Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
249 MƏTN Ön tərəf :t*w>: i + yiu : ı»n: \ ч т ; ш : г ; м * 1>: ъ + л : ч.» t *л ı • |1*> уля:н)',чг:ньт:4-т^«1 з : т : x rw ; >«>,ятнк: ı*xr: пулг : » i ') yh : ıxj>Yrf 2 : ш т : xm : rc к: тчич и : m : xtr : ш х > г <Г£Ш>¥ГШ*№ yw ı : » т : гнч#т44>0: Л к:»ткм : ) т : ч т м т т к т к ;хч«м: г j y >: > y x d : ı^hY : » o j r « : < m y : w ıiır k Y : > y m 4 ;)нч^: m t : w i : x m : гы*г: xy > d : чшу * х ............' М г л к : \ + Н 1 ' ж ч т ъ : iiw>d:rYD:.m w:x 4 : h . y >£* : xw d : m w : w 5 : t m : ^ : r ^ « : ı«hU 4 » :^ :^ ı:ç ır :« :» n r iM h 6 : m 4 h : t* r : ex* : hhtyd * x:»»»Y>: 4 irt> x : x # * xj > x 4>0 :ı^TTk:m^rrkrr^kTHB^R^rHjrmHKio 7 H4>4-:»Wk:4i54u4»i:iifTTk:nrYmt* ...........................rf,4k:w 4j:t»«rM h:i^^w :4K tu: и в 8 j > i ? : x * t * r s : x e : ) » ............... 250 Sağ tərə f : т » : 4 ,144:н»уч:нм:*11ч«4>>1>х*ь;х«4х:1*4 9 > m u )»>j:AYa«:rbTv nu^rfs «>A 4 »> j ............ *« dd :> m »I 4 >« yd .^чь: й*+г A*f ь: f*4>J; m>fx: хч»т: 4i*wnm 10 M m : fAiRfi: »4 y : хюуи : xerfs; гтчь: +оич : x » oyh :iThY:i 4 >W 4 > xym *:x>: ш г >: ximt : if ь ı ı > j +4 i > j+ jw :x o Y 4;x f y i w w ı » * ж i ш ч « :т > 4 :ч)Ун;х$пт»‘м:тчАгп>хгы »;х): 4 *чк Т к т т « х ш * т 1 »;г«ч 4 :x»+)YHti : т « готигхдо: n * y : m : m i< : t w > oy 4. h : w h > j : чуи >: *л*: хетт: « m »4 j : >44« ;гкг:ттч:А ................. -х к т к п м и ) Yuxarıda üfıqi yazı x m : xıuro 5 m sw K x w u » ı омюстсум 6 wm 5># u M) 2 m * » k t 7 ш :*0Ы 3 12 Abidənin yaxınlığında birinci daşdakı yazı N 444: >44*441 251 TRANSKRİPSİYA Ön tərəf 1. Eçümiz-apamız Bumın kağan tört buluqığ kısmıs, yığmış, yaymış, basmıs. Ol kan yok boltukda kisrə el yetmiş, ıçqınmıs, kaçışmıs... 2. Kağanladuk kağanın ıçğını ıdmıs türk bodun öıjrə kün toğsıkıqa, kisrə kün batsıkıqa, bəriyə Tabğaçka, yıraya yış(ka təgi)... 3. alp ərin balbal kısdı. Türk bodun adı yok bolu barmıs erti. Türk bodun yitməzün tiyin, yoluk bolmazun tiyin üzə tenri tir ermis... 4. kapağan Eltəris kağan elirjə kılmtım. Eletmis Yabğu oğlı Işbara Tamğan, Çor Yoğa inisi bilgə Işbara Tamğan Tarkan yumğılıq bes yetmiş eçim, atım... 5. Bu Tabğaçda yıraya bəg oğuz ara yeti ərən yağı bolmıs. Katjım bağa teqrikən tiyin anta yorımıs, isig, küçin bermis... 6. Teorikənkə içig bertin tiyin yarlıkamıs sad atığ anta bermis. Boltukda tokuz oğuz bəg yağı ermis, bödük ermis. TcQriken yorı (mıs)... 7. Yabız bat biz, azığ üklisig körtig irti, sülətim, tir ermis. Amtı bəgləritnə tir ermis. Biz az biz tiyin kork (mıs)... 8. Karpm sad ança ötünmis: teqrikən almazun tiyin... (bo)dun anta berməzinə tasıl(mıs)... Sağ tərəf 9. Kamuk balıka təgdim, akunladım (S.Y.Malov: kunladım, H.N.Orkun: konuldım), altım. Süsi kəlti. Karasın yığdım, bəgi kaçdı...ğ erti. Tabğaç bodun... tokıdtım, yığdım, basdım, yaydım... bozkunça. 10. gəlir ertimiz. Ekin ara bəg yağı bolmıs, təgməçimən, tiyin sakıntım: teqri bilgə kağanka sakmu isig, küçig bersəgim bar ermis erinç. Təgdükim üçün... yığdım. Ebkə təgdükim uruş kılıp. 11. Təgip inimə, oğluma ança ötlədim: Kalyunp Eltəris kağanka adırılmaduk, yaqılmaduk, teqri bilgə kağanta 252 adırılmalım, azmalım, tiyin ança ötlədim: keri banğma bardı. Bilgə kağanm bodunı... bardı. Ölügin atka isig, küçig berti. 12. Üzə teqrı kan lüi yılka yetinç ay küçlig alp kağanımda adıralu bardıqız. Bilgə ata(m), eçim yoğm alur ağınm kazğantım. Sub, yer, teqri, ö d ... (Tabğ) aç kirür erti. Yoxanda üfüqi yazı 1. (Ataçım)ka bitig taşığ 2........ (kıl)dım, beqigü 3. (Kağanım) ataçım 4. Bilgə ata(m), eçim lü 5. Yılka bilgə 6. Külig ər edgü k(an) 7. Ata(m), eçim Abidənin yaxınlığında birinci daşdakı yazı Işbara Tarkan balbalı TƏRCÜMƏSİ Ön tərəf 1. Əcdadımız Bumın (mətndə: Yamı) xaqan dörd tərəfi sıxışdırmış, yığmış, yaymış, basmış. O xan yox olduqdan (vəfat etdikdən) sonra el sona yetmiş, dağılmış, qaçışmış. 2. Xaqan qoyduğu xaqanını xaricə göndərmiş (qovmuş) türk xalqı önə - gündoğana, geriyə - günbatana təki, sağa - Tabğaça, şimala - ormafna təki)... 3. Cəsur döyüşçülərini balbal qoydu. Türk xalqının adı yox olaraq getmiş idi. Türk xalqı sona yetməsin deyə, yoluq olmasın (seyrəlməsin) deyə üstdə Tanrı deyir imiş... 4. Fateh (qapağan) Eltəris xaqan elinə verildim. Eletmiş Yabğunun oğlu Işbara Tamğan, Çor Yoğanın kiçik qardaşı müdrik Işbara Tamğan Tarkan bir yerə yığılmış altmış beş böyük və kiçik qohumlarım... 5. Bu Tabğaçdan şimala bəy oğuzlar arasında yeddi ən igid (ərən) yağı olmuş. Atam bağa tanrısifət deyə onda yürümüş, işini, gücünü vermiş... 253 6. Tannsifətə zəhmətini (işini) verdin deyə fərman vermiş, şad adım onda (o vaxt) vermiş. Olduqda doqquz oğuz bəyləri yağı imiş, böyük imiş. Tannsifət yürümüş... 7. Biz pis və alçağıq, azı çox gördük. Qoşun çəkdim - deyir imiş, indiki bəylərimə deyir imiş ... Biz azıq deyə qorxmuş... 8. Atam şad eləcə öyüd vermiş: tannsifət almasın deyə... xalq onda (düşmənə) verməmək üçün üsyan qaldırmış... Sağ tərəf 9. Bütün şəhərlərə hücum etdim, axın etdim, aldım. Qoşunu gəldi, əsgərlərini (qara camaatı) öldürdüm, bəyləri qaçdı... idi. Tabğaç (Çin) xalqı... qalib gəldim, yığdım, basdım, dağıtdım (yaydım)... pozunca ... 10. gəlir idik. İkisinin arasında bəy yağı olmuş. Hücum etməliyəm, - deyə fikirləşdim: tanrı (müqəddəs) müdrik xaqana düşünərək işimi, gücümü verməyim var imiş. Hücum etdiyim üçün ... yığdım (qalib gəldim). Evə çatdıqda vuruşub ... 11. Hücum edib kiçik qardaşıma, oğluma eləcə nəsihət verdim: qəzəblənib Eltəris xaqandan ayrılmadıq, (ona qarşı) yanılmadıq. Tanrı müdrik xaqandan ayrılmayaq, (ona qarşı) səhv etməyək, - deyə eləcə nəsihət verdim: geri gedən getdi. Müdrik xaqanın xalqı... getdi, ölün şöhrətə işini, gücünü verdi. 12. Üstdə tanrı xan əjdaha ili yeddinci ayda güclü igid xaqanımdan ayrılaraq getdiniz (vəfat etdiniz). Müdrik ata(m), böyük qardaşım (sizi) dəfn etməklə sərvəti qazandım. Su, yer, tanrı, tax t... Tabğaça (Çinə) tabe olur idi. Y ux an d a üfıqi yazı 1. (Ataçım)a yazılı daşı 2....... etdim, əbədi 3. (xaqanım) ataçım 4. müdrik ataçım əjdaha 5. ildə müdrik 6. məşhur igid, yaxşı xan 7. ataçım öldü 254 Abidənin yaxınlığında birinci daşda yazı Işbara Tarkanın balbalı Qeydlər 1. 0 ö 1 - Bütün nəşrlərdə və S.Y.Malovun təqdim etdiyi foto-surətdə Yamı kağan şəklində verilmişdir. İ.Markvart sübut etmişdir ki, Tumın xaqan, Bunun xaqan və Yamı xaqan eyni bir şəxsdir. Buna görə də biz oxucunu çaşdırmamaq üçün Yamı kağan yox, Bumın kağan kimi transkripsiya və tərcümə etdik. 2. O c 9 - akunladım. S.Y.Malov bu sözü «kunladım», H.N.Orkun «konuldım» kimi oxuyur. Məncə, akunladım, yəni axm etdim, sel kimi axdım daha doğrudur, çünki S.Y.Malovun transkripsiyasmda sözün mənası yoxdur (düzdür, S.Y.Malov onu «nabeq» kimi tərcümə edir; əslində «nabeq» elə «axm» sözünə uyğur gəlir), H.N.Orkunun transkripsiyasmda isə sözün mənası yerinə düşmür («konuldum» sözü «yerləşdirildim» deməkdir). 3. 0 c 12 - S.Y.Malovun və H.N.Orkunun nəşrlərində və S.Y.Malovun təqdim etdiyi foto-surətdə lüi-yılka yazılmışdır. C.Klausonun nəşrində k oy y ılk a kimi təqdim edilir. Qəribə burasıdır ki, C.Klausonun təqdim etdiyi foto-surətdə də k oy yılka sözləri görünür. Hansı nəşrin, hansı foto-surətin düzgün olduğunu deyə bilmərik. 4. 0 c 12 - Taçam sözü bizdə şübhə oyadır. A.fon Qaben buna ataçım kimi oxuyur. Mən atam, eçim kimi oxuyuram. 5. 0 c 12 - küçük alp kağanımda ... S.Y.Malovun təqdim etdiyi foto-surətdə /f A|M,JfYAK6 küçlik alp ə r kağanımda şəklində yazılmışdır. 6. 0 c 12 - sub, yer - qədim türklər insan yaşayan, daha doğrusu, özlərinin yaşadıqları yeri «su, yer» adlandırırdılar. Bu, müasir anlayışla, azərbaycanlıların ərəb dilindən aldıqları «vətən» sözünə bərabərdir. 7. Yuxarıda üfiqi yazıda - kiilig ər edgü ... S.Y.Malovun təqdim etdiyi foto-surətdə p f X Y' uluğ alp ər edgü şəklində yazılmışdır. 255 KÜL TİGİN Türk xalqlarının tarixi igid ərənlərin, alp ərənlərin tarixidir: Oğuz xaqan, Bumın xaqan, İstəmi xaqan, İltəris xaqan, Məhəmməd Cahan Pəhləvan, Qızıl Arslan, Şah İsmayıl Xətai ... Belə alp ərənlərdən biri də Kül tigindir. Kül tiginin atası əlli illik Çin əsarətinə qarşı ağır mübarizə aparıb türklərə azadlıq gətirən türk dövlətçiliyini bərpa edən İltəris xaqan olmuşdur. Kül tigin hələ uşaq olarkən 693-cü ildə İltəris xaqan vəfat edir; bu zaman Kül tiginin yeddi yaşı vardı. Kül tigin hələ kiçik yaşlarından igidlik göstərmiş, elin-obanm igid oğlu kimi ad qazanmışdı. Türk elinin hökmdarı Bilgə xaqan Kül tiginin şərəfmə qoydurduğu abidədə yazır: «Atam xaqan vəfat etdikdən sonra Kül tiginin yeddi yaşı vardı. On yaşında Umay tək anam xatunun xoşbəxtliyindən kiçik qardaşım Kül tigin igid adı qazandı». Türk elinin qanununa görə, oğul düşmən basmasa idi, baş kəsməsə idi ona igid adı verməzdilər. Kül tigin on altı yaşında artıq türk elinin tanınmış igidlərindən, istedadlı və basılmaz sərkərdələrindən idi, onun adı düşmənləri lərzəyə gətirirdi. 701-ci ildə Kül tigin böyük qardaşı Bilgə xaqanla birlikdə nisbətən kiçik bir hərbi dəstənin başmda Orta Asiyada yerləşmiş soğda qəbilələrinin üzərinə hücum edir. Heç kim türklərin qələbəsinə inanmırdı. Ancaq Kül tiginin qılıncının sayəsində türklər Çü çayı boyunda yaşayan bütün qəbilələri Türk xaqanlığına tabe edir. Kül tigin öz dəstəsi ilə daha irəli gedib bayırku qəbilələrini də itaət altma alır və soğda qəbilələrinə köməyə gələn Çin qoşunlarını məğlubiyyətə uğradır. Çin ordusunun komandam Onq tutuku əsir alır. Kül tiginin bu döyüşlərdəki igidliyini Bilgə xaqan belə təsvir edir: «Kül tiginin on altı yaşında əmim xaqanın elini, qanununu elə qazandı. Altı bağlı (qəbiləli) Soğdaya qarşı qoşun çəkdik, onları tabe etdik. Çin sərkərdəsi Onq tutuk əlli minlik qoşunla gəldi... döyüşdük. Kül tigin piyada hücum etdi. Onq tutuku yaraqlı- yasaqlı əli ilə tutdu (yəni, özü şəxsən tutdu), yaraqlı da xaqana təslim etdi. Həmin qoşunu onda məhv etdik». 256 K ü l t ig in in h e y k ə lin in b a ş ı 257 706-cı ildə türk ordusu Çinin şimal əyalətlərinə hücum edir. Türklər Çin sərkərdəsi Şaça Çjunun (qədim türk äbidələrindş: Çaça sənün) rəhbərlik etdiyi nizami ordunu darmadağın edir, Çin ordusu üçün hazırlanmış atlan sürüb aparır. Minşa ətrafında baş verən bu döyüşdə türk hərbi dəstələrindən birinə Kül tigin sərkərdəlik edirdi. O bu döyüşdə misilsiz igidliklər göstərir, böyük şöhrət qazanır. Bu zaman onun iyirmi bir yaşı vardı. Bilgə xaqan kiçik qardaşının şücaətini belə təsvir edir: Kül tiginin «iyirmi bir yaşı olanda Çaça sənünlə döyüşdük. O, ən ilk dəfə Tadıkm çonın boz atmı minib hücum etdi, həmin at orada öldü. İkinci dəfə Işbara Yamtarm boz atını minib hücum etdi, həmin at orada öldü. Üçüncü dəfə Yəgin Silig bəyin yəhərli kəhər atmı minib hücum etdi, həmin at orada öldü. Kül tiginin yarağına, zirehli paltarına yüzdən artıq ox dəymişdi; üzünə, başma biri də dəyməmişdi. ...Həmin qoşunu orada məhv etdik». Bü döyüşdə Çin ordusu, Çin qaynaqlarının özünün yazdığına görə, 10 min əsgər itirmişdi. 709-cu ildə Bilgə xaqanın sərkərdəliyi ile türk ordusu şimala - qırğız qəbilələrinə, daha doğrusu, qüdrətli Qırğız xaqanlığına qarşı yürüşə çıxır. Həmin səfərdə iyirmi altı yaşlı Kül tigin də iştirak edirdi. Türk ordusu Yenisey çayım sürətlə keçir və Örpən adlanan yerdə əvvəlcə çik, sonra isə az qəbilələrini məğlub edir. Lakin qış olduğu, bərk qar yağıb bütün aşırım və keçidləri tutduğu üçün Sayan dağlarını aşıb şimala yürüş etmək mümkün olmur, çünki qırğız qəbilələrinin yaşadığı şimal torpaqlarına Sayan dağlarını aşaraq keçmək mümkün olan yeganə yol - Kögmən aşırımı qırğızlar tərəfindən möhkəm qorunurdu. Vəziyyəti düzəltmək üçün qoca və təcrübəli vəzir Tonyukuk orduya komandan, Bilgə xaqan və Kül tigin ona köməkçi təyin edilir. Türk ordusunun qırğız elinə bu qış yürüşü Tonyukuk şərəfinə qoyulmuş abidədə bədii boyalarla təsvir edilmişdir: «Qoşun yürütdüm. - Atlanın, - dedim. Ağ Tərməl çayını keçərək düşərgə saldım. Qoşunu atlara mindirərək qarı sökdüm. Yuxarı, atları yedəkdə tutaraq piyada ağac tuta-tuta qoşunu qaldırdım, öndəki döyüşçülər qarı tapdalayıb yol açdı, kolluq olan təpəni aşdım, yumalanıb endik. On gecə yandakı qar uçğunlannı dolanıb getdik. Bələdçi yolu səhv saldığı üçün Öldürüldü.... - Anı çayı boyu gedək, - dedim. 258 O çay boyu getdik. Qoşunu saymaq üçün atlardan düşürdük. Atlan ağaclara bağladıq. Gecə də, gündüz də getdik. Qırğızları yuxuda ikən basdıq. ... süngü ilə açdıq. Xanın qoşunu toplandı. Döyüşdük. Sancdıq. Xanım öldürdük. Qırğız xalqı xaqana tabe oldu, səcdə etdi. Qayıtdıq». Kül tiginin bu səfərdə göstərdiyi igidliklər Bilgə xaqan tərəfindən Kül tiginin şərəfinə qoyulmuş abidədə belə təsvir edilir: Kül tiginin «iyirmi altı yaşı olanda qırğızlara qarşı qoşun çəkdik. Süngü batımı qədər olan qarı dağıdıb, Kögmən ormanını üzüyuxarı yürüyüb qırğız xalqını yuxuda ikən basdıq. Xaqanı ilə Sona ormanında döyüşdük. Kül tigin Bayırkunun ağ ayğırını minib hücum etdi. Üç döyüşçünü oxla vurdu, iki döyüşçünü təqib edərək qılıncdan keçirdi. Həmin döyüşdə Bayıkunun ağ ayğırının budu sındı. Qırğız xaqanını öldürdük, elini aldıq». Qırğız səfəri 709-cu ilin sonunda başlanıb 710-cu ilin əvvəlində bitir. Güman ki, türk ordusu istirahət etmək üçün ordaya qayıtmadan 710-cu ildə qərbə - türgişləro qarşı yürüşə çıxır. Qaynaqların yazdığına görə, bu yürüşdə türk ordusuna Bilgə xaqan və Kapağan xaqanın oğlu İnəl xaqan sərkərdəlik edirdi, Müdrik Tonyukuk isə baş məsləhətçi idi. Bu döyüşdə də Kül tigin böyük qəhrəmanlıq göstərir. Kül tiginin türgiş səfərində göstərdiyi hünər haqqında qardaşı Bilgə xaqan deyir: «Həmin ili türkişlərə qarşı Altun ormanı /yəni, Altay dağlan/ üzüyuxarı qalxaraq, İrtış çayını keçərək yürüdük. Türgiş xalqmı yuxuda ikən basdıq. Türgiş xaqanının qoşunu Bolçuda od kimi, şərab kimi /qızaraq/ gəldi. Döyüşdük. Kül tigin Başğu boz atı minib hücum etdi. Başğu boz a t ... tutdurdu. İki döyüşçünü özü əsir aldı. Sonra yenə qoşuna soxulub türgiş xaqanının əyanı Az tutuku əli ilə tutdu. Xaqanını orada öldürdük, elini aldıq. Qara türgiş xalqı tamamilə tabe oldu». Türgiş qəbilələrini məğlub etdikdən və onların torpaqlarını Türk xaqanlığına qatdıqdan sonra türk dövlətinin qərb sərhədi, az qala, Aral dənizinə çatır. Bilgə xaqan türgişlərlə müharibəni təsvir etdikdən sonra yazır ki, «İnci çaymı keçərək Dəmir qapıya təki qoşun çəkdik». Buradakı İnci çayı indiki Zərəfşan çayı, Dəmir qapı isə indiki Almatı və Daşkənd şəhərləri arasındakı Buzqala keçididir. Məhz burada, haradasa indiki Səmərqənd ətrafında türk orduları 259 artıq Orta Asiyaya gəlib çıxmış ərəb orduları ilə qarşılaşır. Kül tigin şərəfinə abidədə Bilgə xaqan türgişlərlə vuruşu təsvir etdikdən və «İnci çaymı keçərək Dəmir qapıya təki qoşun çəkdik» söylədikdən sonra yazır: «İgid döyüşçülər bizə hücum etmişdi. Belə bir vaxtda peşman olub Kül tigini azacıq döyüşçü ilə ayırıb göndərdik. Ulu döyüş döyüşmüş». Bilgə xaqanın bu sözlərini qaynaqlar belə izah edir: türk qoşunları türgişləri məğlub etdikdən sonra şərq tərəfdən Dəmir qapı keçidinə çatmış, ərəblər isə cənubda Səmərqəndə yaxınlaşmışdılar. Görünür, türklər ərəblərlə döyüşmək istəməmiş, əsas qüvvələrini geri çəkmiş, Kül tiginin başçılığı ilə kiçik bir dəstəni isə ərəblərin /qədim türklər ərəblərə tezik deyirdilər/ üstünə göndərmişdilər. Kül tigin bu döyüşlərdə misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmiş, onun başçılıq etdiyi dəstə ağır tələfatlar versə də türklərin əsas qüvvələrinin ərəblərdən aralanmasını, nizamlı şəkildə geri çəkilməsini təmin edə bilmişdi. Kül tigirıin bu şücaətləri o vaxt nəinki türk elində, həm də Orta Asiya, Tibet və Çində böyük söz-söhbətə səbəb olmuşdu. Kül tiginin aryerqard dəstəsi təkcə ərəblərin hücumunun qarşısını almaqla kifayətlənməmiş, eyni zamanda cənuba doğru çəkilən türgişlərlə də döyüşə girmiş, habelə Orta Asiyada son Nuşibi bəylərindən biri olan Kuşu Tutukun ordusunu tam məğlub etmişdi. Bilgə xaqan qardaşının bu şücaəti haqqında yazır: Kül tigin «Alp Şalçının ağ atını minib hücum etmiş, qara türgiş xalqını orada öldürmüş, almış. Yenə yürüyüb... Kuşu Tutuk ilə döyüşmüş, əsgərlərini bütünlüklə öldürmüş, evini, dövlətini... gətirdi». O vaxt nəinki bütün türk dünyasında, hətta Çində, Tibetdə, Orta Asiyada, Koreyada /və ola bilsin ki, şərqə hücum edən ərəb ordusunda/ iyirmi bir yaşlı Kül tiginə qarşı çıxan ərən tapılmırdı. 712-ci ildə türk orduları Çinin şimalına hücum edərkən Kül tigin bu döyüşlərdə iştirak edə bilmir, çünki o, 711-ci ildən karluk qəbilələri ile döyüşürdü. Karluklar kül tiginin ordusuna ciddi müqavimət göstərir. Müharibə 715-ci ilədək davam edir. Bu müharibə haqqında Kül tigin şərəfmə qoyulmuş abidədə oxuyuruq: «Kül tiginin iyirmi yeddi yaşında karluk xalqı azad, sərbəst ikən yağı oldu. Müqəddəs Tamağ başında döyüşdük. 260 Kül tigin həmin döyüşdə otuz yaşında idi. Alp Şalçmm ağ atım minib hücum etdi. İki döyüşçünü təqib edərək qılıncdan keçirdi. Karluku öldürdük, aldıq». Qaynaqların yazdığına görə, karluk qəbilələri ilə müharibə 716-ci ildə bitir, karluklar xaqanlığa tabe olur. Karluklarla müharibədən ordaya qayıdanda Kül tigin az xalqı ilə döyüşməli olur. Çünki Kül tigin abidəsində yazıldığı kimi desək, «az xalqı düşmən oldu. Qara göldə (Monqolustanın qərbində Totoxaranor gölü) döyüşdük. Kül tigin otuz bir yaşında idi (716-cı il). Alp Şalçının ağ atını minib hücum etdi. Az eltəbərini (az xalqının hökmdarı eltəbər adlanırdı) tutdu. Az xalqı orada yox oldu». 716-cı ildə Kül tigin ordaya qayıtdıqda türk dövləti böhranlı günlər yaşayırdı: Kapağan xaqanın hakimiyyət tərzindən narazı olan qəbilələr bir-birinin ardınca qiyam qaldırırdı. Xaqanlığı vətəndaş müharibəsi bürümüşdü. Bu qiyamların yatırılmasında Kül tiginin göstərdiyi igidliyi Bilgə xaqan belə təsvir edir: «Əmim xaqanın elində qarışıqlıq olduqda, xalqın eli əmimə asi olduqda izgil xalqı ilə döyüşdük. Kül tigin Alp Şalçının ağ atını minib hücum etdi. Həmin at orada öldü, tzgil xalqı öldü. Doqquz oğuz xalqı öz xalqım idi. Yer, göy qarışdığı üçün yağı oldu. Bir ildə beş dəfə döyüşdük. Ən ilk dəfə Toğu şəhərində döyüşdük. Kül tigin Azmanın ağ atmı minib hücum etdi, altı döyüşçünü qılıncdan keçirdi. Qoşun toqquşmasında yeddinci döyüşçünü qılıncladı. İkinci dəfə Kuşlağakda ediz ilə döyüşdük. Kül tigin Az kəhərini minib, hücum edib bir dyöüşçünü qılıncdan keçirdi doqquz döyüşçünü mühasirədə nizədən keçirdi. Ediz xalqı orada məhv oldu. Üçüncü dəfə BoL.nda oğuz ilə döyüşdük. Kül tigin Azmanın ağ atını minib hücum etdi, sancdı. Qoşunu qırdıq, evini aldıq. Dördüncü dəfə Çuş başında döyüşdük. Türk xalqı ayağını qaçaraq qoydu, xain olası oldu. Öndə gələn qoşununu Kül tigin qovub tonralardan bir qəbilə, alpağulardan on döyüşçünü Tona tiginin dəfnində mühasirə edib öldürdü. Beşinci dəfə Əzgənti Kadazda oğuz ilə döyüşdük. Kül tigin Az kəhərini minib, hücum etdi, şəhərə girmədi. Həmin qoşunu orada öldürdük. Mağı kurqanda qışlayıb yazda oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi keçdik. Kül tigini evi müdafiə etməyə təyin etdik. Oğuz yağı 261 ordam basdı. КШ tigin Yetim ağ atı minib doqquz döyüşçünü qılıncdan keçirdi, ordanı vermədi». Bilgə xaqanın təsvir etdiyi bu sonuncu iki hadisə 716-cı ildə baş vermişdi. Həmin ilin yazmda doqquz oğuz qəbilələri qiyam qaldınr. Qardaşı oğlu Kül tiginin şöhrətindən qısqanclıq hissinə düşən Kapağan xaqan bu dəfə orduya şəxsən özü sərkərdəlik etmək qərarına gəlir, Kül tigini isə kiçik bir dəstə ilə ordada arvad-uşağı qorumaq üçün qoyur. Türklərin əsas qüvvələrinin uzaqlarda - şərqdə doqquz oğuzlarla vuruşduğunu eşidən karluklar (Bilgə xaqan onları sadəcə oğuz adlandırır; qaynaqlarda isə onların adı «üç oğuz» kimi yazılır ki, bu da karluk deməkdir) qisas vaxtının gəlib çatdığmı fikirləşib türklərin ordasına hücum edirlər. Lakin Kül tigin misilsiz igidlik göstərir, bərabər olmayan döyüşdə şəxsən özü doqquz düşməni öldürür ordanı qoruyur. Bu qələbənin əhəmiyyəti haqqmda Bilgə xaqan belə deyir: «Anam xatun, başqa analarım, böyük bacılarım, gəlinlərim, xanımlarım - bunca diriləriniz kəniz olası idiniz, ölüləriniz yurdda, yolda yataraq qalası idiniz. Kül tigin olmasa idi, hamınız öləsi idiniz». Bu, Kül tiginin igidlikləri, döyüşlərdə göstərdiyi şücaətlər haqqında türk qaynaqlarının verdiyi son məlumatdır. Kül tigin ordanı qoruduğu vaxt Kapağan xaqan da doqquz oğuzları məğlub edir. Sonra o, qiyam qaldırmış bayırku qəbilələrini də Tola çayı sahilindəki döyüşdə məğlub edir, lakin geriyə - ordaya qayıtdıqda pusquya düşüb öldürülür. Kapağan xaqan hələ sağlığında türk törüsünü (qanununu) pozaraq böyük oğlu Bögünü kiçik xan elan etmişdi. Türk qanununa görə, xaqan vəfat etdikdə kiçik xan hökmdarlıq taxtına çıxır. Kapağan xaqanın öldürülməsi xəbəri ordaya çatan kimi Bögü xaqan elan edilir. Bundan hiddətlənən Kül tigin ordaya hücum edir, Kapağan xaqanın bütün uşaqlarını və yaxın adamlarını qırır. Kapağan xaqanın uşaqlarından oğlu Bəg tigin və Aşidə Mimi adlanan bir nəfərdə ərdə olan on yeddi yaşlı qızı qurtulub Çinə qaçır. Kül tiginin əmisi uşaqları ilə heç bir düşmənliyi yox idi. O, türk törüsünə (qanununa) uyğun hərəkət edirdi: türk törüsünə görə, böyük qardaşdan sonra xaqanlıq taxtına ondan kiçik qardaş oturmalı idi, sonuncu qardaş vəfat etdikdən sonra taxta böyük 262 (birinci) qardaşın böyük oğlu çıxmalı idi. Türk törüsünə görə, turk taxtına Kapağan xaqandan sonra İltəris xaqanın böyük oğlu Bilgə xaqan oturmalı idi. Kül tigin bu törünü bərpa edir və Türk taxt-tacını böyük qardaşı Bilgə xaqana verir. Ancaq Bilgə xaqan başa düşürdü ki, Kül tiginlo müqayisədə o, taxt-taca layiq deyil, buna görə də taxt-tacı Kül tiginə təklif edir; ordu və xalq da bunu istəyirdi, çünki öz igidlikləri və qəhrəmanlıqları ilə Kül tigin ordunun və xalqm rəğbətini qazanmış, sevimlisi olmuşdu. Lakin Kül tigin qəti şəkildə türk taxt-tacından imtina edir, Bilgə xaqanı taxta çıxarır. Taxt-tac üçün qardaşına minnətdar olan Bilgə xaqan Kül tigini bütün türk ordusunun ali baş komandanı təyin edir. Kül tigin daha İS il qardaşına sədaqətlə qulluq edir. Biz onun bu on beş ildə göstərdiyi qəhrəmanlıqlar haqqmda qaynaqlarda heç bir məlumata rast gəlmirik. Amma əmin olmaq olar ki, onun bu on beş ildə gösterdiyi qəhrəmanlıqlar əvvəlkilərdən heç də az olmamışdır. Qaynaqların yazdığına görə, Kül tigin fasiləsiz döyüşlərdə düşmənin 169 əsgər və sərkərdəsini öldürmüşdü. Kül tigin 731-ci ilin 27 fevralında 47 yaşında hansı bir döyüşdəsə aldığı ağır yaradan vəfat etmişdir. Bilgə xaqan öz kiçik qardaşı üçün möhtəşəm məqbərə tikdirmiş, abidə ucaltmışdır. Dünya tarixində heç bir xaqan, şah, çar,, qeysər, imperator, kral... yaşca və vəzifəcə özündən kiçik olan qardaşı haqqmda Bilgə xaqanın Kül tiginin şərəfinə qoydurduğu abidədə həkk etdirdiyi sözlər kimi səmimi söz deməmişdir. Abidənin mətnində xüsusilə bu sözləri oxuyuruq: «Kiçik qardaşım Kül tigin həlak oldu, özüm qəmləndim. Görür gözüm görməz oldu, özüm düşündüm. Bilər biliyim bilməz oldu, özüm düşündüm. Taleyi tanrı yazar, insan oğlunun hamısı ölümlü törəmiş. Beləcə düşündüm. Gözümdən yaş gələr, ürəyimdən güclü sıtqı gələr, yanaraq qəmləndim, möhkəmcə qəmləndim. İki şadımın, başqa kiçik sərkərdələrimin, bəylərimin, xalqımın gözü kor oldu deyib düşündüm, ağladım». 263 KÜL TIĞIN ABİDƏSİ «Kül tigin» abidəsi ikinci Türk xaqanlığının banisi, Çin mənbələrində Qu-du-lu (türkcə: Kutlığ - xoşbəxt, bəxtli) adlanan İlteris xaqanın kiçik oğlu şahzadə Külün şərəfinə qoyulmuşdur. Azərbaycan Respublikasında nəşr edilən elmi ədəbiyyatda onu səhv olaraq Kül təkin adlandırırlar. Əslində Kül onun adıdır, tigin isə qədim türk qəbilələrinin dilində «şahzadə» deməkdir. Kül tigin 685-ci ildə anadan olmuş, döyüşlərdən birində aldığı ağır yaradan 731-ci ilin fevral ayınm 27-də vəfat etmişdir. Türk adətinə görə, qışda və yazda ölmüş adamı payızda ağaclar yarpaqlarını tökəndə, yayda və payızda ölmüş adamı isə yazda ağaclar yarpaq açanda dəfn edərdilər. Kül tiginin dəfn edildiyi tarix mübahisəlidir. Rus alimi V.V.Radlov onun 731-ci ilin noyabr ayının 1-də, türk alimi H.N.Orkun isə avqust ayınm 21- də dəfn edildiyini yazır. Kül tigin igid insan olmuş. Hələ əmisi Moçur (Kapağan) xaqanın hakimiyyəti illərində türk dövlətinin fatehlik siyasətində və xaqanlığın möhkəmlənməsində böyük xidmət göstərmiş, sonralar taxt-taca vərəsəlik haqqında türk törüsü (qanunu) pozulduqda, qardaşı Bilgə xaqanın taxta çıxmasında əsas rol oynamışdır. Kül tigin nəinki qardaşı Bilgə xaqanm taxta çıxarılma sında, həm də dövləti idarə etməsində, türk xaqanlığının, türk dövlətinin qüdrətinin, şöhrətinin artmasında, türklərin geniş əra zidə tanınmasında başlıca rol oynamışdır. Bilgə xaqan minnət darlıq əlaməti olaraq orduya rəhbərliyi Kül tiginə tapşırmış, onu baş sərkərdə təyin edərək özü yalnız dövlət işləri ilə məşğul ol muşdur. Qoşun sərkərləsi kimi Kül tigin böyük qəhrəmanlıqlar göstərmiş, xaqan qoşununun baş sərkərdəsi olduğu on beş üdə (716-131-ci illər) xeyli ölkə fəth etmiş, döyüşlərdən zəfərlə çıx mış və xeyli düşmən öldürmüşdür. Bunu onun məqbərəsi ətra fında qoyulmuş 169 balbal - öldürdüyü adamları təsvir edən daş dan kobud yonulmuş heykəllər də sübut edir. Kül tiginin şərəfinə ucaldılmış abidəyə həkk olunmuş söz lər Bilgə xaqanm dilindən yazılmışdır. Bilgə xaqan kiçik qarda şının, həm də özünün türk dövlətinin möhkəmlənməsi yolunda 26 4 çəkdiyi zəhmətdən, türk xalqnm adının, şöhrətinin itməməsi, yox olmaması uğrunda çalışmasından, türklərin xalq olması (yə ni, müstəqil olması) uğrunda apardığı mübarizədən, hərbi yürüş lərdən, qələbələrdən və şəxsi şücaətlərindən fərəhlə danışır, qardaşının vəfatına təəssüfünü və kədərləndiyini bildirir. Bilgə xaqan başdaşının yazılmasına, abidə kompleksinin tikilməsinə şəxsən rəhbərlik etmişdir. Abidə kompleksi 732-ci ilin avqust ayının 27-də hazır olmuşdu. Kül tigin abidəsi tilləri yonulmuş dördbucaqlı kəsik piramida şəklindədir; saf olmayan mərmərdən hazırlanmışdır. Abidə özül rolunu oynayan tısbağa şəklində hazırlanmış postamentə geydirilmişdir. Tısbağa mərmər özülün beli de şilmiş, başdaşı oraya bərkidilmişdir. Bilgə xaqanm şərəfmə abidə də Kül tiginin abidəsinin yaxmlığmdadır. Abidə tapılırkən piramida yerə yıxılmış vəziyyətdə olmuşdur, sonradan yerinə taxılmışdır. Abidə kompleksinin indiki vəziyyəti bizə məlum deyildir. Türk tədqiqatçısı Mühərrəm Erginin məlumatına görə, piramidanın hündürlüyü 3 metr 75 santimetr, rus alimi P.M.Melioranskinin məlumatına görə, 3 metr 15 santimetrdir. Abidənin digər ölçüləri haqqında da tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər söyləyirlər: Mühərrəm Erginin yazdığımı görə, abidənin şərq və qərb üzləri aşağıda 132 santimetr, yuxarıda 122 santimetr, cənub və şimal üzləri aşağıda 46 santimetr, yuxanda 44 santimetrdir. P.M.Melioranskinin yazdığına görə isə Kül tigin abidəsinin şərq və qərb üzləri 1 metr 24 santimetr, şimal və cənub üzləri 41 santimetr enlilikdədir. Abidə yuxandan kəmər şəklində haşiyələnir və beşguşəli ulduz şəklində tamamlanır. Abidənin yuxan hissəsi əjdaha şəkilləri (qədim türklər əjdahaya «lüi» deyirdilər; bu söz Çin dilindən alınmışdır) ilə bəzədil mişdir. Şərq (enli) tərəfin üstündə keyik (ceyran) şəkilli xaqan damğası vardır, lakin damğa şəkil deyil, həndəsi cizgidir. Qərb (enli) üzü Çin heroqlifləri ilə Çin dilində yazılmışdır. Çin impe ratorunun adından yazılmış məmdə türk-Çin dostluğundan, imperatorun Kül tiginə və Bilgə xaqana məhəbbətindən, Kül tiginin igidliklərindən danışılır. Çin mətninin sonunda abidənin qoyulduğu tarix gösterilmişdir. Abidənin qalan üç tərəfi (iki dar və bir enli üz) və tillərin kəsik (yonulmuş) hissəsi göytürk Ör- 265 tərcümə etmək olar) Yolhğ tigin hazırlanmış və iyirmi gün ərzində «bitig taşa» həkk etmişdir. Kül tigin abidəsi Monqolustanda Kokşin-Orxon rayonunda Orxon çayı hövzəsində, onun qolları Tola və Hola çayları arasında, Saydam gölü yaxınlığında, Erdeni Tszu budda monastrından 60 kilometr şimalda tapılmışdır. Abidəni 1889-cu ildə rus tədqiqatçısı N.M.Yadrintsev kəşf etmişdir. Abidə ilk dəfə 1892-ci ildə estampajda atlas şəklində transkripsiyasız və tərcüməsiz nəşr edilmişdir. 1894-cü ildə rus alimi V.V.Radlov onu alman dilinə tərcümə edib nəşr etdirir. O vaxtdan başlayaraq 1897-ci ilədək V.V.Radlov Kül tigin abidəsini alman dilində dörd dəfə (1894, 1894, 1895, 1897) nəşr etmişdir. V.V.Radlovla yanaşı, Danimarka alimi Vilhelm Tomsen də Kül tigin abidəsinin tədqiqi ilə məşğul olmuş və 1896-cı ilin əvvəlində bu abidəni birinci dəfə nəşr etmişdir. O sonralar da Kül tigin abidəsini bir neçə dəfə nəşr etmişdir. Kül tigin abidəsinin rus dilinə tərcüməsini, ilk və mənim fikrimcə, indiyədək ən mükəmməl nəşrini həyatdan erkən getmiş rus alimi P.M.Melioranski etmişdir (1899). Abidənin rus dilində son mükəmməl nəşri S.Y.Malova məxsusdur (1951). Kül tigin abidəsi 1940-ct ildə Hüseyn Namik Orkun tərəfindən türk di Ündə nəşr edilmişdir (ikinci nəşri 1987-ci ildə olmuşdur). Bu abidəni türk dilində Mühərrəm Ergin də bir neçə dəfə nəşr etmişdir. Son zamanlar Kül tigin abidəsi ya faksimile, ya da faksimilesiz transkripsiyada ya rus, ya da müxtəlif dillərdə nəşr edilimşdir. Bunlardan qazax dilçisi Q.Aydarovun bir neçə nəşrini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Kül tigin abidəsini Azərbaycan dilinə tərcümədə ilk dəfə (göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə mətn, transkripsiya və tərcümə şəklində) Ə.C.Şükürov və A.M.Məhərrəmov nəşr etmişlər (Qədim türk yazılı abidələri. Bakı, 1976). Kül tigin abidəsinin oxuculara təqdim edilən bu nəşrinin göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə olan mətni Mühərrəm Erginin «Orhun abidələri» (İstanbul, 1980) adlı kitabından götürülmüş foto-surətdir. Qeyd etməliyəm ki, bu mətn nöqsansız deyildir və əslində məni təmin etmir. Lakin başqa nəşrlər daha 267 xon-Yenisey əlifbası ilə türk dilində yazılmışdır. Bundan başqa, Çin mətninin yanında da göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə həkk edilmiş türk mətni vardır. Şəqr tərəfdən qırx, şimal və cənub tərəflərin hərəsində göytürk Orxon-Yeniscy əlifbası ilə on üç sətir yazı vardır. Məm yuxarıdan aşağıya doğru yazıl mışdır və sağdan sola oxunur. Sətirlərin uzunluğu iki metr otuz beş santimetrdir: hərflər: mütənasib, düzgün və gözəl şəkildə yazılmışdır. Abidə kompleksi geniş ərazidə yerləşir. Kül tigin abidəsi eni 28 metr 85 santimetr, uzunluğu 67 metr 25 santimetr, olan bişmiş kərpic döşənmiş meydanda yerləşir. Meydanın ətrafında dərin xəndək qazılmışdır. Kül tigin abidəsi meydanın şərq tərəfində, giriş qapısının yaxınlığmdadır. Kül tigin şərəfmə kitabənin qərbində yenə də üzü şərqə olan böyük məbəd ucalır. Məbədin iç divarlarına onun igidliklərindən bəhs edən divar rəsmləri həkk edilmişdir. Məbəddə Kül tiginin və onun xanımının oturmuş vəziyyətdə heykəlləri vardır. Kül tigin xaqan olmasa da, heykəldə onun başında tac vardır. Tacda qanadları açıq vəziyyətdə qartal təsvir edilir. Heykəldən Kül tiginin qətiyyətli hərb adamı olduğu qənaətinə gəlmək olar; dodaqları bir-birinə sıxılmış, boğaz əzələləri gərilmişdir. Qədim türk adətinə görə dəfn edilən sərkərdənin başdaşı ətrafında onun öldürdüyü düşmənlərin daşdan kobud şəkildə yonulmuş heykəlini qoyardılar. Belə heykəl qədim türk dilində «balbal» adlanır. 13u söz uzun zaman türkoloqlara qaranlıq qalmışdı. Nəhayət, akademik V.V.Radlov qırğız dilində bu sözə təsadüf etmiş və onu rus dilinə «каменная баба» kimi tərcümə etmişdir. Mərhum sərkərdə sağlığında nə qədər adam öldürmüşsə, başdaşı ətrafında bir o qədər balbal qoyardılar. Kül tigin abidəsində balballar bir-birindən üç-beş metr aralı olmaqla iki istiqamətdə 4,5 kilometr məsafədə uzanır. Abidə kompleksi və məqbərənin inşasında türk və Çin sənətkarları bərabər çalışmışlar. Abidənin türk mətnini Bilgə xaqanın dilindən onun kiçik qohumu (qədim türk dilindəki atı sözünü dilimizə «qardaş oğlu», «nəvə», «kiçik qohum» kimi 266 nöqsanlı olduğu və başlıcası, respublikamızda göytürk Orxon- Yenisey əlifbası ilə şrift olmadığı üçön mən həmin nəşrdən foto-surət götürməyə məcbur oldum. Abidənin mətninin transkripsiyasmda əsasən H.N.Orkunun «Eski türk yazıtları» (Ankara, 1987) əsərindəki əsl (göyğürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə olan) mətndən istifadə edilmiş, S.Y.Malovun «Памятники древнетюркской письменности» (M.,-L., 1951) adlı əsərindəki mətnin orijinalı da nəzərə alınmışdır. Onu da qeyd etməyi lazım bilirəm ki, H.N.Orkunun nəşr etdiyi orijinal mətndə çoxlu qüsurlar vardır (bu səbəbdən də onun foto-surətİndən istifadə edə bilmədim). İndiyədək edilmiş transkripsiya və tərcümələrin təsirinə düşməmək üçün (həmin transkripsiya və tərcümələrlə tanış olsam da) onlardan istifadə etməmişəm. 268 MƏTN Cənub tərəfi . u m : чи>л : 4 х т н : с ь т ь S S K K ä Ä S : Y fxr*: rh W h : • »$Ч 4>: п к Y£Ätn»¥. w t * : *)#>d: ıю ту: п т г и : ») jy > : : туе*: ном: : гонг?: г ъл: xrı: гм«сх: г т ч ы : п *» огтуса : i F y ^ aa m : 1 *тбтгл: .гич¥>^ : : h t w : / л г и : r«y : h v h m : h m i s ü : m ; > чугч > а : >шп>и>: d* ♦: ı> i: : п т аг : : > ччи > ач >: d w >«> j : t (D (2) m : rP R h f: ) yh : u m : m * : т л : » х н г : i > a (3) : rehYHrıfo: * > т ; ртсуг : ш>*: луг : чч*и>: : d »H s: * т € т г * : w e b : е л п : j - hd > j s : ♦ xym n > 4 : »x»f h : сап : -пьмг*н: *хугч : ген: . п й чт CWW: >HY : U4WT1: иучп : *xyı*ı : ген: лимитл: аач (4> : < h >$4> d : rch: m r?: лм : tfxvnı: ген: тчгтгс км*:тгг: ıwsmr: ı*r: аргхгсп : T#m:rww* : тутга : ш л ; a y j s : ih j > ; А х т т а : у » т ¥ П : d» :rf"H>ü:DS>A :rhCir:¥ıfm:)>S4:jH : н и м : n r v : стам : м ч : : т р т г л л YD4): у л м ч г : 1 ч : d r y ; н ш : ж : сгам : ı » r 269 (•»->: eyr#v*: / T in : /<*4^>4: > hyd : ı+ т : rrs> : i * t : t m : ifT : т ч > о ; erim a; h * : erm : /eyr#: Nex (6> m : ген: m ı r * : г >**> а : г*у>: hxahd : пптг# r : 1ч> ah : / чпгу . н¥>и; /чгах: er ani : ¥ * т : w : . hhiyn : m * : rtnh : $ w : )«>a: rtnh : in : rNhYCNh ’ ¥fi : DYvA : rınv*: /uewN : > ш : rtnh : п л а т о м : m w vo . TNTNtrv: aaao : птице: ı» r : ч>ч>У¥>а: n : «* t : ч>ч>У¥>а: тигн: t n t w y : n * x : r ı r : 4 n w : т а ; > hyd : 14: уач/>: rtn: ı^^Yrft: evr# : fhYN : Г¥ : h ^ nhn : rHirAhYN: ) M : rtnh : ччча : NTeru> : fHRhN; 40 w > w : чхг: ¥ ч т : ¥нч : ihj > : тгс >a-: RTNh; нчга АЧ4>: / a > ауг : Nex#: чхча>: m : их»>$ : m : ача^нч> a : них: h w u a : >ч : : # № н : ни/ на: > dxw : a*r a »4 : атах: >» yh : ¥*xer: m N <»> . 1>/>ох: гг?: w jh / u : yajh : vuhj : т ^л > \: v# : h 'N an : rfmHJXD; гтнн; € нтчючм; nyn ; > нп ; 14 j > : )¥н: ♦A44>: m : ачинча: + t > ı : » h > n иоа : ш>д т л : *# ача > а : 1 > 4 : ш > а : * уга ad ( ю > : >учахег: т а ч ^ а 1: »мгн: ynr : У)**^: »мг it RTNh: ч*п: r»a: >«>а: туе#: rtnh : /*#: « ачя 1У г * : г н о : » ач >: /<*> а : ж < а > а у г ; ач >: / иуа :*еч#: п т : »ач: чача*: » ач > m «i «о хн# : туе#; ) ш : m : rtnh : HYr*: ntnw : * н: a #: a * ; апглжо: *етуе*: /»eTNH : /* : rwrı: >ач: a # * : ♦HH'xft: » ьтнуч : ган 1** : /^v чо: нчаугжч: ш : вгАН*хя: птаг : ч > ун : aya a od $¥*: **ч> *ч >: »их<: ym>: *»т¥$тг: : / чга t : / j>: )^ач: nhYXR: а » агн > : ¥^Nf чя: чугл: htn 4 : nva: r^h : w i T f ; / т ^ г т ; / ha * : tit : a : «► » t n t (n) n : iTN4t>: >hxrhrft: : yançhä : /нтчет hyj > d : n r t : /Af f hr«v a j > : xvre 270 Şərq tə rə fi /чн*п: /tu ^ JN : t ? : i Y vo : /чх: гтнь: ^ m / i NN (D : A/1ANA: / h 'N ; / unyv : n n : ı^)jrn: ray>: rın . x)#>a: RTNh: )14J>; ¥ ahj > : jynr^hir: ) ун )»> а : 1>^ т гй :гкг: i » m : / t > a : « nti ntnh : HTYr ча>А ;hTNH’ çiynini : ı^TrvD: 1>н: ij > a ; hTNh (2) г а д : vvjya: n m : $ ш : uf л м : v m : гн« : ıWHvr?: мч«н: m i r : iatnw : t t k m : ı» ■ /4fNn : № V>1 ; ffh/HV1H1 Ah : NTM т ) ун : / f YrR: iath >44> : /> : rtnh : wr н * чн > гхг ( з > ^ tiatu : * ti » t : /fY n : / ачгачоуа : iatyyhu : ia />: e Y r: rNNAND; jATH'Nh: w n » > j: ä : : /)rfNN: ı»hr: $ ntnh : u>A^yr: n : m > t : / w . f> a : rNNR: / thn : га a v r ı : tay > d : ia j > a ; (4) an :н * н ч м : а ч и : 4 1 : hninh : ayas : yçyna : m N * : rHiY3: k m : /*>a: r j а a : n a : ч ъ ъ # a > : )нгч> 4 : /Tin/^: iATV.4: f yn ^ : yu: i */ jv > d : ı»r аугх : ) vh : rif^r : rırıNr: / r ı n / ^ : ) t ia j > a ) yh : / arjy > : » t ia j > a (5) : n w u N : € hh » n h : n v > : > T 4 » A )jrn ; €ьа*пгА d > a : ) tiahj > : )уч: hjad : > t i a 4 j > : ) ун : гнпт^ : ) tiathjao : *тнчт*: /A9: гач : HTfYfth: )»> aaya ^ : h * an : ıNiıNNh: d «> a : m e # (6) n : w a : ryht : i N nan : г Н пганач : tNNAN: e y t w : : ynwm : rye#: » nnan : h t r h t n h : : \ ш : > m jr : HTYr: pxyyr: )#> a : rtnh : h * nan : 3Ye#: /H)»>a: ava a : m «r: NThr9: y t m : 4« j ) vh ( 7 ) : m>AXN4: h ,4 y > h ' n : m \ : rn>Aj,H: н*г 4 У>гч> : туе#: гуауаа : гаг : л а / : rtnh : туе#: RTNh / н ) ун : avaa : л а > а ; »fr а / : ауаа > а : h » nr : ntcyy : пгтг#: eAweır: an ey: ь т т (8) : > чуч >4 : ım # : n w i :геь: / н ) ун : т ь * :/» нчу уг : / юун : ауаа : i»rr# : w n ; : ген: / hyiht » h : v * h : /чн: rtnh : *тг#п: а’мнтнь: ат 271 у я : m m : * уг : *ьт)о>а: m г : ı m n : п н (9) : ♦ иг: п н : vj)y»ı: !» т?гь : й ** ч »У с Н й : e r r : 4 : о и т г к : # + r t * r t * : eAr*yeır: jyovhjm 4 : п н * м : ı* j > л т : 4WYH : m t : ч ь п : 4>w : нилг; 4 » : 4#*>: »>* hd : и^иг:и > о т (io> thyi » : п н u m : m m : т м т * : eAi^eır m : i * t : h w : >#н>о; 1*т?гь: гич>4нчуч>: .m : m u o r t j m : и т ь : в т : * : » т : >ı ш н : 4> d : )»>«§: pthn : оно*: м>ч (п) e r m r : *eı*: w n iT h r r : и н : »m)>A4w : п н » тг * м » у : г«те и : i m : w w h : т н : v»^*tr : t w : omy * : : п т у г ы ? : ) vh ** m : m rw: m # y * : i m y * ; rH#4j4;ıxH«y; » m : h > w > d 02) : tHAH: внтг* : m : т ь : ı» : iYm: ı» Yr: и т н н : nrvo: r*r: ент»*: им ; жинн : r v w : ¥ * t 4 4 > r i : ¥*ггн: iy m : и у ч > а : t * r e : ı^44)YH; i » tiy : u n : т » и * ш : i » j h : тснуги (13> : » m r* m : mrı»h: y ># m ; п и т : t*xw y: т н т н : т ч о : г>питии: * л ш : т н j 1»> улг :* > w : »rvr*h: m m : п и : A r a t : w « : u m : : y # y : y > y 4 d ( и ) « : km vo : м и ; ^ y w a * : jyh ^ : т г ч : i * t tYD: 1>4: m t : m * : ; >нгч>4: ı* w 4»4 ; п и н и : i * t nw : hi * i : r»?ey: !♦ Yr»ı: n > d : гну : n * ч : ичг^ (is) Y4> yh : iohtiy : e m r : i ^ hah : Ш 4 Н \>: т н : ı* : i » w m : m ıW H : 1*41^4: yrvo: ı* t w m : v THcrçW; yV4¥4 4: >D4¥« j : tıDYrf: н и : \ ш : j a >: i w h ; ш (16> >: >YıHrx: t # n : ,rxii?ı«w>: ннгь: w * : y > y » m » : гхнг: . гагу : у>#м: w m i : ywj > : >у»>нг a : r w YiYTA: rhf r w : -TiHi*: : ч > * ч * : *нч*: м 4*>u>: ) ун * га от ) h * d . yv yttä : )Y i HA : iHht 272 xyw : r*k: 4HViHTtk: hymu : нч xyw : rfkwr n : m . г ч : iH* yr: rf**Hw: г*твчлк: i Y^ xym ; #«>¥r«: (is> : ffYrffh: iyini tHKTfH : yyjjyh : ^xhriYr: çcy тин: ) yh : re rp*k: нчьт ^ ку : yyjyj ; h ^ htvi H4I; o > j : rhYk : dyt » : wah : »«“4-но: : m * ^19) : гиги: ye*. п н : 4»: rhYk: 4 * 9 : гт ve*: г ah гь; »»и*4>4: ıHxr: *>чтп: \*г>г : н**41: н ** г * а но: H it : Y)u>4rf*: »w : * yhti ; rf**k r n : rf*r*: r^>n: trt*: гьт: ( 20 ) : т н : гнун : row: г ж о г ^ к : нчьтг*: y > d ^ a yrk)>i¥*4ri: inxr: *>4W: #*ein: т н : jhsir ^ hdv )«>< j : «HHHfrfrf*: л* -Г>: т и : x¥: yyy: > hhin : нтет: ичнтгя: 4) d ( 21 ) : ген: ло * ч » му : > чум > а : #*хнг4>: й **^ ч >^>4 а : 4yxi*j> : лчхь4>: : у>«>л: в т кт: ı»4>*: Y44>4: 4> y > : вткк : гит : #*ı*Ti«h: *k*Y: ı*nr: ч)?»н>т m : тг94чч: 44 * 4 4 : гтнь^гк!»: hxi : п н : гтуея: и* г * * ч * у : 4*нг*т1»ь: . w : п н : bthn ; t i * ^ yh т : 445YH: 4‘f угя: т е г : * нан : гкннетиу: rfw (23) нно: ентнеп: »и«и>: ужо ; к^хнуиех: ччл* Ti«i: ikiYH: : еу ен м : гхьутао: iyh : m i : V4 (¥»IY : И*ВкГ»А{ 1 Г: rxkY4 e x : 4 х тгу : u w ; у « н а : 4* yh « j : > чугц > а : утл (24) D: 4 ay a : skBHki: гьтем: 4А4>ч: н)и: > tj > : ен ; 44V>rfır4HYI: WV4 ’ I Н4¥>ГН>! HYfЯ : ГОА (гк>А1»КХ*УГЯ : гм> : VW>4 : RTkk : *ХНГН ; 4444: У)УН4*ННИ : >04¥4 (25) : Y»-Aıi*eı»: у > уннн : »к9гь: ıY>rf,*4>4A0: tm tt ^ а : п н : вткн: т н т т г « г г : гтнн: ¥*ткм '4»>4 i о: пну 273 т а г : шчл > : ; v u r w : m # *4 4 > : m ( 26 ) ; t w : m » « J : a w d h m d : : ач ¥ * : » w : i и н : rF*x¥Y»M<ı: i y w : rF£rkYi«&: >мт.: m 4 > а ч ; m : H« j > : ı¥b№ : w * > w h : w a p : m s : к т ; a m W ) YN : i Y T r Ä : тн : m r * : w г н у и : n t : т ч : 4> * : a ^ y m : ı*krm # * : t f ^ j N m : r k Y U )0 : m a d : > y # d : рь м н уг * : > ш : v m (28) т т : 4 i t : )#>< m iy > : > чучгу ; : »m x e r; y ) : t n m t : r « r m * : m : э ш : m t : m < : n w n : * m > ил : *m » : d u m : **>ı ; > c *İ hjhd : п н н : w n ( 29 ) : y w w j d : ifber: f « r m k : у > ш : глыг*: ^ a #* *4М¥Ч1«: w w : » m n d a : y ># v a : jy t a : ya » * : t x f YYHYf: » ч : as » : 1>4: >жгн: a w o : *пш * : i > a : m>* m r : л у ш ; ç r » m ; . ı w : t m * ; £ а г э д г : r k tN ı m : )YrtH>ı: гм>я$тч : г м г * : а*£гкуг*ч: w t t i ı f m Y M :«м,г;4*# а $ т : « н т у н ч ; ш : 4 i t n : )> ah : ж р : е к о ж o n : h t i h t m :: a*ryr: т ик : i s w : r + w m : m> rW>rf> k ir»: i m a > : a y a a : 4D: а*гАЧ>& : a t>t *> : гхсь>ол>: m o : № гм гн 02 ) : £HU>: m » : tum: rm m : r# t> A m ; Y4H i « i : a w p h d a a a : \нт : #ъ>т : h ^ w h a d a *» н*>4: чч > а ) н # а : w h : а«*х¥ч : rxek: 1гнг*: y a i P m : ч ьтчт : г ь т : гкур m 4 > t: еу»хч: ш : ( £ ) Y r ı ^ : w : rkYH: 4 ^ ^ j> mtp : W H 4 D : rhYi*: t^t 4>: rxçh: ш * : k r r * : tım : »A4iıf»rY: m » u : ı AHrFW: : €i*i4>: ш и п ) a : т Y£ft: ı?r# ) v^rYD: »птгуа>: о ч ч о а т ^ : t Y t n i o ; h ^ dyw a 2 7 4 ^ T r vj > : . j-hYr'i: »v 4 o rf т и н : ı^or): m tPÇt'hYW: . w h : ■ : rV^xYPI : Т1?Г^Н*1Г<1 , rsr¥0 (35) )«>4: г^ н ч н : 1M>D ; j v >* : n n S ^ v A J ı : г^¥Г9гч>ч : j - Y T r s ; ^ d y w ; : > « > : v ) > 4 Ч Р о : ^ г к У « : г * » * х f Y n : т ш : f т : r n : гхен: >ол>: ш а (36) . r^rrU«> : Y4V#W .' 4rH>-t 4DJ : J 'x Rxf h^ : r«Ji 4 ‘ >H¥ : ^ r y r . гИ+hTYi»: ^ n v n : н'ичг^: Г2н> \m\ f h : f ı u m > : rf : v ) ^ v o : i f T k s : г+ччгч>-о: j-лч: f r f f k f f i T : rr>t (37) > j w a j ><* : п и : ш : i ç t n h : ıfınww»> v r a : ^rf*>j>vvd: ^ ç r h Y ^ : m ¥ 4 f * ı : r m : j ^ ah ^ : f**>d>Y¥d: гхен T h H : m 5! : i ) D i t > : (38) ı f D Y ı i : : v>i : ri4o>d: ) v n : ıe i K : )#> j ; i f T M -гчн: ^ « A ^ r Y r : ^ k t y ^ : 4 ^ > h : ( j » 4 d ^ ) : v)«>dj>: гх^лг ı ^ k : ш : fıVHf t * : r*>n: ^ г н ^ ь г : ) m : н^у>ч (39) : >#><>: ıerf Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|