Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

t-л
Jt.
Л»
f
Ы
4
»1
к
it
İL
4.

■
A
A
ıQ
tL
f r
Jr
M
A
к
Jf
A
m
A
İL
A
jfc.
i t
Äİ >
11
-»ı
*
4
t
A
*
A
A
A
•»
Ч
t
'V
X.
*
A
*
fe
* l
A
<
ft
İL
*
f
At* A.
U i*
İC A
A
4
4
i t
A
A
*X
f
-5- i t
*
4
i t
4*
m
A
4
f
A
■*. Jt A.
j»-
M
A
■t
Ä
İL
C
.-X. X A.
Ä
t
A
A
Щ
*
A
M.
*
%
A
.A -U £
A. 4)
-r
A
'A
A
XA ir
t
%
f*
Jt
*
«*-
A
A
f
-r
*
K
jt
t
-fcö
A
Л.
A
K
Ul
A
T
A
—
A
ıq
Щ
T
A
«Г *
İL
4 * *
-k
УЛ
A
*L A
%
A
ft
A
A
İL
A
A
Jb -t. 4
t
A
* -
M
K
-k
a
A
A .
iL
Jr
A
*
ft
%
A
Ц
*
-*A
76
*
A
A
A if
a t
-ц
Л.
Xs
A
*
4
A
-İL 4
A
a
*•
%
A
'T
A A
$
A
A
1
1L
•ft
**.
4L
A
A
A
■4
ir
A.
fl
İ t   *  
4   *  
A   £  
A   A» 
*   *  
Ä   tf  
*>  «  
■f 
A  
*   ^  
.b  A
‘C
Л   JL 
A   4*
A  A
Ц  A
4   *
*   l  
&  <* 
i_  A 
А1  * ’ 
*<  A*
£  
*  
4   x  
4   A
j
L  i f  
H   »*
Л*  -*
A   A  
A  *
■Kl 
A  
*
A   *.  *■
л ж
и
■4 
**»
A*
■Ar  A
X  *
■А  -Л 
i/  *
X 
-4-
•;
ü
 
л
j t  
•A
4   4 *
д*М
г*  ^   jB
*•  *-  -k
4t  -*•  -*- 
4   X
Jf-  -*
A   •*•
;*  *  »*■
2 9 8
KÜL TIĞIN ABİDƏSİ  -   ÇİN  MƏTNİNİN 
TƏRCÜMƏSİ
M ərhum   K ül  tig in   ab id əsi
Bu  geniş  göylərin  əhatə  və  sirayət  etmədiyi  heç  bir  şey 
yoxdur.  Göy və  insan  həmahəng olduqlarından,  bütün kainat bir 
küll  halmdadır:  bu  küllün  əsası  ali  və  adi  olaraq  iki  hissəyə 
arylıdığı kimi,  insanlar da bu  səbəbdən görkəmli şahzadələrə və 
ya  hökmdarlara  (və  ya  biz  onları  bu  cür  özlərinə  məxsus 
mövqelərdə  görürük)  ayrılır.  Həqiqətdə  də  bu  görkəmli 
şahzadələr yuxanda qeyd edilən  iki  ünsürdən irsən  ortaya çıxan 
nəticələrdir.
İndi çinlilərin  şimal çölləri  tərəfdən  qüvvətli axınlar etdiyi 
və  Hiunq-nu  xanı  Khuqanyanm  Çin  imperatoruna  Kan-tsüanda 
(Si-an-Fu  yaxınlığındakı  saray)  təzim  etməyə  və  Kvan-luh 
sərhədlərini  Çin  uğrunda  mühafizə  məqsədilə  icazə  verməyə 
gəldiyi  tarixdən  geriyə  getsək,  görərik  ki,  bizim  dostluq  və 
lütfkarlığımız çox uzaq keçmişlərə gedib çıxır.
Və  bu  zaman  Ulu  Tanrının  inkişaf etməyə  başladığı  yeni 
imperator  ölkəsinin  xanədanımızdan  göy  tamı  ortaya  çıxdıqdan 
sonra  mədəniyyət  nemətləri  dünyanın  dörd  tərəfmə  yayıldı  və 
hər  ikisinin  də  hərbi  şücaətləri  ton  və  qüdrətli  bir  həmlə  ilə 
müvəffəqiyyətlə nəticələndi.
Fəqət  o  irəlidəki  göyün  arzusu  ilə  dəyişikliklər  bir-birini 
izləyir.  Lakin  Xatılı  titulunu  bir-birinə rəqib  və ya  digər şəxslər 
növbə  ilə  danışsalar  da  sərhəd  dövlətləri  axıra  qədər  fasilə 
vermədən  itaətkar  məktublar  göndərmək  vo  onlardan  tələb 
edilən vergiləri ödəmək qüdrətini göstərdilər.
Ata  sifətilə  Mogilyanı  övladlığa  qəbil  edən  impera­
torumuza  qədər  işlər  belə  davam  etdi.  Beləliklə,  artıq  talançı 
basqınların  arası  kəsildi  və  silahları  səssizcə  qınına  qoymaq 
imkanı əldə edildi.
«Sən  məndən  şübhə  etmə,  mən  də  sənə  xəyanət 
etməyim».  Başqa  cür  sərhədlərin  hücuma  məruz  qalmasının 
qarşısı nccə alma bilərdi?
2 9 9

Bu  mədhiyyədə  haqqında bəhs  edilən  şəxs  Kül  tigin  adı 
ilə  tanmırdı.  O,  Kutluğ  xanın  ikinci  oğlu  və  hazırda 
hakimiyyətdə  olan  Bilgə  xaqanın  kiçik  qardaşıdır.  Onun  adınm 
şöhrəti  öz  yurdunda  xalqını  dəhşətə  saldığı  halda,  atasına  və 
qardaşına bəslənən hörmət və sədaqət uzaq ölkələrdə çox yaxşı 
bilinirdi.  Kül  tiginin  bu  tərzdə  tanınması,  əvvələn,  onun  öz 
şəxsində  cəmləşdirib  inkişaf etdirə  bildiyi  babasının  atası  olan 
Bəg İtimişdən  miras  aldığı  müsbət məziyyədərin,  ikincisi,  atası 
Qhekin  Kutluğa  xas  və  xələflərinin  bir-biri  ilə  qibtə  edilməli 
təqlid  etməyə  cəhd  göstərdikləri  xeyirxahlıq  və  İütfkarlıqdan 
başqa nə  ola bilərdi? Əks  təqdirdə, bu qədər dəyərli bir adamm 
həyata keçirdiyi işlər üçün hansı səbəb göstərilə bilər?
(Xeyr,  şübhəsiz  ki,  həqiqi  səbəb  budur),  o,  işlərində 
məhəbbət  və  qardaşlıq  hissi  ilə  davrandığı  üçün  və  qardaşının 
hərbi  məqsədlərinin  həyata  keçirilməsi  üçün  onunla  bərabər 
əmək sərf etdiyinə görə müvəffəq olmuşdur. Mogilyanm idarəsi 
altında  Türk  iruperatorluğu  şimalda  (indiki)  Tarbağatay 
sərhədlərinə  çatır,  qərbdə  isə  Tumet  ərazisinin  kənarlarına 
qədər  yaxınlaşırdı.  O,  göyün  müqəddəs  əmrlərinə  idaət edərək 
impcratorluğumuzun 
Tanq 
xanədanı  ilə 
sırf 
dostluq
münasibətlərində  olmaq  məqsədilə  doğma  doghri  mövqeyinə 
əldə etdi.
Bu  səbəbdən  xanədanımız  və  yaxud  biz  «sənin  sadiq 
əməllərini  minnətdarlıqla  xatırlayır»  və  beləliklə,  ona  ən 
səmimi  və  etimada  layiq  lütflərimizi  iltifat  edirik.  Digər 
tərəfdən,  əcdadımızın  və  bizim  uzaqgörən  təmkinimiz, 
beləliklə,  tərs  nəticə  verə  bilməz  və  işlərin  cansıxıcı  vəziyyəti 
tezliklə aradan qalxar.
Biz  dərin  kədərimizi  və  möhtəşəm  qəlbimizdə  yaşayan 
iztirablarımızı təkrar-təkrar bəyan və izhar edirik.
Üstəlik Kül tigin xanın kiçik qardaşı xan isə bizim mənəvi 
övladımız idi.  Buna görə də,  bir tərəfdən, ata ilə oğul arasındakı 
ən  münasib  duyğu  bu  şəkildə  təzahür  etmiş  olduğu  kimi, 
təbiətən  ona  məxsus  sevgi  hissindən  biri  digərinin  də  eyni 
hissəni alması lazım gəlir.  Hər ikisi də bizim oğlumuz olduğuna 
görə Külə də bizim dərin sevgimizdən eyni miqdarda pay düşür.
300
Bu  səbəbdəndir  ki,  gələcək  hədsiz-hesabsız  nəsillərin 
yaddaşında  onların  müştərək  müvəffəqiyyətlərinin  parlaqlığı 
hər  gün  yenidən  canlansın  deyə  uzaqda  və  yaxında  olan  hər 
kəsin  bünü  öyrənməsi  üçün  xüsusilə  möhtəşəm  bir  abidə 
ucaltdıq.
Qumlapm  və  soyuqların  diyarı  olan  Ting-Zing  ölkəsi, 
sənin  əvvəlki  şahların  arasmda  bir çox  qüdrətli  və  əsgər  ruhlu 
şəxsiyyətlər yetişdi.
Sənin  şahzadələrin  əcnəbi  ölkələrə  bu  şəkildə  şərəf 
verərək  var  olsunlar.  Sənin  ideyaların  bizim  T’and’ımızla 
dostluğu özünün məqsədi hesab edərək hər yerdə tanınsın.
Belə  adamlann  əbədi  var olacaqlarının  gerçək  olmadığını 
kim söyləyə bilər? Uğurlu xəbərləri əbədi elan etmək üçün dağ 
kimi yüksək bir abidə ucaldılmışdır.
Böyük  Thanq,  Khay-yüanın  iyirminci  ili,  dövrü  təqvimə 
görə,  Jcn-Şen;  Sinçsu; yeni aym yeddinci  günü,  dövrü təqvimə 
görə Tİnq-vcy; (abidənin) ucaldıldığı tarix bu idi.
BİLGƏ XAQAN
Türk  xalqlarının  qüdrətli  və şöhrətli  hökmdarlarından  biri 
də  Bilgə  xaqandır.  Bilgə  sözü  qədim  türk  dilində  müdrik 
deməkdir.  Bilgə  xaqanın  çincə  adı  Mogilyandır.  Mo  sözü  Çin 
dilində  bəg deməkdir;  gilyan  hissəsinin  nə  demək olduğu  bəlli 
deyil,
Bilgə  xaqan  İltəris xaqanın  böyük oğludur. O, 683-cü ildə 
anadan  olmuşdur.  İltəris  xaqan  vəfat  etdikdə  Bilgə  xaqanın 
səkkiz  yaşı  vardı.  O  yazır  ki,  «tanrı  buyurduğu  üçün  on  dörd 
yaşımda  tarduş  xalqı  üzərində  şad  oturdum».  Tarduşların  şadı 
həm  türk  xaqanlığının  qərb  qanadının  hakimi,  həm  də  xaqanın 
vəliəhdi  olurdu.  Tezliklə  Bilgə  kaqan  kiçik  qardaş  Kül  tiginlə 
birlikdə əmiləri Kapağan xaqanın hərbi səfərlərində iştirak edir, 
özlərini cəsur döyüşçü kimi göstərirlər.
698-ci  ildə  on  beş  yaşlı  Bilgə  xaqan  əmisinin  Çinə  hərbi 
yürüşündə  iştirak  edir:  «Əmim  xaqan  ilə  şərqə  -   Yaşıl  çay 
Şandun düzünə kimi qoşun çəkdik, qərbə Dəmir qapıya (Almatı
301

və  Daşkənd  şəhərləri  arasında  Buzqala  keçidinə)  kimi  qoşun 
çəkdik.  Kögmən  dağlarını  aşaraq  qırğız  yerinə  kimi  qoşun 
çəkdik.  Cəmi  iyirmi  beş  dəfə  qoşun  çəkdik,  on  üç  dəfə 
döyüşdük.  Ellini  elsizləşdirdik,  xaqanimi  xaqansızlaşdırdıq, 
dizini çökdürdük, başlını səcdə etdirdik». Bu, Çin səfəri zamanı, 
özünün  də  dediyinə  görə,  Bilgə  xaqanın  (o  zaman  hələ  xaqan 
deyildi)  on  dörd  yaşı  vardı.  Sonrakı  hərbi  yürüş  zamanı  Bilgə 
xaqan  yaşım  göstərmir.  Lakin  tarixdən  bilirik  ki,  ikinci  hərbi 
yürüşdə onun on yeddi yaşı vardı. 701-ci ildə Bilgə xaqan on altı 
yaşlı qardaşı Kül tiginlə qərbə -  türgişlərin üzərinə hücum edir. 
Bilgə xaqan yazır:  «Türkiş xalqı türküm,  xalqım  idi. Qanmadığı 
üçün,  bizə  qarşı  yanıldığı,  xəyanət  etdiyi  üçün  xaqanı  öldü, 
əyanları,  bəyləri  öldü.  On  ox  xalqı  əziyyət  gördü».  Türgişləri 
məğlub  etdikdən  sonra  Bilgə  xaqan  və  Kül  tigin  bayırku 
qəbilələri,  sonra  bir-birinin  ardınca bütün  Çü qəbilələrini  Türk 
xaqanlığına tabe edirlər.
709-cu  ildə  türk  ordusu  Bilgə  xaqanın  sərkərdəliyi  ilə 
şimala  -   Sayan  dağlarına  səfər  edir.  Türklər  sürətlə  Yenisey 
çayını  keçir və  Örpən  adlanan  yerdə  çik  qəbilələri  ilə döyüşür, 
qısa  müddətdə  onları  məğlub  edir.  Çiklərin  ardınca  az xalqı  da 
türklərə  məğlub  olur.  Çik  və  azlarm  ardınca  türk  ordusu 
qırğızlara  hücum  edir.  Qaynaqların  yazdığına  görə,  bu  hərbi 
səfərdə  orduya  vəzir  Tonyukuk 
komandanlıq  edirdi,  Bilgə 
xaqan  və  Kül  tigin  isə  ona  kömək  edirdilər.  Bu  səfər haqqında 
Bilgə  xaqan  çox  qısa  yazır:  «Kögmən  yeri,  suyu  sahibsiz 
qalmasm  deyə,  azsaylı  qırğız  xalqını  təşkil  edib,  onun 
quruluşunu  yaradıb  geri  qayıtdıq».  Amma  bü  döyüş  türk 
ordusunun  ən  ağır,  eyni  zamanda  ən  şanlı  döyüşlərindən  biri 
olmuşdur.
Məsələ  burasındadır  ki,  türk  dövlətinin  qüdrətlənməsin­
dən  qorxuya  düşən  Çin  imperiyası  türkiş  və  qırğız  xaqanlıqları 
ilə  ittifaq  bağlayıb  türklərin  üzərinə  hücuma  hazırlaşır.  Hərb 
elmində  belə  bir  qayda  var:  ən  yaxşı  müdafiə  hücumdur.  Bu 
qaydam  hələ  səkkizinci  yüzilliyin  əvvəlində  vəzir  Tonyukuk 
yaxşı  bilirdi.  Buna görə  də  o,  Kapağan  xaqana məsləhət  görür 
ki,  düşmənlər  birləşməmiş  onlara  tək-tək  hücum  etsin.  Xaqan 
şimal səfərinə ekspedisiya korpusu  hazırlayır.  Tonyukuk orduya
302
komandan,  Bilgə  xaqan  və  Kül  tigin  isə  ona  köməkçi  təyin 
edilir.  Qış  olduğu  üçün  Sayan  dağlarını  aşmaq  çətin  idi:  bütün 
keçid  və  aşırımları  qar  basmışdı,  gediş-gəliş  mümkün  olan 
yeganə  keçidi  -   Kögmən  aşırımını  isə  qırğızlar  ciddi 
qoruyurdular.  Əslində  bu,  hərbi  səfərdən  çox hərbi  avantürəyə 
bənzəyirdi.  Qırğızlara  qarşı  hərbi  yürüşü  müdrik  Tonyukuk 
ətraflı  təsvir  edir  (əlbəttə,  öz  xidmətlərini  daha  qabarıq  gös­
tərir): «Qoşunu yürütdüm. -  Atlanın, - dedim. Ağ Tərməl çayını 
keçərək düşərgə saldım. Qoşunu atlara mindirərək qarı sökdüm. 
Yuxan,  atlan  yedəkdə  tutaraq  piyada,  ağacdan tuta-tuta qoşunu 
qaldırdım.  Öndəki  döyüşçülər  qarı  tapdalayıb  yol  açdı,  kolluq 
olan  təpəni  aşdıq,  yumalanıb  endik.  On  gecə  yandakı  qar 
uçqunlarını  dolanıb  getdik.  Bələdçi  yolu  səhv  saldığı  üçün 
öldürüldü...  -  Anı çayı  boyu gedək,  - dedim. O çay boyu getdik. 
Qoşunu  saymaq  üçün  atlardan  düşürdük.  Atlan  ağaclara 
bağladıq.  Gccə  də,  gündüz  də  getdik.  Qırğızları  yuxuda  ikən 
basdıq...  süngü  ilə  açdıq.  Xanın  qoşunu  toplandı.  Döyüşdük. 
Sancdıq.  Xanını öldürdük.  Qırğız xalqı  xaqana tabe oldu, səcdə 
etdi. Qayıtdıq».
Bilgə  xaqanın  tərcümeyi-halını  izləsək,  görərik  ki,  onun 
həyalı başdan-başa hərbi yürüşlərdə keçmişdir.
698-ci  il.  «  ...  on  dörd  yaşımda  tarduş  xalqı  üzərində  şad 
oturdum.  Əmim  xaqanla  birlikdə  şərqə  -   Yaşıl  çay  Şandun 
düzünə  qədər qoşun  çəkdik,  qərbə  -  Dəmir qapıya  kimi  qoşun 
çəkdik.  Kögmən  dağlarını  aşaraq  qırğıız  yerinə  kimi  qoşun 
çəkdik.  Cəmi  iyirmi  beş  dəfə  qoşun  çəkdik,  on  üç  dəfə 
döyüşdük.  «Türgiş  xalqı  türküm,  xalqım  idi.  Qanmadığı  üçün, 
bizə  qarşı  yanıldığı,  xəyanət  etdiyi  üçün  xaqanı  öldü,  əyanları, 
bəyləri  də  öldü.  On  ox  xalqı  əziyyət  gördü».  «Bars  bəy  idi, 
xaqan  adını  o  vaxt  biz  verdik,  kiçik  bacımızı  ona xanım  verdik. 
Özü xəyanət etdi, xaqanı öldü,  xalqı kəniz, qul  oldu».  «Kögmən 
yeri,  suyu  sahibsiz  qalamsın  deyə,  azsaylı  qırğız  xalqını  təşkil 
edib, onun quruluşun yaradıb geri qayıtdıq».
700-cü  il.  «On  yeddi  yaşımda  tanqutlara  qarşı  qoşun 
çəkdim.  Tanqut  xalqını  pozdum,  qız-gəlinini,  ilxısını,  var- 
dövlətini ondan aldım».
303

701-ci  il.  «On  səkkiz  yaşımda  altı  bağlı  soğdaklara  qarşı 
qoşun çəkdim, xalqı onda pozdum. Çin sərkərdəsi Onq tutuk əlli 
minlik  qoşunla  gəldi.  Müqəddəs  başda  döyüşdüm.  O  qoşunu 
orada məhv etdim».
703-cü  il.  «İyirmi  yaşımda  basmıllar  ıdıkut  qəbiləm 
mənim xalqım idi.  Karvanlar göndərməz deyə qoşun çəkdim ,... 
tabe etdim».
705-ci  il.  «İyirmi  iki  yaşımda  Çinə  qarşı  qoşun  çəkdim. 
Çaça  sənünün  səksən  minlik  qoşunu  ilə  döyüşdüm.  Qoşununu 
orada öldürdüm».
709- 
cu il.  «İyirmi altı yaşımda çik xalqı qırğızlarla birlikdə 
düşmən  oldu.  Kem  çayını  keçərək çiklərə qarşı  qoşun  çəkdim. 
Örpəndə  döyüşdüm.  Qoşununu  qırdım.Az  xalqını  öldürdüm, 
aldım, tabe etdim».
710- 
cu  il.  «İyirmi  yeddi  yaşımda  qırğızlara  qarşı  qoşun 
çəkdim.  Süngü  batımı  qədər qalınlığı  olan qan  söküb,  KÖgmən 
ormanım  üzüyuxarı  yürüyüb  qırğız  xalqını  yuxuda  basdım. 
Xaqanı ilə Sona ormanında döyüşdüm.  Xaqanını öldürdüm,  elini 
onda aldım».
710-cu  il.  «Həmin  il  tiirkişlərə  qarşı  Altun  ormanını 
aşaraq,  İrtış  çayım  keçərək  yürüdüm.  Türkiş  xalqını  yuxuda 
basdım.  Türgiş  xaqanının  qoşunu  od  kimi,  sel  kimi  gəldi. 
Bolçuda  döyüşdüm.  Xaqanını,  yabğusunu,  şadını  orada 
öldürdüm, elini onda aldım».
713- 
cü  il.  «Otuz  yaşımda  Beşbahka  qarşı  qoşun  çəkdim. 
Altı yol döyüşdüm... Qoşununu bütünlüklə öldürdüm. Bcşbalıkın 
içində nə qədər adam vardısa,... şəhərə hücum etmədiyim üçün 
şəhərdəki adamlar mənə tabe olmağa gəldi, Beşbalık onun üçün 
xilas oldu».
714- 
cü il. «Otuz bir yaşımda karluk xalqı qayğısız, azad vo 
sərbəst  olduğu  halda  düşmən  oldu.  Tamağ  lduk  başda 
döyüşdüm.  Karluk  xalqını  öldürdüm,  orada  aldım,  ...  basmıl, 
karluk ...  xalq  ... karluk xalqı toplanıb gəldi, qoşununu sancdım, 
öldürdüm... doqquz oğuz xalqı mənim xalqım idi. Göylər, yerlər 
qarışdığı  üçün,  həsəd  hissi  güc  gəldiyi  üçün  düşmən  oldu.  Bir 
ildə  dörd  yol  döyüşdüm.  Toğla  çayını  üzərək  keçib  qoşununu 
öldürdüm.  İkinci  dəfə  Antarğuda  döyüşdüm.  Qoşununu
304
süngüdən  keçirdim,  elini  aldım.  Üçüncü  dəfə  Çuğay  başında 
döyüşdüm.  Türk xalqı  ayağmı  zəiflətdi;  xəyanət  edəsi  idi.  Bizi 
mühasirə etməyə, dağıtmağa gələn qoşunu qovdum. Çoxlu öləsi 
adam  onda  dirildi.  Onda  Tonra  Yılpağıtın  bir  qəbiləsini  Tona 
tiginin  dəfnində  mühasirə  edib  qırdım.  Dördüncü  dəfə  Əzgənti 
Kadazda  döyüşdüm.  Qoşununu  orada  süngüdən  keçirdim, 
zəiflətdim ... var-dövlətini əlindən aldım».
Qeyd etmək  lazımdır ki,  qaynaqlar doqquz oğuzların Türk 
xaqanlığına  qarşı  qaldırdığı  qiyamı  716-cı  ilə  aid  edir,  həm  də 
üsyanı  yatırmağa  gedən  orduya  şəxsən  Kapağan  xaqanın 
rəhbərlik etdiyini,  Bilgə xaqanın  isə orduda sərkərdələrdən biri 
kimi  iştirak  etdiyini  göstərir  Kül  tigin  bu  hərbi  səfərdə  iştirak 
etməmiş,  ordanı  qorumaq  i çün  qalmış  və  karlukların  ordaya 
hücumunu  dəf  edərkən  böyük  qəhrəmanlıq  göstərmişdir. 
Doqquz  oğuzlara  qarşı  hərbi  əməliyyat  zamanı  Bilgə  xaqanın 
otuz bir yox, otuz üç yaşı vardı.
716- 
cı  il.  «Oğuz  xalqı  doqquz  tatar  ilə  birləşib  gəldi. 
Ağuda  iki  ulu  döyüş  döyüşdük.  Qoşununu  pozdum,  elini  onda 
aldım.  Eləcə qazanıb...  tanrı yar olduğu üçün, özüm otuz yaşında 
...  (bundan  sonra yazı  pozulmuşdur,  görünür,  Bilgə  xaqan  taxta 
oturduğunu  yazmışdı).  ...  Doqquz  oğuz  xalqı  yerini,  suyunu 
(vətənini) buraxıb Çinə getdi... geri öz ölkəsinə qayıdıb gəldi».
717- 
ci  il.  «Otuz  dörd  yaşımda  oğuzlar  qaçıb  Çinə  girdi. 
Təəssüflənib onların üstünə qoşun çəkdim... oğlunu, qız-gəlinini 
orada əsir aldım».
718- 
ci  il.  «...  tatabı  xalqı  Çin  xaqanına tabe  oldu.  Elçisi, 
yaxşı  sözü,  xəbəri  gəlməz deyə,  yayda  qoşıın  çəkdim.  Xalqını 
pozdum,  ilxısını  aldım».  «Cənuba  -  karluk  xalqına  qarşı  qoşun 
çək»,  -  deyib  Tulun  Yamtan  göndərdim.  «...  karvanı  gəlmədi. 
Onu  cəzalandırım  deyə  qoşun  çəkdim.  Qorxaraq  iki-üç  adamla 
qaçıb getdi».
720- 
ci il. «Çin atlı qoşununudan on yeddi min əsgər birinci 
gün  öldürdüm.  Piyada  qoşununu  ikinci  gün  bütünlüklə 
öldürdüm. (...) yol qoşun çəkdim».
721- 
ci  il.  «Otuz səkkiz yaşımda qışda  Kıtaya qarşı  qoşun 
çəkdim».
305

722- 
ci  il.  «...  otuz  doqquz  yaşımda  yazda  tatäbılara  qarşı 
qoşun  çəkdim.  ...  öldürdüm.  Oğlunu,  qız-gəlinini,  ilxısını,  var- 
dövlətini aldım».
723- 
724-cü  illər.  «...  qırx  yuşımda  Mağı  Kurqanda 
qışladıqda  yut  (heyvan  xəstəliyincıən  mal-qaranın  kütləvi 
tələfatı  -   Ə.R.)  oldu.  Yazda  oğuzlara  qarşı  qoşun  çəkdim.  İlk 
qoşun  hissələri  səfərə  çıxmışdı,  ikinci  qoşun  hissələri  evdə  idi. 
Üç  oğuz  qoşunu  basa-basa  gəldi.  -   Piyadalar  zəif oldu,  -  deyib 
bizi tutmağa gəldi. Yarı qoşunu evi,  s ar ayı dağıtmağa getdi. Yarı 
qoşunu döyüşməyə gəldi.  Biz azdıq,  pis təchiz edilmişdik.  Oğuz 
düşmən  ... tanrı güc verdiyi üçün orada sancdım, dağıtdım».
733-cü  il.  «Əlli  yaşımda  tatabı  xalqı  Kıtayda  ...  Tüngər 
dağında  ...  Kuğ  sənün  başda  olmaqla  qırx  min  qoşun  gəldi. 
Türgər  dağında  hücum  edib  qırdım.  Otuz  min  qoşununu 
öldürdüm, on min...»
Bunlar  Bilgə  xaqanın  hərbi  səfərləri  və  igidlikləri 
haqqında  onun  özünün  dediklərinin  az  bir  hissəsidir.  Ancaq 
bununla belə  təkcə  bunlar  kifayətd r  ki,  Bilgə  xaqanın  cəsur  bir 
döyüşçü, igid ərən olduğu haqda təsəvvür yaransın.
Bilgə xaqan qüdrətli  sərkərde,  cəsur döyüşçü olduğu kimi, 
görkəmli dövlət xadimi, ədalətli xaqan olmuşdur.
Bilgə  xaqan  türk  taxt-tacının  qanuni  varisi  olsa  da, 
xaqanlıq taxtına təsadüfi oturmuşdur.
Türk törüsünə  (qanununa)  görə,  xaqan  vəfat  etdikdə  onun 
kiçik  qardaşı,  ...  bütün  qardaşlar  vəfat  etdikdən  sonra  böyük 
qardaşın  böyük  oğlu  taxta  çıxır.  İltəris  xaqan  vəfat  etdikdə  türk 
törüsünə  görə  PCapağan  xaqan  taxta  çıxmalı  idi.  Kapağan 
xaqandan  sonra  isə  türk  taxtına İltəris  xaqanın  böyük oğlu Bilgə 
xaqan  çıxmalı  idi.  Yenə  də  türk  törüsünə  görə,  gələcək  xaqan 
tarduşlarm  şadı  olmalı  idi.  Bilgə  xaqan  tarduşlarm  şadı  idi.  Bu 
haqda  Bilgə  xaqan  özü  belə  deyir:  «Əmim  xaqan  oturduqda 
özüm  şahzadə  ...  on  dörd  yaşımda  tarduş  xalqı  üzərində  şad 
oturdum».
Bilgə  xaqanın  on  dörd  yaşı  697-ci  ilə  təsadüf edir.  Lakin 
Kapağan  xaqan  türk  törüsünü  pozaraq  699-cu  ildə  böyük  oğlu 
Bögünü  kiçik  xaqan,  tarduşlarm  şadı  və  özünün  vəliəhdi  təyin 
edir.  Bilgə  xaqanın  tarduşlarm  şadı  vəzifəsindən  azad  edilməsi
306
haqqında heo yerdə söb bət getməs?  də bu əslində Bilgə xaqanın 
həm  şad  titulundan,  nəm  də  vəliəhd  hüququndan  məhrum 
edilməsi  de nək  idi.  Kapağan  xaqanın  hakimiyyətinin  son 
illərində artıq  şöhrətli  hərbi  sərkərdə  olan  Bilgə xaqan və  Kül 
tigin dövlət i dərindən  tamamilə kənar edilmişdi.
716-cı  ildə  Kapağan  xaqanın  həlak  olması  xəbəri  ordaya 
çatan kimi  К  ıpağan x aqanın yaxın adamlarının köməyi ilə Bögü 
özünü xaqan «dan cd»ı. Türk törüsfinön bu cür açıq şəkildə kobud 
surətdə  pozulmasından  dərhal  sonra  bütün  türk  ordusunun 
sevimlisi,  çoxlu  hərbi  yürüş  və  döyüşlərin  qəhrəmanı,  bütün 
nüfuzlu  türk  tayfalarının  müdafiə  və  kömək  etdiyi  Kül  tigin 
qərargaha həcum edib  Bögü xaqanı  və  Kapağan  xaqanın digər 
uşaqlarım,  Kapağan  xaqanın  ordada  olan  bütün  qohumlarım, 
müşavirlərini  və yax m  adamlarını  öldürür,  böyük  qardaşı  Bilgə 
xaqanı  ulu  xaqan  elan  edir.  Kapağan  xaqanın  yaxın 
adamlarından  bi 'i  -   Bilgə xaqanın  qayınatası,  Kapağan  xaqanın 
baş vəziri Tonyukuk cəzadan qurtulur, lakin sürgün edilir.
Kül 
tigir. in 
hərəkətləri 
Kapağan 
xaqana 
qarşı 
düşmənçiliyin  nətic?«si  deyildi.  Kül  tigin  əmisi  uşaqlarını  və 
əmisinin  yaxın  adamlarını  ona  görə  qırır  ki,  onlar  taxt-taca 
vərəsəlik haqqında tCırk törüsünü pozmuşdular.
Bilgə  xaqan  bilirdi  ki,  türk  taxt-tacına  ona  nisbətən  Kül 
tigin daha çox  layiqdir.  Buna görə də taxtı Kül tiginə təklif edir, 
lakin  Kül  tigin  türk  törüsünü  pozmaq  istəməyib  taxt-tacdan 
imtina  edir.  Onda  Bilgə  xaqan  qardaşını  bütün  qoşunların  baş 
komandanı  təyin  edir,  özü  isə  yalnız  dövlət  işləri  ilə  məşğul 
olur.  Bu,  dünya  tırixindo  yeganə  haldır  ki,  xaqan  (şah,  çar, 
imperator,  prezidcı ıt  və  s.)  öz  ordusuna  komandanlıq  etmir 
(indinin  özündə  hərb  sənətindən  başı  çıxmayan  prezidentlərin 
orduda  ali  baş  konandan  olduğunu  nəzərə  alsaq,  bu  faktın 
dəyəri  göz  qabağına ad ır).  Təsadüfi  deyil  ki,  716-cı  ildən  sonra 
Bilgə xaqanı at belində,  ordu başında nadir hallarda görürük.
Bilgə  xaqan  hakimiyyət  başına  gəldikdən  sonra  özünü 
müdrik  hökmdar  kirai  göstərir.  Hələ  əmisi  Kapağan  xaqanın 
hakimiyyətinin  son iile rində narazı  qəbilələr biri-birinin ardınca 
qiyamlar  qaldırır,  xaqa nlıqdan  ayrılmağa,  ya  müstəqil  olmağa, 
ya  da  Çin  imperiyasıt  m  himayəsinə  keçməyə  cəhd  göstərir.