“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

 
Olimlarning fikricha, badiiy matnni tushunish o‗quvchining 
mutolaa 
maqsadiga 
bog‘liq bo‗ladi. Masalan, Tompkins mutolaa muayan maqsadlarga 
asoslanishi zarurligini ta'kidlaydi. Maqsadsiz o‗qishni boshlagan yoki badiiy asarni 
faqat estetik zavq olish uchungina o‗qigan har qanday kitobxon matndan tez zerikib 
qoladi. Chindan ham, badiiy asar mutolaasi avvalida ―nimani‖, ―qanday‖ va ―nima 
uchun‖ kabi savollarning ko‗ndalang qo‗yilishi kitobxonni nafaqat asardan tez 
zerikishi balki badiiy matn tahlilida o‗quvchi fikrlarining hokimlik kasb etishiga ham 
zamin yaratdi. 
Adabiyot darslarida ham o‗quvchilar asosiy ma‘lumotni 
mutolaa (o„qish)
orqali 
oladilar. O‗qituvchining asosiy maqsadlaridan biri o‗quvchiga kitob o‗qishni, 
mutolaani o‗rgatishdir. Shunday ekan, o‗qituvchi mutolaa jarayonining ilmiy 
asoslarini tushunsa va tahlil qila olsa, u o‗quvchini kitob o‗qishgao‗rgatish jarayonini 
samarali tashkil qila oladi.

---

O‗quvchi biron-bir matn bilan ishlayotganida uning ongida qanday jarayonlar 
ro‗y beradi? Bu jarayonlar o‗qilayotgan matnni tushunishga qanday ta‘sir qiladi? 
O‗quvchi shaxsiyati matnni tushunishda rol o‗ynaydimi? Mutolaa jarayoniningilmiy 
asoslarini tahlil qilgan olimlar shu savollarga javob topishga uringanlar va bu 
tahlillarda uch bosqichni ajratish mumkin
26
: 
- an‘anaviy qarashlar,
- kognitiv qarashlar, 
- metakognitiv qarashlar. 
Bu qarashlar bevosita psixologiya va pedagogikada yetakchi oqimlar sanalgan 
bihevorizm
va 
kognitivizm
nazariyalari ta‘siri ostida shakllangan bo‗lib, mutolaa 
jarayonini shu nazariyalarga tayangan holda tahlil qilishga harakat qiladi.
1) An‟anaviy qarashlar 
Mutolaa jarayoni ilmiy tahlilidagi an‘anaviy qarashlar XIX asr oxiri - XX asr 
boshlarida asosan Amerika va Rossiyada shakllangan hamda psixologiya va 
pedagogikada yetakchi oqimlardan biriga aylangan 
bihevorizm 
nazariyasiga 
asoslangan. An‘anaviy qarashlar tarafdorlari: Filip Gaf 
(Philip Gough)
, Devid Laberj 
(David LaBerge)
, S.J.Semyuels 
(S.J.Samuels)
va boshqalar. 
Bihevorizm 
(inglizcha 
behaviourism,“behaviour”
– ―hatti-harakat, o‗zini 
tutish‖ so‗zidan) – psixologiya va pedagogikadagi yetakchi nazariyalardan biri. 
Ushbu nazariya tarafdorlarining fikricha, o‗rganish – bu passiv jarayon bo‗lib, 
o‗rganuvchining tashqi ta‘sirlarga javoblaridan iborat. O‗rganuvchi ―toza taxtacha‖ 
(tabula rasa)
sifatida qaraladi va ta‘lim jarayonining maqsadi tashqi ijobiy yoki salbiy 
ta‘sirlar (stimullar) yordamida unda kerakli hatti-harakatlar shakllantirishdan 
iboratdir. Bihevorizm nazariyasi asoschilari: Jon Uotson 
(John Watson)
, Burrus 
Skinner 
(Burrhus Skinner)
, Ivan Pavlov, Edvard Torndayk 
(Edward Thorndike)
, 
Albert Bandura 
(Albert Bandura)
va boshqalar. 
26
Dole J. A., Duffy G. G., Roehler L. R. and Pearson P. D. Moving from the Old to the New: 
Research on Reading Comprehension Instruction. // Review of Educational Research. – 1991, Vol. 
61, No. 2, pp. 239-264.

---

An‘anaviy qarashlar tarafdorlarining fikriga ko‗ra, mutolaa– bu