Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

Şimal-şərq tərəfi
Kül  tigin  koy  yılka  yiti  yegirmikə  uçdı,  tokuzınç  ay  yiti 
otuzka  yoğ  ertürtimiz.  Barkın,  bədizin,  bitig  taş/m/  biçin  yılka 
yitinç ay yiti otuzka kop alkadı/mız/.  Kül  tigin (ölip) kırk artukı 
(yı)ti  yaşın,  boltı  (S.Y.Malov:  bulıt).  Taş  ....  Bunta  bədizçig 
Toyğım Eltəbər kəlürti.
Cənub-şərq tərəfi
Bunça  bitig  bitigmə  Kül  tigin  atısı  Yolığ  tigin  bitidim. 
Yigirmi  kün  olurıp  bu  taşka  bu  tamka kop  Yolığ  tigin  bitidim. 
Iğar  oğlanıqızda,  tayğuniQizda,  kegidə  igidür  ertigiz,  uça 
bardiQiz. TeQri tirig edkiçə
286
Cətıüb-qərb tərəfi
Kül  tiginin  altumn,  kümüşin,  ağışm,  barımın  türk  çığay 
karanm  ayığma  toyğut  bu  ...  bəgim  tigin  yögərü  terj/ri/  ...  taş 
bitidim Yollığ tigin.
Qərb tərəfi
1.  Kurıdan  uğ  ...  inim  Kül  tigin  elti  ...  isig,  küçig birtük 
üçün türk bilgə kağan ayukıka inim Kül tiginig közədü olurt...
2.  Inançu apa Yarğan Tarkan atığ ...
TƏRCÜMƏ 
Cənub  tərəfi
1.  Tanrı  tək  göylərdə  doğulmuş  türk  müdrik  xaqanı  bu 
vaxt  taxta  oturdum.  Sözümü  bitənə  qədər  eşit:  məndən  sonra 
duran kiçik qardaş  və  qohumlarım, oğlanım, birləşmiş qəbiləm, 
xalqım,  sağdakı şad və apa bəylər, soldakı tarkanlar və buyuruq 
bəylər, otuz ...
2.  ...  doqquz  oğuz  bəyləri,  xalqı,  bu  sözümü  yaxşıca 
eşidin,  möhkəmcə  dinləyin.  Şərqə  -  gündoğana,  cənuba  -   gün 
ortasına,  qərbə  -  günbatana,  şimala -  gecə  ortasına  -   bu qədər 
yerin içindəki xalq bütünlüklə mənə tabedir. O qədər xalqı...
3.  ...  tam təşkil etdim. İndi eldə (dövlətdə) iğtişaş yoxdur. 
Türk xaqanı ötükən ormanında otursa, eldə kədər yoxdur. Şərqə 
Şandun  düzünə  təki  qoşun  çəkdim,  dənizə  azacıq  dəymədim 
(çatmadım). Cənuba Doqquz Ərsəngə təki qoşun çəkdim, Tibetə 
azacıq çatmadım (dəymədim). Qərbə İnci (Zərəfşan) çayım
4.  keçərək  Dəmir  Qapıya  (Alma-Ata  və  Daşkənd 
şəhərləri arasındakı Buzqala keçidi) təki qoşun çəkdim.  Şimala 
Yer Bayırku yerinə təki  qoşun çəkdim.  Bu  qədər yerlərə  qoşun 
yürütdüm,  ötükən  ormanında  yaxşı  sahib  ox  imiş.  El  tutmalı 
(dövlət  yaratmalı)  yer  ötükən  ormanı  imiş.  Bu  yerdə  oturub 
Tabğaç xalqı ile
287

5.  düzəlişdim.  Qızıl,  gömüş,  taxıl,  ipək  bol-bol  o  qədər 
çox  verən  Tabğaç  xalqının  sözü  (dili,  nitqi)  şirin,  hədiyyəsi 
yumşaq imiş.  Şirin sözü (dili)  ilə,  yumşaq  hədiyyəsi  ilə aldadıb 
uzaqda  yaşayan  xalqı  yaxınlaşdırır  imiş.  Yaxın  yerləşdikdən 
sonra pis əməlləri eləcə öyrədir imiş.
6.  Yaxşı,  müdrik  adamları,  yaxşı,  cəsur  adamları 
yürütməz  imiş.  Bir  adam  yanılsa,  qəbiləsi,  xalqı  son  nəfərinə 
tək doğranmaz imiş.  Şirin  sözünə (dilinə),  yumşaq hədiyyəsinə 
aldanıb,  türk xalqı, çoxluca öldün. Türk xalqı, bir hissən cənuba 
Çuğay ormanına deyil, Tün
7.  düzündə yerləşək desə,  türk xalqı, bir hissəni orada pis 
adamlar eləcə öyrədir imiş: uzaq isə, pis hədiyyə verir, yaxm isə 
yaxşı  hədiyyə  verir,  -  deyib eləcə öyrədir  imiş.  Sadəlövh (bilig 
bilməz) adam, o sözə aldanıb, yaxın gedib, çoxlu adam öldün.
8.  O  yerə  doğru  getsən,  türk  xalqı,  öləsisən,  ötükən 
yerində oturub karvanlar göndərsən, heç bir dərdin yox (olmaz), 
ötükən  ormanında  otursan  əbədi  cl  (dövlət)  düzəldərək 
oturasısan,  türk  xalqı,  tox.  Arıq  oxsan,  aclıq,  toxluq bilməzsən, 
bir doysan, aclıq bilməzsən.  Elə olduğun
9.  üçün  səni  yüksəltmiş  xaqanının  sözünə  qulaq  asmadan 
yer  boyu  getdin,  oralarda  tamamilə  zəiflədin,  seyrəldin  (məhv 
oldun).  Orada qalmışın  tamamilə  əldən-dildən  düşərək yüyürür 
idin.  Tanrının  iradəsi  olduğu  (tanrı  fərman  verdiyi)  üçün, 
özümün bəxtim olduğu üçün xaqan oturdum. Xaqan oturub
10. 
yoxsul,  kasıb  xalqı  bütünlüklə  topladım,  yoxsul 
xalqı  varlı  etdim,  az  xalqı  çox  etdim.  Məgər  bu  sözlərimdə 
şişirtmə  var?  Türk  bəyləri,  xalqı  eşidin:  turk  (xalqının) dirçəlib 
el  tutacağım  (dövlət  düzəldəciyini)  burada  həkk  etdim,  yanılıb 
parçalanacağını da
11. 
burada  həkk  etdim.  Nə  qədər  sözüm  varsa,  əbədi 
daşa  həkk  etdim.  Ona  baxaraq  bilin:  indiki  türk  xalqı,  bəyləri, 
taxt-taca  tabe  bəylər,  axı  yanılasısınız.  Mən  (əbədi  daş  ... 
Tabğa)ç 
xaqanından 
naxışçı 
gətirdim. 
Mənim  sözümü 
sındırmadı.
12. 
Tabğaç 
(Çin) 
xaqanının 
saray 
naxışçıllarım 
göndərdi.  Ona  adma  layiq  sərdabə  yaratdırdım,  içinə,  bayırına 
adma  layiq  naxış  vurdurdum.  Daş  hördürdüm.  Ürəyimdəki
288
sözümü  ...  on  ox  oğullarına,  tatlara  (yad  dildə  danışanlara  -  
Ə.R.) təki bunu görərək bilin: əbədi daş
13. 
hördürdüm.  Bu  yaşamalı  isə  indiki  yaşamalı  yerdə 
isə,  elə  yaşamalı  yerdə  əbədi  daş  hördürdüm,  yazdırdım.  Onu
görüb eləcə bilin: o daş..... dim.  Bu yazını yazan nəvəsi (qardaşı
oğlu) Yolığ tigin.
Şəqr tərəfi
1.  Üstdə  mavi  göylər,  altda  qonur  yerlər  yarandıqda 
ikisinin  arasında  insan  oğlu  yaranmış  insan  oğlunun  üzərində 
əcdadım Bumın  xaqan,  İstəmi xaqan taxta oturmuş. Oturub türk 
xalqının elini (dövlətini), qanununu yaratmış, tərtib etmiş.
2.  Dörd  tərəf tam  yağı  imiş.  Qoşun  çəkib dörd  tərəfdəki 
xalqı  bütünlüklə  almış,  bütünlüklə  tabe  etmiş,  başlını  səcdə 
etdirmiş,  dizlini diz çökdürmüş.  Şərqə  Kadırkan ormanına təki, 
qərbə Dəmir qapıya təki yerləşdirmiş. İkisinin arasında
3.  sahib bölgüsüz göytürk  xalqı eləcə oturur imiş.  Müdrik 
xaqan  imiş,  cəsur xaqan  imiş.  Əyanları (buyuruqları) da müdrik 
imiş,  cəsur  imiş.  Bəyləri  də,  xalqı  da düz  imiş.  Onun  üçün eli 
eləcə yaratmış. El (dövlət) yaradıb qanun qoymuş. Özü eləcə
4.  həlak  olmuş.  Basdıranlar,  sıtqıyanlar  şərqdə  gün 
doğanda  Böklü  çöllük  eldən  (Koreyadan),  Tabğaç,  Tibet,  avar, 
Apa  Urum,  qırğız,  üç  kurıkan,  otuz  tatar,  kıtay,  tatabı  -   bunca 
xalq gəlib sıtqımış, dəfn etmiş. O cür məhşur xaqan imiş. Ondan 
sonra kiçik qardaşı xaqan
5.  olmuş, oğlu da xaqan olmuş.  Ondan sonra kiçik qardaşı 
böyük  qardaş  tək  olmadığından,  oğlu  atası  tək  olmadığından 
biliksiz  xaqan  taxta  oturmuş,  pis  xaqan  taxta  oturmuş.  Əyanları 
(buyuruqları) da biliksiz imiş, pis imiş.
6.  Bəyləri,  xalqı  düz  olmadığı  üçün,  Tabğaç  xalqının 
təhriki  hiyləgər  olduğu  üçün,  cəzbedici  olduğu  üçün  kiçik 
qardaşlarla  böyük  qardaşları  bir-birinin  üstünə  saldığı  üçün, 
bəyləri  xalqı  bir-birinin  üstünə  qaldırdığı  üçün  türk  xalqı 
yaratdığı elini (dövlətini) dağıtmış,
7.  xaqan qoyduğu  xaqanım sona yetirmiş.  Tabğaç  xalqına 
bəylik  nəsli  davam  etdirməli  oğulların  qul  oldu,  bakirə
289

xanımlığa  layiq  qızların  kəniz  oldu.  Türk  bəyləri  türk  adım 
ataraq, Tabğaçdakı bəylər Tabğaç adı götürüb Tabğaç xaqanma
8.  tabe  olmuş.  Əlli  il  işini,  gücünü  vermiş.  Şərqə  -   gün 
doğana  Böklü  (Koreya)  xaqanma  təki  qoşun  çəkmiş,  qərbə 
Dəmir Qapıya (Almatı və Daşkənd şəhərləri arasındakı Buzqala 
keçidi)  təki qoşun çəkmiş,  Tabğaç  (Çin) xaqanına elini,  qanunu 
alaraq vermiş. Bütün qara türk
9.  xalqı elə  demiş:  elli  (müstəqil  dövlətli olan) xalq  idim, 
elim  indi  hanı?  Kimə  el  qazanıram?  -   deyir  imiş.  Xaqanlı  (öz 
xaqanı  olan)  xalq  idim,  xaqanım  hanı?  Hansı  xaqana  iş,  güc 
verirəm?  -   deyir  imiş.  Elə  deyib  Tabğaç  (Çin)  xaqanma  yağı 
olmuş.
10.  Yağı 
olub 
dövlət 
təşkil 
etməyi, 
yaratmaq, 
bacarmadığından  yenə  tabe  olmuş.  Bunca  işini,  gücünü 
(zəhmətinin  bəhrəsini)  verdiyinə  hcyfslənmədi.  Türk  xalqı, 
ölək,  nəslimizi kəsək,  - deyir imiş, yox (məhv) olub gedir imiş. 
Üstdə türk tanrısı, türk müqəddəs yeri,
11.  suyu  elə demiş:  Türk xalqı yox (məhv) olmasın deyə, 
xalq  olsun  deyə  atam  İltəris  xaqanı,  anam  llbilgə  xatunu  tanrı 
təpəsində  tutub  yuxarı  qaldırmış.  Atam  xaqan  on  yeddi  igidlə 
sərhədi  aşmış  (yəni  üsyan  qaldırıb  Çin  dövlətindən  kənara  -  
çölə getmiş).  Sərhəddən kənarda
12.  yürüyür deyə xəbər eşidib şəhərdəkilər dağa qalxmış, 
dağdakılar  arana  enmiş,  toplaşıb  yetmiş  igid  olmuş.  Tanrı  güc 
verdiyi  üçün  atam  xaqanın  qoşunu  qurd  (canavar)  tək  imiş, 
yağısı  qoyun  tək  imiş.  Şərqə,  qərbə  qoşun  çəkib  toplamış, 
yüksəltmiş, hamısı
13.  yeddi yüz  igid olmuş.  Yeddi yüz  igid olub elsizləşmiş 
(elini,  dövlətini  itirmiş),  xaqansızlaşmış  (xaqanını,  yəni 
dövlətçiliyini  itirmiş)  xalqı,  kəniz  olmuş,  qul  olmuş  xalqı,  türk 
qanununu  pozmuş  xalqı  əcdadlarımın  qanununca  (qanununa 
görə)  təşkil  etmiş,  öyrətmiş.  Tölis,  tarduş  xalqım  onda  təşkil 
etmiş,
14.  yabğu,  şad  onda vermiş.  Cənubda  Tabğaç  (Çin)  xalqı 
yağı  imiş.  Qərbdə  Baz  xaqanın  doqquz  oğuz  xalqı  yağı  imiş, 
qırğız, kurıkan,  otuz tatar, kıtay,  tatabı -  hamısı yağı  imiş. Atam 
xaqan bunca...
290
15.  qırx  bir  yol  qoşun  çəkmiş,  iyirmi  döyüş  döyüşmüş. 
Tanrı  yar  olduğu  (fərman  verdiyi)  üçün  ellini  elsizləşdirmiş 
(müstəqil  dövləti olanların  dövlətini məhv  edib əlindən  almış), 
xaqanimi  xaqansızlaşdırmış  (yəni,  xaqanı  olan  xalqları  özünə 
tabe  etmiş),  yağını  tabe  etmiş,  dizlini  diz  çökdürmüş,  başlını 
səcdə etdirmiş. Atam xaqan ...
16.  qanun  yaradıb  vəfat  etmiş.  Atam  xaqana  başda  Baz 
xaqanı balbal  qoymuş.  yaşında  qaldım>.  O,  qanunun  üstündə  əmim  xaqan  oturdu. 
Əmim  xaqan  oturub  türk  xalqmı  tənzim  etdi,  yüksəltdi,  kasıbı 
varlı etdi, azı çox etdi.
17.  Əmim xaqan oturduqda özüm <
>  tarduş  xalqı  üzərində  şad  idim.  Əmim  xaqan  ilə  şərqə 
Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  tək  qoşun  çəkdik,  qərbə  Dəmir 
Qapıya tək qoşun çəkdik, Kögmən dağlarını aşaraq qırğız yerinə 
tək qoşun çəkdik.
18.  Cəmi  iyirmi  beşə  dəfə  qoşun  çəkdik,  on  üç  dəfə 
döyüşdük.  Ellini  elsizləşdırdik,  xaqanimi  xaqansızlaşdırdıq, 
dizlini  diz  çökdürdük,  başlım  səcdə  etdirdik.  Türgiş  xaqanı 
türkümüz, xalqımız idi. Bilmədiyi (başa düşmədiyi)
19.  üçün,  bizə  qarşı  yanıldığı,  xəyanət  etdiyi  üçün  xalqı 
öldü,  əyanları  (buyuruqlan),  bəyləri  də  öldü.  On  ox  xalqı 
əziyyət gördü.  Əcdadlarımızın tütdüğü yer,  su  sahibsiz olmasın 
deyo az xalqı təşkil edib, yar ...
20.  Bars  bəy  idi,  xaqan  adı  burada  biz  verdik,  kiçik 
bacımı ona xanım verdik.  Özü yanıldı,  xaqanı öldü,  xalqı  kəniz, 
qul  oldu.  Kögmən  yeri,  suyu  sahibsiz  qalamsın  deyə,  azsaylı 
qırğız xalqını təşkil edib gəldik. Döyüşdük...
21.  yenə  verdik.  Şərkə  Kadırkan  ormanını  aşaraq  xalqı 
elə yerləşdirdik, elə təşkil etdik. Qərbə Kənü Tarmana təki türk 
xalqını  elə  yerləşdirdik,  elə təşkil  etdik.  O  vaxt qul  qullu,  kəniz 
kənizli  idi.  Kiçik  qardaşı  böyük  qardaşını  tanımaz  idi,  oğul 
atasını tanımaz idi.
22.  O  qədər  qazanmış,  düzəltmiş  elimiz,  qanunumuz  idi. 
Türk  oğuz bəyləri,  xalq  eşidin:  üstdən  tanrı  basmasa,  altdan  yer
291

dəlinməsə,  türk xalqı, elini (dövlətini),  qanununu kim dağıtmağı 
bacarası idi? Türk xalqı
23.  ayıl.  İtaət  etdiyin  üçün  səni  yüksəltmiş  müdrik 
xaqanma,  axar-baxarlı yaxşı  elinə özün yanıldın,  pislik  gətirdin. 
Yaraqlılar  haradan  gəlib  səni  yaydı?  Süngülülər  haradan  gəlib 
səni  sürüb apardı? Müqəddəs Ötükən ormanı xalq getdi. Şərqə
24.  ...  getdin.  Qərbə  gedənlərin  getdin.  Getdiyin 
yerlərdə yaxşı olanı o idi: qanın su kimi axdı,  sümüyün dağ kimi 
yatdı.  Bəylik nəsli davam etdirməli oğulların  qul oldu, xanımlıq 
bakirə qızların kəniz oldu.  Qanmadığın  üçün,  piç  olduğun üçün 
əmim xaqan vəfat etdi,
25.  başda  qırğız  xaqanını  balbal  qoydum.  Türk  xalqının 
adı,  şöhrəti yox (məhv) olmasın deyə, atam xaqanı anam xatunu 
yüksəltmiş  tanrı,  el  verən  tanrı,  türk  xalqının  adı,  şöhrəti  yox 
(məhv) olmasın deyə, özümü o tanrı
26.  xaqan  oturtdu.  Elə  bir  varlı  xalqa  xaqan  oturmadım. 
Qamı  (içi)  aşsız  (yəni:  ac),  üstü  (bayırı)  donsuz  (yəni:  lüt, 
çılpaq)  qorxaq  və  zavallı  xalqın üzərində xaqan oturdum.  Kiçik 
qardaşım  Kül  tigin  ilə  məsləhətləşdik.  Atamızın,  əmimizin 
qazandığı xalqın adı,  şöhrəti yox (məhv) olmasın
27.  deyə  türk  xalqı  üçün  gecə  uyumadım  ((yatmadım), 
gündüz oturmadım (istirahət etmədim), kiçik qardaşım Kül tigin 
ilə,  iki  şad  ilə  əldən  düşüncəyədək (ölərək, yetərək) qazandım. 
Elə  qazanıb  birləşən  xalqı  oddan,  sudan  keçirmədim 
(cəzalandırmadım).  Mən  özüm  xaqan  oturduğuma  görə...  yer 
boyu
28.  getmiş  (səpələnmiş)  xalq  əldən  düşmüş  halda 
(ölərək, yetərək) piyada, yalın yenə gəldi. Xalqı yüksəldək deyə 
şimala  oğuz  xalqına  qarşı,  şərqə  kıtay,  tatabı  xalqına  qarşı, 
cənuba  Tabğaça  (Çinə)  qarşı  böyük  qoşunla on  iki  dəfə  qoşun 
çəkdim... döyüşdüm. (Ondan)
29.  sonra  tanrı  buyurduğu  (fərman  vqrdiyi),  bəxtim 
olduğu  üçün,  qismətim  olduğu  üçün  öləsi-  xalqı  diriliyə 
yüksəltdim,  yalm  xalqı  donlu,  kasıb  xalqı  varlı  etdim,  az  xalqı 
çox  etdim.  Sədaqətli  eldə  (?),  sədaqətli  (?)  xaqanlıqda  yaxşılıq 
etdim. Dörd tərəfdəki
292
30.  xalqı bütünlüklə tabe etdim, yağısız etdim, bütünlüklə 
mənə  tabe  oldu.  İşini,  gücünü  verərək bu qədər qanun qazanıb 
kiçik  qardaşım  Kül  tigin  özü  elə  vəfat  etdi.  Atam  xaqan  vəfat 
etdikdə kiçik qardaşım Kül tigin yeddi yaşda qaldı. (On yaşda)
31.  Umay tək anam xatunun bəxtinə kiçik qardaşım  Kül 
tigin  igid  adı  qazandı.  On  yeddi  yaşında  əmim  xaqanın  elini 
(dövlətini), qanununu eləcə qazandı. Altı bağlı (tayfalı, qəbiləli, 
xalqlı)  Soğdaya  qarşı  qoşun  çəkdik,  tabe  etdik.  Tabğaç  (Çin) 
Onq tutuk əlli (minlik qoşunla gəldi... döyüşdük).
32.  Kül tigin piyada hücum etdi. Onq tutukun yorçununu 
yaraqlı  halda  əli  ilə  tutdu,  yaraqlı  da  xaqana  təslim  etdi.  O 
qoşunu  orada  məhv  etdik.  İyirmi  bir  yaşında  Çaça  səninlə 
döyüşdük.  Ən  ilk  dəfə  Tadıkın  Çorun  boz  (atını  minib  hücum 
etdi, o at orada ...)
33.  öldü.  İkinci  dəfə  Işbara  Yamtarın  boz  atmı  minib 
hücum  etdi.  O  at  orada  öldü.  Üçüncü  dəfə  Yəgin  Siiig  bəyin 
geyimli  (yəhərli-yüyənli?)  kəhər  atını  minib  hücum  etdi.  O  at 
orada öldü. Yarağına, zirehinə yüzdən artıq ox dəymişdi; üzünə, 
başına biri də dəymədi.
34.  ... hücum etdiyini, türk bəyləri, hamısını bilirsiniz. O 
qoşunu  orada  yox  (məhv)  etdik.  Ondan  sonra  Yer  Bayırku 
sərkərdəsi  Ulu  İrkin  yağı  oklu.  Onu  dağıdıb  Türki  Yarğun 
gölündə məğlub etdik. Ulu İrkin azacıq döyüşçü  ilə qaçıb getdi. 
Kül tigin (iyirmi a ltı...)
35.  yaşmda  olanda qırğızlara  qarşı  qoşun  çəkdik.  Süngü 
batımı  qədər  qalınlığı  olan  qarı  söküb  (dağıdıb)  Kögntən 
ormanını  üzüyuxarı yürüyüb qırğız xalqını  yuxuda  ikən  basdıq. 
Xaqanı  ilə  Sona ormanında döyüşdük.  Kül  tigin  Bayıkunun (ağ 
ayğırını)
36.  minib  hücum  etdi.  Bir  döyüşçünü  oxla  vurdu,  iki 
döyüşçünü  təqib  edərək  sancdı  (nizədən  keçirdi).  O  döyüşdə 
Bayırkunun  ağ  ayğırının  budu  smdı.  Qırğız  xaqanını  öldürdük, 
elini aldıq. O ili türgişlərə (qarşı Altun ormanı)
37.  üzüyuxarı  qalxaraq,  İrtış  çayını  keçərək  yürüdük. 
Türgiş  xalqını  yuxuda  ikən  basdıq.  Türgiş  xaqanının  qoşunu 
Bolçuda  od  kimi,  şərab kimi gəldi.  Döyüşdük.  Kül  tigin Başqu 
b o z ...
293

38.  ...  tutdurdu.  İkisini  özü  aldırdı.  Onda  yenə  qoşuna 
girib türgiş xaqanının buyuruğu Az tutuku əli  ilə tutdu, xaqanını 
orada  öldürdük,  elini  (dövlətini)  aldıq.  Qara  türkiş  xalqı 
tamamilə  tabe  oldu.  O  xalqı  Tabarda  (yerləşdirdik.  Yenə 
yürüyüb...)
39.  Soğdak  xalqını  tənzim  edək  deyə  İnci  (Zərəfşan) 
çayım  keçərək  Dəmir  Qapıya  təki  qoşun  çəkdik.  Ondan  sonra 
türgiş  xalqı  yağı  olmuş  kənərəslərə tərəf getdi.  Bizim qoşunun 
atları arıq, azuqəsi yox idi. Pis adamlar i ...
40.  İgid döyüşçülər bizə hücum etmiş idi. Belə bir vaxtda 
peşman olub Kül tigini azacıq döyüşçü  ilə ayırıb göndərdik. Ulu 
döyüş döyüşmüş.  Alp  Şalçımn ağ atını  minib hücum etmiş, qara 
türgiş xalqını orada öldürmüş.  Yenə yürüyüb...
Şim al tərəfi
1.  ...  ilə,  Kuşu tutuk ilə  döyüşmüş,  əsgərlərini bütünlüklə 
öldürmüş,  evini,  dövlətini  ...  bütünlüklə  gətirmiş.  Kül  tiginin 
iyirmi  yeddi  yaşında  karluk  xalqı  azad,  sərbəst  ikən  yağı  oldu. 
Müqəddəs Tamağ başında döyüşdük.
2.  Kül  tigin  o  döyışdə  otuz  yaşında  idi.  Alp  Şalçımn  ağ 
atını  minib  hücum  etdi.  İki  döyüşçünü  təqib  edərək  sancdı 
(nizədən  keçirdi).  Karluku  öldürdük,  aldıq.  Az xalqı  yağı  oldu. 
Qara  göldə  döyüşdük.  Kül  tigin  otuz  bir  yaşında  idi.  Alp 
Şalçımn ağını
3.  minib  hücum  etdi,  az  eltəbərini  tutdu.  Az  xalqı  orada 
yox  (məhv)  oldu.  Əmim  xaqanın  eli  qarışıq  (iğtişaş)  olduqda, 
xalqın  eli  asi  olduqda  (yəni,  qəbilələr  mərkəzi  dövlətə  qarşı 
üsyan  qaldırdıqda)  izgil  xalqı  ilə  döyüşdük.  Kül  tigin  Alp 
Şalçımn ağmı minib
4.  hücum  etdi.  O  at  orada  düşdü  (öldü).  İzgil  xalqı  öldü. 
Doqquz oğuz xalqı  öz xalqım  idi.  Göylər,  yerlər qarışdığı  üçün 
yağı  oldu.  Bir  ildə  beş  yol  döyüşdük.  Ən  ilk  Toğu  şəhərində 
döyüşdük.
5.  Kül  tigin  Azmanın  ağını  minib  hücum  etdi,  altı 
döyüşçünü  sancdı  (nizədən  keçirdi).  Qoşun  toqquşmasında 
(döyüşündə)  yeddinci  döyüşçünü  qılıncladı.  İkinci  dəfə
294
Kuşlağakda  ediz  ilə  döyüşdük.  Kül  tigin  Az  kəhərini  minib, 
hücum edib bir döyüşçünü sancdı (nizədən keçirdi),
6.  doqquz  döyüşçünü  mühasirədə  nizədən  keçirdi.  Ediz 
xalqı orada öldü. Üçüncü dəfə Bol...nda oğuz ilə döyüşdük.  Kül 
tigin Azmanın ağmı minib hücum etdi, sancdı. Qoşununu qırdıq, 
elini aldıq. Dördüncü dəfə Çuş başında döyüşdük. Türk
7.  xalqı  ayağını  boşaltdı  (ayağını  qaçaraq  qoydu),  xain 
olası idi. Qabaq (əvvəl) gəlmiş qoşununu (avanqardmı) Kül tigin 
qovub Tonralardan  bir qəbilə,  alpağulardan on döyüşçünü Tona 
tiginin  dəfnində  mühasirə  edib  öldürdük.  Beşinci  dəfə  Əzgənti 
Kadazda oğuz ilə döyüşdük. Kül tigin
8.  Az  kəhərini  minib  hücum  etdi,  iki  döyüşçünü  sancdı 
(nizədən  keçirdi),  şəhərə  girmədi.  O,  qoşunu  orada  öldürdük. 
Mağa  kurqanda  qışlaytb  yazda-oğuzlara  qarşı  qoşunla  sərhədi 
keçdik.  Kül  tigini  evi  müdafiə  etməyə  təyin  etdik.  Oğuz  yağı 
ordanı basdı. Kül tigin
9.  Yetim  at  minib  doqquz  döyüşçünü  sancdı  (nizədən 
keçirdi),  ordanı  vermədi.  Anam  xatun,  başqa  analarım,  böyük 
bacılarım, gəlinlərim,  xanımlarım -  bunca diriləriniz kəniz olası 
idi, ölüləriniz yurdda, yolda yataraq qalası idi.
10.  Kül  tigin  olmasa  idi,  hamınız  öləsi  idiniz.  Kiçik 
qardaşım  Kül  tigin  həlak oldu,  özüm düşündüm.  Görür gözüm 
görməz  tək,  bilər  biliyim  bilməz  tək  oldu,  özüm  düşündüm. 
Baxtı (taleyi) tanrı yazar, insan oğlu hamısı ölümlü törəmiş.
11.  Eləcə düşündüm.  Gözdən  yaş gəlsə,  könüldən  güclü 
sıtqı  gəlsə,  yanaraq  düşündüm,  möhkəmcə  düşündüm.  İki  şad, 
digər  kiçik  qohumlarım,  oğlanlarım,  bəylərim,  xalqımın  gözü 
qaşı pis olası deyib düşündüm. Dəfn edən, mərsiyə (sıtqı) deyən 
kıtay, tatabı xalqından başda
12.  Udar  sənün  gəldi.  Tabğaç  (Çin)  xaqanından  İsyi 
Likən  gəldi,  on  min  pul,  qızıl,  gümüş nəhayətsiz gətirdi.  Tibet 
xaqanından  Bölön gəldi.  Qərbdə  günbatandakı  Soğd,  Bərçəkər, 
Buxara ulusu xalqından Nən sənün oğul Tarkan gəldi.
13.  On  ox  oğlum  türgiş  xaqanından  Makraç  möhürdar, 
Oğuz  Bilgə  möhürdar  gəldi.  Qırğız  xaqanından  Tarduş  Inançu
295

çor  gəldi.  Sərdabə  tikən,  naxış  yaradan,  yazılı  daş  düzəldən 
Tabğaç (Çin) xaqanının qohumu1 Çan sənün gəldi.
Şimal-şərq tərəfi
Kül  tigin qoyun  ili  on yeddisində  vəfat  etdi,  doqquzuncu 
ayın  iyirmi  yeddisində  dəfn  etdik.  Sərdabəsini,  naxışını,  yazılı 
daşım  meymun  ili  yeddinci  ayın  iyirmi  yeddisində  (27  avqust
732-ci  il)  bütünlüklə  tamamladıq.  Kül  tigin  öləndə  qırx  yeddi 
yaşı oldu. D aş... bunca naxışçı Toyğun Eltəbər gətirdi.
Cənub-şərq tərəfi
Bunca  yazı  yazan  Kül  tiginin  qardaşı  oğlu  Yolığ  tigin 
yazdım. İyirmi gün oturub bu daşa bu damğanı bütünlüklə Yolığ 
tigin  yazdım.  Sadiq  oğlanınızdan,  övladınızdan,  ...  yüksəldir 
idiniz, vəfat etdiniz. Göylərdə diri edilənəcən...
Cənüb-qərb tərəfi
Kül  tiginin  qızılını,  gümüşünü,  pulunu,  dövlətini  türk 
yoxsul  qara  camaatının  ...  toyğunlar  bu  ...  bəyim  tigin  yuxarı 
göylərə  ...  daş yazdım Yollığ tigin
Qərb  tərəfi
1.  Şimaldan  uğ  ...  kiçik  qardaşım  Kül  tigin  öldü.  ...  işini, 
gücünü  verdiyi  üçün  türk  müdrik  xaqanı  ...  kiçik  qardaşım  Kül 
tigini gözətləyərək oturdu ...
2.  Inançu Apa Yarğan Tarkan adı  ...
1 Çıkan  qayının, yaxud baldızın oğlu.
296
KÜL TİGİN ABİDƏSİNİN ÇİN MƏTNİ
Kül  tigin  abidəsinin  qərb  tərəfi  Çin  dilində  yazılmışdır. 
A.Heygelin  rəhbərlik  etdiyi  ün  ekspedisiyası  abidənin,  o 
cümlədən  çincə  mətnin  foto-surətini  çıxarmışdır.  Bu  foto­
surətlər üzərində ilk dəfə N.Popov tədqiqat işi aparmış,  1890-cı 
ildə isə Gcorq fon Qabelents mətni almancaya tərcümə etmişdir. 
Məlum  olmuşdur  ki,  kitabə  732-ci  ildə  Çin  imperatoru  Hiycn- 
tsinq tərəfindən yazılmışdır. Çin mətninin fransız dilinə ən yaxşı 
tərcüməsini  1892-ci  ildə  Q.Şlcgel  vermişdir.  Bu  mətn 
V.V.Radlovun çıxardığı surət əsasında  1895-ci  ildə  V.Vasilyev 
tərəfindən  alman  dilinə  tərcümə  edilmişdir.  Parker  onu  ingilis 
dilinə çevirmiş,  Çin  mətninin  türk dilinə  tərcüməsinin  müəllifi 
isə Hadiyə Erturkan olmuşdur.
Yazının yuxansındakı heroqliflərin mənası belədir:
-  Mərhum Kül tigin abidəsi
297

■v 
*<Г
 
^
 'V
 ■
5- 
V" 
'+*
 Ч
 ^
 V
 *
K ül tığ ın   a b id ə sin in   Çin  m ə tn i
&  tfl 
x t  M
& f   tir
M
İL
A
*4.
'A
/i
?■
}'
JL
A
A
f
i  i .