıb. Orta əsrlərdə onu Avropada Cabir adlandırırdılar. Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan tanınmış ərəb əlkimyaçısı, həkim, əczaçı, riyaziyyatçı, astronomdur. Cabir ibi Hayyan bu elmləri Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|