Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

i
W
x y n
  :  ген:  J'
h y i h
 
rf1 : 
:  r $ :  ж ^ г а :  r w j :  г т т я :  ¥*j>dr¥0
t
  :  r ı n H j J D :  riıT4>D: 
m
>
erhYk^: 
1
г»*¥г*:  t w v u :  гьт¥^е
h:
  л и т о :  r u   (40) 
u :  ¥ » л и :  ¥ЧИУ4>:  и *  
t t
:  ^ т ^ ь т r :   ^ т и 1 :  f  ^
•rv
: 
>,<№s:
  ıoTNb4-4H:  * * € h :  ı ^ r * : 
:  m *
: 14>D: J~)p: 
v
+
j
 : wryr*
Ş i m a l   t ə r ə f i
^ i H ' r r   :  ¥^
y s m
  ;  m r * : 
ıt>?>¥>a):
  4-rrra  -  • 
0 )
ffh Y r'i:  г ь т т   :  ı>4  ; 4*1  (4*г>ич4гНга:  ı^'rr'Yf*;: 
у=»1г: ч>Ч4тг*т: 
:  4444 ;
л г у р
 : ff«>rhr?: »H
:  4**хнг»|: 4 w :  4 ^
гуф
 «■:  г м м г у р ; r
2 7 5

:  ГА4¥14  :  riıT4>0¥M4>  : 4x*4l«U>; «fClh  •
:  **çk: >w ı>: ш
: 
й
* 
Y n w i i :  r r t w ı m :  >#>
4
rf»;ıF*
4
J   : « w m ı ı :  * u  
»14: rhT4>D¥D: Н Ч М ГГ*: й т У К Ч  :<¥**¥W I. 
4
*Ь
i *мгн: n j  
• ^ Ш У г Н : rxfh>D4n> -   » m  
y j : 
: у¥»н : r r r : > v> m   : m>«u
♦x¥4Hi: n ? r f t :  m * : 
y
$
h t
; х щ х  $4>4:  r«^arc 
w n : m
: ГА4У14: 
г
Н^
гкур
*^ ra*
i t : M
i
YI*:  •• • : 
y
&
f i d
• -
i p h
: 
: i w . .  <л»
m
 : 
t m
 : m  и : г н т :  * п н : кьа*ч:  п н : a w v
4« : rj>ı>m : ш
п » : гм>4гл> : т к : а * т  
j
: н *х¥чгч: t*4 M > v > s : 
ч у м
 : a *x ¥
>ч: m
u : гхен: >wı>:  ıa *r *: гажа* : а»* 
г о у ю
 
ity
4¥>
h
 : г м ч : т А 4 м : * т ш ч : 4 « m < h » w : r#
г * : t f w w : iHfUiYW : 
h
^
x y i m
 : 4чг?г*а*х: 
4
»
: t m : f m
: ш
: > w ı>: w  
r*; rh Y r*j^ :  >»>4: a*(xı: r m s : m
: e r a n *
:  fm h Y M : а ^ х у ч м :  m r * a * Y > : 
4
-ю-  u »
4
:  >л 
:  m r  r w w :  а*п м :  r m :  т н :  ш * : 
vh
) ^  
:  u m : а^хуч м :  w ¥ 4   : 
y
>
a
  : 
h it n n
  :  a ^ j
ki
  :  ı » Y ( W > :  гнгг- •  п>4»шо:  г#4¥>нн#  ;  п н  
t r » :  >
y i j
 :  m r r f t ;  w > i : n v :  • 
гиукч
 :  avı 
NtıWrK:  m
:  а ч ь т у и т е :  4.<*rv>D: а т м у * :  
: rf*ÇNtYM:  rK»xHNi:  m r * :  а»у>: 
j x
^
h
:  i « N ) 4 :  m s :  т ч :  rxeth;;  ш < *< ;  Л г и а 4 
4SWD: 
i j
»
m
  :  )Y4>a  :  r v * : <уж4^: w u > m w )
; a»>ma : vw»»,vfft:  ач-нукч  ;  a w a y ^ i   :  H Y » m
:  г н т у к ч :  т л : v>«4>:  rvoaw
x * w f t :  v>#4>:  r o w :  * т < т *   : 1»^г«:  a w ıe ı* 
J i m : «
м ч ч у ч
: » т у ч : »
т у
*
к
: vtu> :  »4 Н »с  к : r 
*чн>: tC YH :  гнтглмючкч  : r e m :  m 4 > w : 
*4 
: a w r : 
га и н
>40 : 4$
j
>
p
 : 
4
#
Yf*4: *44*:  а ^ ь т : 
i
-
ahyi
*  :  ı> 4: 
п г а о
 : rWiWM 
: 
4
й
»
нч
 : т к т к ч :  *<ачч:  *a <ı»: ж >4: ч? т ч : »кегц
О)
(4)
(5)
(6)
(7)
(
8
) 
(9) 
(Ю)
(2)
276
4*rf*f»: m>4: f M w r* : н m : 
t y m
 : ем^ткч 
: пектин: m YN : 
i
>
a
 : 
м у
>
пгч
 : ччо: т ь х к :
: 4YM: т ч к ч : m
: 
пучуо
 : 4х,м*ч: 
: 4>  (И)
г : иы>: *>¥гч: +v>#<: гху^а: уонч: >ч*ао: 
т
!
уч
 
. H44D: 
гунг
^
кч
 : * п н : r r r fft : «jy>. ^ıHxedıi1) 
A . w t :  m * : n t n ı : n v > o : ^
4 : ırı«rAn>4
: >W¥4: n>
t : thY4: 
j
^
uayjs
 : 
гнуч
 : 
й
«
гч
1
ч
#>  (12) 
: имкь: 
гьтруч
 : й*|четч: ¥»кч»*4: 
гуй
*»
г
»|
гтг
 
«
у
>
ч
 : г н « т а . й»кч: /очы: гнгч: 
i
K
ykä
 :
. )ri444v>: (КМ
ий
4 : г т н : иьоын  : пч 
atä
 :
:п»уч
л. ı**y>: nv+?: лчи*: 
x
^
vh
 : ıert*k: *4\<>: 
4
»  (13) 
>»r: ¥>»
4 4
: 4wya: а»ячг<: 
гьуч
 : txy*t: w yr 
¥4€hr*: 44Y44D: 
4
*x*: rxt*m: 
444
: гмгч: ч>л 
: 
гьуч
 : 
й
*
кчна
 : 
dhta
 : )
уй
 : 
a y jj
 : 
гаг
^
нг
 :
Şimal-şərq tərəli
:  о ш > 4 : п ы > . 4 4 ş r f i : n » n : 
t h jm
 :  m
: a f r  hYi»4 
нгв: 
й
'
гй
'
хй
  :  а*мч4: 
й
^
к т к й т
  : 
y
>
d
 : 4 *К 4 > ги  
♦tM4i>4: 
: ow»n: -
m j m
:
й
*
г а м
 
w
$ :  t u n : 1 ¥ о т  
4 4 ч : и>:-< 
к :
й
^
гкукч
 : н*
: г ь т ^ г ч :  m y :  >
yd
>4  : €
гай
*
х
«  : х м   у
Cənub-şərq tərəli
ж
 rhYJ>p: м г 4 : tKf 
гнукч
 : х н  ы » : г ы » : 4 » 4  
:4Н444: >4:>М¥ 4>4: 
ih j
>: 
й
*
кч
 : г m  г?: »хгиг* 
: ш ч ) 4 У > : 
чуг
  :  *хгы «:  й*тУ 4> о:  ı>ı 
:a«Yu4J4A>: и ч * т : r t m : т х е ч :
г г А г ч х т и т ь
277

Cənub-qərb tərəfi
. f c m w M M : y t m : ı W ¥ * m : j r »  *  j :
: и* t«: *f *  •  >
j
*:
yd
> *: 
j
*
yd
 : ı m ı : ı m
*ı«*W. YJ4>D : +XM*: ¥ * ....... MMh: НПИ
Qərb to rəfi
..................f Ь¥Г*  Г  rt'fM ıY H M H 'r 
V)!)4>)
:  > Y ) U f  t r * :  R T P h : 
:  f A c w ı r
* 4 J > : 
f« m -iıY № M * r:  j - и г »
:
у п
:
мч
*)
уч
|>: м:>ш-
278
TRAN8KRİPSİYA 
Cənub tərəfi
1.  Teqri  təg  teqridə  bolraış  türk  bilgə  kağan  bu  ödkə 
olurtım. Sabımm tükəti esidgil: ulayı iniyigünim, oğlanım, biriki 
oğuşım,  bodunım,  biriyə şad apıt bəglər,  yıraya  tarkat  buyuruk 
bəglər, o tu z...
2  .... tokuz oğuz  bəgləri,  bodunı  bu  sabımm  edgüti  esid,
katığdı tiqlə.  İlgərü kün toğsıka, birgərü kün ortusıqaru, kunğaru 
kün  batsıkıqa,  yırağaru  tün  ortusıqaru  anta  içrəki  bodun  kop 
maqa körür. Ança bodun....
3  ....kop itdim. Ol amtı ayığ yok. Türk kağan ötükən yış
olursar,  iltə buq yok.  İlgərü  Şantuq yazıka təgi sülədim,  taluyka 
kiçig təgmedim.  Birigərü Tokuz Ərsənkə təgi sülədim, Tüpütkə 
kiçig təgmedim.  Kunğaru Yinçü ügüz.
4.  keçə  Təmir  Kapığka  təgi  sülədim.  Yırağaru  Yer 
Bayırku yiriqə  təgi  sülədim.  Bunça yirkə təgi yorıtdım. Ötükən 
yışda yig  idi  yok crmis.  U tutsık yir ötükən yış ermis.  Bu yirdə 
olurıp Tabğaç bodun birlə
5.  tüzəltim.  Altun,  kümüş,  isigiti,  kutay buqsız ança  birür 
Tabğaç  bodun  sabı  süçig,  ağısı  yımşak  ermis.  Süçik  sabın, 
yımşak  ağın  anp  ırak  bodunığ  ança  yağutır  ermis.  Yağru 
kontukda kisrə ayığ bilig anta öyür ermis.
6.  Edgü bilgə kiçig, edgü alp kisik yorıtmaz ermis. Bir kisi 
yaqılsar, oğuşı,  bodunı bisükiqə təgi kıdmaz ermiş. Süçig sabıqa, 
yımşak  ağısıqa  artunp  üküs,  türk  bodun,  öltig.  Türk  bodun, 
üləsikin biriyə Çuğay yış tügül, Tün
7.  yazı  konayın,  tisər,  türk  bodun,  üləsikig anta  ayığ  kisi 
ança  boşğurur  ermis:  ırak  ersər,  yablak  ağı  birür,  yağuk  ersər, 
edgü  ağı  birür,  tip  ança  boşğurur  ermis.  Bilig  bilməz  kisi,  ol 
sabığ alıp, yağru barıp, üküs kişi öltig.
8.  Ol  yirkərü  barsar,  türk  bodun,  öltəçisən.  Ötükən  yir 
olurıp, arkış-tirkiş ısar, nəq buqığ yok. ötükən yış olursar, beqgü 
il  tuta  olurtaçisan,  turk  bodun,  tok.  Ank  öksən,  açsık,  tosık 
öməzsən, bir todsar, açsık öməzsən. Antağınm
279

9.  üçün  igidmiş  kağaniQin  sabın  almatın  yir  sayu  bardığ, 
kop  anta  alkmtığ,  arıltığ.  Anta  kalmışı  yir  sayu  kop  turu  -   ölü 
yonyur  ertig.  Teıjri  yarlıkadukm  üçün,özüm  kutım  bar  üçün 
kağan olurtım. Kağan olunp
10.  yok çığay bodumğ kop kobartdım, çığay bodunığ bay 
kıltım, az bodunığ üküş kıltım. Azu bu sabımda igid barğu? Türk 
bəglər,  bodun,  eşidin:  türk  (bodunığ  ti)rilip  il  tutsıkınm  bunta 
urtım, yaQilıp üləsikiqin yəmə
11.  bunta urtım. Nəq nəq sabım ersər, beqgü  taşka urtım. 
Aqar körü biliq: türk amtı bodun, bəglər, bödkə körigmə bəglər, 
gü  yaqıltaçısiz.  Mən  (beqgü  taş  ....  tabğa)ç  kağan ta  bədizçi 
kəlürtim, bədiztim. Məniq sabımtn sımadı:
12.  tabğaç kağanın  içrəki bədizçik  ıtı.  Aqar adınçığ bark 
yaraturtım,  için,  taşm,  adınçıq  bədiz  urturtım,  taş  tokıtdım. 
Köqültəki sabımın u ...  (on ok oğlıq)a, tatıqa təgi bum körü biliq; 
beqgü taş
13.  tokıtdım.  Bu  (erig)  ersər, amtıka erig yirtə irsər,  ança 
erig  yertə  beqgü  taş  tokıtdım,  bitidim.  Anı  körip  ança  biliq:  ol 
taş.... dim.  Bu bitig bitigmə atısı Yolığ t(igin).
Şərq tərəfi
1.  Üzə  kök  teqri,  asra  yağız  yer  kılmtukda  ekin  ara  kisi 
oğlı kulınmıs. Kisi oğlınta üzə cçüm-anam Bumın kağan, İstəmi 
kağan olurmış. Olurıpan türk bodunın ilin, törüsin tuta birmis,  iti 
birmis.
2.  Tort  buluq  kop  yağı  ermis.  Sü  süləpən  tört  buluqdakı 
bodunığ  kop  almış,  kop  baz  kılmıs,  başlağığ  yüküntürmis, 
tizligig  sökürmis.  tlgəri  Kadırkan  yışka  təgi,  kirü  Təmir 
Kapığka təgi konturmıs. Ekin ara
3.  idi oksız kök türk ança olurur ermis. Bilgə kağan ermis, 
alp  kağan  ermis.  Buyurukı  yəmə  bilgə  ermis  erinç,  alp  ermis 
erinç.  Bəgləri yəmə,  bodum yəmə tüz ermis.  Anı üçün  ilik ança 
tutmıs erinç. İlig tutıp törüg itmis. Özi ança
4.  kərgək  bolmıs.Yuğçı,  sığıtçı  öqrə  kün  toğsıkda  Bökli 
çölig el, Tabğaç, Tüpüt, apar, Apa urum, kırkız, üç kurıkan, otuz
280
tatar,  kıta^,  tatabı  -   bunça  bodun  kəlipən  sığıtamıs,  yuğlamıs. 
Antağ külig kağan ermis. Anta kisrə inisi kağan
5.  bolmıs erins, oğlı ta kağan bolmıs erinç. Anta kisrə inisi 
eçisin  təg  kılınmaduk  erinç,  oğlı  kaqm  təg  kılınmaduk  erinç, 
biligsiz  kağan  olurmıs  erinç,  yablak  kağan  olurmıs  erinç. 
Buyurukı yəmə biligsiz erinç, yablak ermis erinç.
6.  Bəgləri,  bodum  tüzsiz  üçün,  Tabğaç  bodun  təbliğin 
kürlig üçün,  armakçısın  üçün,  inili-eçili  kiqsürtükin üçün, bəgli- 
bodunlığ yoqşurtukm üçün türk bodun İllədük ilin ıçğınu ıdmıs,
7.  kağanladuk  kağanın  yitirü  ıdmıs.  Tabğaç  bodunka 
bəglik un  oğlın  kul  boltı,  silig kız oğlın  küq boltı.  Türk bəglər 
türk atın ıtı Tabğaçğı bəglər Tabğaç atın tutıpan Tabğaç kağanka
8.  körmis.  Əlig yıl  isik,  küçig birmis.  İlgərü  kün  toğsıkda 
Bekli  kağanka təgi süləyü birmis,  kurığaru Təmir  Kapığka təgi 
süləyü birmis, Tabğaç kağanka ilin, törüsin alı birmis.  Türk kara 
kamığ
9.  bodun  ança  timis:  illig  bodun  ertim,  ilim  amtı  kanı? 
Kimkə  ilig  kazğanurmon?  -  tir  ermis.  Kağanlığ  bodun  ertim, 
kağanım  kam?  Nə  kağanka  isig,  küçig  birürmən?  -  tir  ermis. 
Ança tip Tabğaç kağanka yağı bolmıs.
10.  Yağı  bolıp  itinü,  yaratunu  umaduk  yana  içikmis. 
Bunça  isig,  küçig  birlükgəri  sakınmatı.  Türk  bodun,  ölürəyin, 
uruğsıratayın,  -  tir  ermis,  yokadu  barır  ermis.  Üzə  türk  teqrisi, 
türk ıduk у iri,
11.  subı  ança  timis:  Türk  bodun  yok  bolmazun  tiyin, 
bodun  bolçun  tiyin  kaqım  İltəris  kaqanığ,  ögim  İlbilgə  katunığ 
teqri  töpəsintə  tutıp  yögürü  kötürmis  erinç.  Kaqım  kağan  yeti 
yegirmi ərin taşıkmış. Taşra
12.  yonyur  tiyin  kü  esidip  balıkdakı  tağıkmıs,  tağdakı 
inmis,  lirilip  yetmiş  ər  bolmıs.  Teqri  küç  birtük  üçün  kaqım 
kağan  süsi böri  təg ermis, yağısı koy tək ermis.  İlgərü,  kurığaru 
süləp tirmiş, kobartmış, kamuğı
13.  yeti  yüz  ər  bolmıs.  Yeti  yüz  ər  bolıp  elsirəmis, 
kağansıramıs  bodunığ,  küqədmis,  kuladmıs  bodunığ,  türk 
törüsün  ıçğmmıs  bodunığ  eçüm,  apam  törüsinçə  yaratmış, 
boşğurmıs. Tölis, tarduş bodunığ anta itmis,
281

14.  yabğuğ,  şadığ anta birmis.  Bəriyə Tabğaç bodun yağı 
ermis.  Yıraya Ba:z  kağan tokuz oğuz bodun  yağı  ermis.  Kırkız, 
kurıkan,  otuz  tatar,  kıtay,  tatabı  kop  yağı  ermis.  Karjım  kağan 
bunça....
15.  kırk artukı yeti yolı süləmis, yegirmi süi]üs sÜQÜsmüs. 
Teıjri 
yarlıkaduk 
üçün 
illigig 
ilsirətmis, 
kağanlığığ 
kağansıratmıs,  yağığ  baz  kılmıs,  tizligig  sökürmis,  başlığığ 
yüküntürmis. Kaıjım kağan...
16.  törüg  kazğanıp  uça  barmıs.  Kaıjım  kağanka  başlayu 
Baz  kağanığ  balbal  tikmiş.  KaQim  kağan  uçdukda  özüm  səkiz 
yaşda  kaltım.  Ol  törüdə  üzə  eçim  kağan  olurtı.  Eçim  kağan 
olurıpan türk bodunığ yiçə  itdi,  igiti, çığayığ bay kıltı, azığ üküş 
kıltı.
17.  Eçim kağan olurtukda özim<
>  tarduş  bodun  üzə  şad  ertim.  Eçim  kağan  birlə  ilgərü 
Yaşıl  ügüz  Şanlurj  yazıka  təgi  sülədimiz,  kurığaru  Təmir 
Kapığka  təgi  sülədimiz,  Kögmən  aşa  kırkız  yerinə  təgi 
sülədimiz.
18.  Kamuğı  biş  otuz  sülədimiz,  üç  yegirmi  süıjüşdimiz. 
İlligig 
ilsirətdiraiz, 
kağanlığığ 
kağansıratdımız, 
tizligig 
sökürtimiz,  başlığığ  yüküntürtimiz.  Türgis  kağan  türkimiz, 
bodummız erti, bilmədükin
19.  üçün,  biziqə  yaqılukın  <  yazındukm  >  üçün  kağanı 
ölti,  buyurukı,  bəgləri  yəmə  ölti.  On  ok  bodun  əmgək  körti. 
Eçümiz-anamız tutmıs yir,  sub  idisiz bolmazun tiyin az bodunığ 
itip, y a r....
20.  Bars  bəg  erti,  kağan  at  bunta  biz  birtimiz,  siQilim 
kunçuyuğ birtimiz. özi yaqıltı, kağanı ölti, bodunı kür], kul boltı. 
Kögmən yir, sub idisiz kalmazun tiyin, az kırkız bodunığ yaratıp 
kəltimiz, süQüsdimiz...
21.  yana birtimiz.  tlgərü Kadırkan yışığ aşa bodunığ ança 
konturtımız,  ança  itdimiz.  Kurığaru  Kənü  Tarmanka  təgi  türk 
bodunığ  ança  konturtımız,  ança  itdimiz.  Ol  ödkə  kul  kullığ,  < 
kül],  küQİük  >  bolmış  erti.  İnisi  eçisin  bilməz  erti,  oğlı  kaqııı 
bilməz erti.
282
22.  Ança  kazğanmıs,  itmis  ilimiz,  törümüz  erti.  Türk
oğuz  bəgləri,  bodun  eşidin:  üzə  ter]ri  basmasar,  asra  yir 
telinməsər, türk bodun,  ilif]in,  törürjin kim artatı üdaçı erti? Türk 
bodun....
23.  ögün.  Körgüqün  üçün  igidmiş  bilgə  kağanıqa  ermis, 
barmıs  edgü  iliqə,  kəntü  yaqıltığ,  yablak  kikürtik.  Yarakdığ 
kar] tan gəlip yaya eltdi? Süqüglik kantan gəlipən sürə eltdi? Iduk 
Ötükən yış bodun bardığ. İlgərü ...
24.  bardığ.  Kurığaru banğma bardığ. Barduk yirdə edgüg 
ol  erinç:  kanıq,  subça  yügürti,  süqükiq,  tağça  yatdı.  Bəglik  urı 
oğlın  kul  boltı,  silik  qız  oğlm  küQ  boltı.  Bilmədük  üçün, 
yablakmm üçün eçim kağan uça bardı.
25.  başlayu  kırkız  kağanığ  balbal  tikdim.  Türk  bodunığ 
atı,  küsi  yox  bolmazun  tiyin  kaqım  kağanığ,  ögim  katunığ 
kötürmiş  teqri,  il  birigmə  teıjri,  türk  bodun  atı,  küsi  yox 
bolmazun tiyin özümin ol teqri
26.  kağan  olurtdı  erinç.  Nəi)  yilsığ  bodunka  olurmadım. 
İçrə aşsız, taşra tonsız, yabız, yablak bodunka üzə olurtım.  İnim 
Kül  tigin  birlə  sozloşdimiz.  Kaqımız,  cçimiz kazğanmış  bodun 
atı, küsi yok bolmazun.
27.  tiyin  türk  bodun  üçün  tün  udımadım,  küntüz 
olurmadım,  inim  Kül  tigin  birlə,  eki  şad  birlə  ölü,  yitü 
kazğantım. Ança kazğanıp biriki bodunığ ot, sub kılmadım. Mən 
(özüm kağan olurtukıma ...) yir sayu
28.  barmış  bodun  ölü,  yitü  yadağın,  yalııjın  yana  kəlti.
Bodunığ  igidiyin  tiyin  yırağaru  oğuz  bodun  tapa,  ilgərü  kıtay, 
tatabı  bodun  tapa,  birigərü  Tabğaç  tapa  uluğ  sü  eki  yegirmi 
sülədim..... süqüşdüm (anta).
29.  kisrə teıjri yarlıkazu kutım bar üçün, ülügim bar üçün 
öltəçi bodunığ tirigrü igitim, yalıq bodunığ tonlığ, çığay bodunığ 
bay  kıltım,  az bodunığ üküş kıltım.  Iğar kağanlığda yəg  kıltım. 
Tort buluqdakı
30.  bodunığ  kop  baz  kıltım,  yağısız  kıltım,  kop  maqa 
körti.  İsig,  küçig  birür  bunça törük kazğanıp inim  Kül  tigin  özi 
ança  kərgək  boltı.  Kaqım  kağan  uçdukda  inim  Kül  tigin  yiti 
yaşda kaltı (on yaşda...)
283

31.  Umay  təg  ögim  katun  kutına  inim  Kül  tigin  ər  at 
bultı. Altı yegirmi yaşına eçim kağan ilin, törüsin ança kazğantı. 
Altı  çub  sağdak tapa sülədimiz,  buzdımız.  Tabğaç 
O
q
 
tutuk  bis 
t/ümən sü kəlti... süQüsdimiz.
32.  Kül  tigin  yadağm  onlayu  təgdi.  On  tutuk  yorçın 
yaraklığ  əligin  tutdı,  yaraklığ  dı  kağanka ançuladı  (H.N.Orkun: 
enç  uladı).  Ol  süg  anta  yokkışdımız.  Bir  otuz 
yaşiQa 
Çaça 
sənüi]kə 
süQüşdimiz. 
Ən 
ilki 
Tadıkm çorm, boz (atığ binip təkdi, 
ol at anta...)
33.  ölti.  Ekinti  İşbara Yamtar  boz  atığ  binip  təgdi,  ol  at 
anta ölti. Üçünç Yəgin Silig bəgin, kedimlig torığ at binip təgdi, 
ol at anta  ölti.  Yarakmta, yalmasmta yüz artukı okun urtı; yizgə 
(S.Y.Malov: yizək) başına bir t(əkmədi)...
34.  təgdükin,  türk  bəglər  kop  bilirsiz.  Ol  süg  anta 
yokkışdmwz.  Anta kisrə  Yer Bayırku  Uluğ İrkin yağı boltı.  Anı 
yayıp Türgi Yarğım költə buzdımız.  Uluğ İrkin azkıya ərin təzip 
bardı.  Kül tigin (altı otuz ...)
35.  yaşiQa  kırkız  tapa  sülədimiz.  Süi]üg  batımı  karığ 
sökipen  Kögmen  yışığ  toğa yorıp  kırkız bodunığ uda basdımız. 
Kağanm birlə  Sorça yışda süQüşdimiz.  Kül tigin  Bayırkun(iQ,  ak
adğırığ)
36.  binip  oplayu  təgdi;  bir  ərik  okun  urtı,  cki ərig  udırşu 
sançdı.  Ol  təgdükdə  BayırkuniQ  ak  adğırığ  udlıkın  sıyu  urtı. 
Kırkız kağanın ölürtimiz,  ilin altımız. Ol yılka türkis (tapa Altun
yışığ)
37.  toğa,  Ertis ügüzig keçə yorıdımız Türgis bodunığ uda 
basdımız.  Türgis  kağan  süsi  Bolçuda  otça,  borça  kəlti, 
süQüşdimiz. Kül tigin Başğu boz at binip təgdi. Başğu boz к ....
38.  ...  tutıztı.  Ekisin  özi  altızdı.  Anta  yana  kirip  türgis 
kağan buyurukı  Az  tutukığ  əligin tutdı.  Kağanın  anta ölürtimiz, 
ilin  altımız.  Kara  türgis  bodun  kop  içikdi.  Ol  bodunığ  Tabarda 
ko/nturtımız, yana yorıp.
39.  Soğdak  bodun  itəyin  tiyin,  Yinçü ügüzig  keçə Təmir 
kapığka təgi sülədimiz. Anta kisrə kara türgis bodun yağı bolmış 
kənərəs tapa bardı. BiziQ sü atı turuk, azukı yok erti. Yablak kisi 
ə r ...
284
40. 
alp  ər  biziQƏ  təgmiş  erti.  Anta  ödkə  ögünip,  Kül 
tiginig az ərin irtürü  itimiz.  Uluğ 
süqüş
 
süQüşmiş.  Alp Şalçı  ak 
atın binip təgmiş, kara türgis bodunığ anta ölürmiş, almış. Yana 
yonp ...
Şim al tərəfi
1.  ...  birlə,  Kuşu tutuk birlə süQüşmiş, ərin kop ölürmiş, 
ebin,  barımın...  kop  kəlürti.  Kül  tigin  yeti  otuz  yaşırja  karluk 
bodun  erür,  barur  erikli  yağı  boltı.  Tamağ  ıduk  başda 
süQüşdimiz.
2.  Kül  tigin  ol  süQüsdə  otuz yaşayur  erti.  Alp  Şalçı  ak 
atın  binip  oplayu  təgdi,  eki  ərig  udışru  sançdı.  Karlukuğ 
ölürtimiz, altımız. Az bodun yağı boltı (H.N.Orkun: kaldı). Kara 
költə süQüşdimiz. Kül tigin bir kırk yaşayur erti. Alp Şalçı akın
3.  binin  oplayu  təgdi.  Az eltəbərig  tutdı,  az bodun  anta 
yok  boltı.  Eçim  kağan  ili  kamaşığ  boltukınta,  bodun  iligi  kəgi 
boltukmta izgil bodun birlə süQüşdimiz.  Kül tigin Alp Şalçı akın 
binip.
4. 
oplayu təgdi. Ol at anta tüsti.  İzgil bodun ölti. Tokuz 
oğuz bodun  kəntü  bodunım  erti.  TcQri,  yer  bulğakın  üçün  yağı 
boltı.  Bir  yılka  biş  yolı  süQüşdimiz.  Ən  ilk  Toğu  balıkda 
süQüşdimiz.
5.  Kül  tigin  Azman  akığ  binip  onlayu  təgdi,  altı  ərig 
sancdı.  Sü  təgisintə  yitinç  ərig  kılıncladı.  Ekinti  Kuşlağakda 
ediz  birlə  süQüşdimiz.  Kül  tigin  Az  yağızın  binip oplayu  təgip 
bir ərig sancdı,
6.  tokuz  ərig  əgirə  tokıdı.  Ediz  bodun  anta  ölti.  Üçünç 
BoL.nda  oğuz  birlə  süQüşdimiz.  Kül  tigin  Azman  akığ  binip 
təgdi,  sancdı.  Süsin  sançdımız,  ilin altımız.  Törtünç  Çuş  başınla 
süQüşdimiz. Türk
7.  bodun adak kamaştdı, yablak bol(tacı) erti.  Oza kəlmiş 
süsin  Kül  tigin  ağıtıp  ToQra bir oğuş  alpağu  on  ərig  ToQa  tigin 
yoğmta  əgirip  ölürtimiz.  Bisinc  Əzgənti  Kadazda  oğuz  birlə 
süQüsdimiz.  Kül tigin
8.  Az yağızın tinip təgdi, eki ərik sançdı, balıka barmadı. 
01  sü  anta  ölürtimiz.  Mağa  (S.Y.Malov:  Mağı)  kurğan  kışlap
285

yazı Qa  oğuzğaru  sü  taşıkdımız.  Kül  tigin  ebig  başlayu  kıtımız. 
Oğuz yağı orduğ basdı. Kül tigin
9.  ögsiz  akın  binip  tokuz  ərin  sancdı,  orduğ  birmədi. 
ögim  katun,  ulayu  öglərim,  əkələrim,  kəliQünim,  kunçuylarım 
bunça yemə tirigi küQ boltaçı erti, ölügi yurtda, yolta yatu kaltaçı 
ertigiz.
10.  Kül  tigin yok ersər,  kop öltəçi ertigiz.  İnim Kül tigin 
kərgək  boltı,  özim  sakmtım.  Körür  közim  körməz  tək,  bilir 
biligim bilməz təg boltı, özim sakmtım.  ö d  teQri yasar,  kisi oğlı 
kop ölgəli (H.N.Orkun: ölüglü) törümis.
11.  Ança sakmtım.  Közdə yaş kəlsər,  eti  də köQültə sığıt 
kəlsər,  yanturu  sakmtım,  katığdı  sakmtım.  Eki  şad,  ulayu 
iniyigünim,  oğlanım,  bəglərim,  bodunım  közi,  kaşı  yablak 
boltaçı tip sakmtım. Yoğçı, sığıtçı kıta£, tatabı bodun başlayu
12.  Udar sənüQ kəlti.  Tabğaç kağanta İsyi Likən kəlti,  bir 
tümən ağı,  altun, kümüş kərgəksiz kəlürti.  Tüpüt kağanta Bölön 
kəlti.  Kuriya  kün  batsıkdakı  Soğd,  Berçəkər  Bukarak  ulus 
bodunta N
əq
 səQün oğul tarkan kəlti.
13.  On  ok  oğlım  türgis  kağanta  Makraç  tamğaçı,  Oğuz 
Bilgə  tamğaçı  kəlti.  Kırkız  kağanta  Tarduş  Inançu  çor  kəlti. 
Bark itgüçi,  bədiz yaratığma, bitig taş itgüçi tabğaç kağan çıkanı 
Çan səQün kəlti.