Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

317

atın  ıtı  Tabğaçğı  bəglər  Tabğaç  atm  tutupan  Tabğaç  kağanka 
körmiş.  Əlig yıl
8.  işig,  küçig  birmiş.  llgərü  kün  toğsıka  Bökli  kağanka 
təgi  süləyü birmiş.  Kurığaru Təmir Kapığka təgi  süləyü  birmiş. 
Tabğaç  kağanka  ilin,  törüsin  ah birmiş.  Türk  kara kamığ bodun 
ança imiş:  İllig bodun ertim,  ilim amtı  kam, kimkə ilig kazğanur 
mən, tir crmiş.
9.  Kağanlığ  bodun  ertim,  kağamm  kam?  Nə  kağanka  işig 
küçig birürmən tir ermiş.  Ança tip Tabğaç kağanka yağı bolmış. 
Yağı  bolup  itinü,  yaratunu  umaduk  yana  içikmiş.  Bunça  işig, 
küçig 
birtükgərü 
sakmmatı. 
Türk 
bodunığ 
ölürəyin, 
uruğsıratayın, tir ermiş, yokadu barır ermiş.  Üzə
10.  türk  teqrisi,  ıduk  yiri,  subı  ança  timiş  crinç.  Türk 
bodun  yok  bolmazun  tiyin,  bodun  bolçun  tiyin  kaqım  İltəris 
kağamğ,  ögim  İlbilgə  katunığ  teqri  töpəsində  tutup  yögərü 
kötürti  erinç.  Kaqım  kağan  yiti  yigirmi  ərin  taşıkmış.  Taşra 
yorıyur tiyin kü esidip balıkdakı tağıkmış, tağdakı
11.  inlmiş  ,  tirilip yetmiş ər bolmış.  Teqri küç birtük üçün 
kar]im  kağan  süsi  böri  təg  ermiş,  yağısı  koy  tək  ermiş.  İlgərü, 
kurığaru  siiləp  tirmiş,  kobratmış.  Kamığı  yiti  yüz  ər  bolıp 
ilsirəmiş,  kağansıramış  bodunığ,  küqədmiş,  kuladmış  bodunığ, 
türk törüsün ıçğmmış
12.  bodunığ  eçüm,  apam  törüsinçə  yaratmış,  boşğurmış. 
Tölis,  tarduş  bodunığ  anta  itmiş.  Yabğuğ,  şadığ  anta  birmiş. 
Biriyə  Tabğaç  bodun  yağı  ermiş.  Kırkız,  kunkan,  otuz  tatar, 
kıtay, tatabı kop yağı ermiş. Kaqım kağan bunça ... kırk artukı
13.  yiti  yolı  süləmiş,  yigirmi  süıjüş  süqüşmiş.  Teqri 
yarhkaduk  üçün  illigig  ilsiratmiş,  kağanlığığ  kağansıratmış, 
yağığ  baz  kilmiş,  tizligig  sökürmiş,  başlağığ  yüküntürmiş. 
Kaqım  kağan  ança  ilig,  törig  kazğanıp  uça  barmış.  KaQim 
kağanka başlayu Baz kağamğ balbal tikmiş. KaQim
14.  kağan  uçdukda özüm səkkiz yaşda kaltım. Ol törüdə 
üzə eçim  kağan  olurtı.  Olurıpan türk bodunığ yiçə  itdi,  çığayığ 
bay kıltı, azığ üküş kıltı.  Eçim kağan olurtukda özüm tigin crk  ...
... iy ... TeQri yarhkaduk üçün
318
15.  tört  yigirmi  yaşımka  tarduş  bodun  üzə  şad  olurtım. 
Eçim  kağan  birlə  ilgərü  Yaşıl  ügüz  ŞantuQ  yazıka  təgi 
sülədimiz.  Kurığaru  Təmir  Kapığka  təgi  sülədimiz.  Kögmən 
aşa  kırkız  yiriQə  təgi  sülədimiz.  Kamığı  bis  otuz  sülədimiz,  üç 
yigirmi 
süQüşdimiz. 
İlligig 
ilsirətdimiz, 
kağanlığığ 
kağansıratdımız, tizligig
16.  sökürtimiz, 
başlağığ 
yüküntürtimiz.  Türgiş  kağan 
türkim,  bodunım  crti.  Bilmədükin  üçün,  biziQƏ 
yaQiltukın, 
yazmtukm  üçün  kağanı  ölti,  buyurukı,  bəgləri yəmə ölti. On  ok 
bodun  əmgək  körti.  Eçümiz-apamız  tutmıs  yir  idisiz  kalmazun 
tiyin az bodunığ itip, yaratıp ... Bars bəg
17.  erti,  kağan  atığ  bunta  biz birtəmiz,  siQilim  kunçuyuğ 
birtimiz.  Özi yazınlı,  kağanı ölti, bodum  küQ, kul boltı.  Kögmən 
yir,  sub  idisiz  kalmazun  tiyin  az  kırkız  bodunığ  itip,  yaratıp 
kəltimiz.  SüQüşdimiz.  ...  ilin  yana  birtimiz.  İlgərü  Kadırkan 
yışığ aşa bodunığ ança konturtımız, ança itdimiz.  Kurığaru
18.  Kənü  Tarbanka  türk  bodunığ ança  konturtımız,  ança 
itdimiz.  01  ödkə  kul  kulluğ,  küQ, küQİig bolmış crti.  İnisi cçisiıı 
bilməz crti,  oğlı  kaQm  bilməz erti.  Ança kazğanmış, ança  itmiş 
ilimiz,  törümiz  crti.  'I'ürk  oğuz  bəgləri,  bodun  eşit:  üzə  teqri 
basmasar, asra yir təlinməsər,
19.  türk  bodun, ilinin,  törünün kim artatı  ııdaçı  erti? Türk 
bodun,  öküQ.  Körgünün  üçün  igidmiş  kağaniQa,  ermiş,  barmış 
edgü iliQə kəntü yaQiltığ, yablak  kigürtig.  Yaraklığ kantan kəl ip 
yaya eltdi?  SüQüglig  kantan  kəlipən  sürə  iltdi?  Iduk Ötükən yış 
bodun bardığ.  İlgərü barığma bardığ.  Kurığaru
20.  barığma  bardıq.  Barduk  yirdə  edgüg ol  erinç:  kaniQ, 
ügüzçə yügirti, süQügüQ tağça yatdı. Bəglig un oğlının kul kıltığ, 
işilig  (?  silig)  kız  oğlanın  küQ  kıltığ.  01  bilmədükügün  üçün, 
yablakımn  üçün  eçim  kağan  uça  bardı.  Başlayu  kırkız  kağamğ 
balbal  tikdim.  Türk  bodun  atı,  küsi  yok  bolmazun  tiyin  kaQim 
kağamğ,
21.  ögim  katunığ  kötürigmə  teQri,  il  birigmə  teqri  türk 
bodun atı,  küsi  yok bolmazun  tiyin  özümin  ol  teqri  kağan  olurtı 
erinç.  N
ə
Q  yılsığ  bodunda  üzə  olurmadım.  İçrə  aşsız,  taşra
319

tonsız,  yabız,  yablak bodunda üzə olurtım.  ...  gini  iki şad,  inim 
Kül tigin birlə sözləşdimiz. KaQimız,
22.  eçimiz kazğanmış bodun atı, küsi yok bolmazun tiyin, 
türk  bodun  üçün  tün  udımadım,  küntüz  olurmadım.  İnim  Kül 
tigin birlə, iki şad birlə ölü, yitü kazğantım. Ança kazğanıp biriki 
bodunığ ot, sub kılmadım. Mən özüm kağan olurtukıma yir sayu 
barmış bodun yadağın, yalmm ölü, yitü yana
23.  kəlti.  Bodunığ  igidəyin  tiyin  yırığaru  oğuz  bodun 
tapa,  ilgərü  kıtay,  tatabı  bodun  tapa,  birigərü  Tabğaç  tapa  iki 
yigirmi  sülədim.  ...  süQüşdim.  Anta kisrə teQri yarlıkaduk üçün, 
kutum,  ülügüm  bar  üçün  öltəçi  bodunığ  tirigrü  igitim.  Yalm 
bodunığ tonlığ kıltım, çığay bodunığ bay kıltım,
24.  az  bodunığ  üküş  kıltıım.  Iğar  illigdə,  ığar kağanlığda 
yig  kıltım.  Tört  buluQdakı  bodunığ  kop  baz  kıltım,  yağısız 
kıltım,  kop  maQa körti.  Yeti  yigirmi  yaşıma taQut tapa sülədim. 
TaQut  bodunığ  bozdım,  oğlm,  yotazın,  yılkısm,  banmm  anta 
altım.  Səkkiz yigirmi yaşıma altı çub soğdak
25.  tapa  sülədim,  bodunığ anta  bozdım.  Tabğaç  O
q
  tutuk 
bes tümən sü kəlti.  Iduk başda süQüşdim. Ol süg anta yokkışdım, 
Yegirmi  yaşıma  basmıl  ıdıkut  bodun  erti.  Arkış  ıdmaz  tiyin 
sülədim.  К  ...t kəlürtim.  Eki  otuz yaşıma tabğaç
26.  tapa 
sülədim.  Çaça  səQün  səkiz  tümən  sü  birlə 
süQüşdim.  Süsin  anta ölürtim.  Altı  otuz yaşıma çik bodun kırkız 
birlə yağı  boltı.  Kem  keçə  çik  tapa  sülədim.  Örpəntə  süQüşdim. 
Süsin  sıncdım.  Az  bodunığ  ölürtim,  altım,  içgirtim.  Yeti  otuz 
yaşıma kırkız tapa sülədim.  SüQüg batımı
27.  karığ  sökipən  Kögmən  yışığ  toğa  yorıp  kırkız 
bodunığ  uda  bozdım,  kağanın  birlə  Sorja  yışda  süQüşdim. 
Kağ anm ölürtim,  ilin anta altım.  Ol yılka türgis tapa Altun yışığ 
aşa,  Ertis  ügüzig  keçə  yorıdım.  Türgis  bodunığ  uda  basdım. 
Türgis kağan süsi otça, borça kəlti.
28.  Bolçuda  süQüşdim.  Kağanın,  yabğusın,  şadın  anta 
ölürtim, ilin anta aldım. Otuz yaşıma Besbalık tapa sülədim. Altı 
yolı süQüşdim....  Süsin kop ölürtim. Besbalık içrə nə kişi etin ... 
təgdük yox  üçün  kisi  balık(da  maQa)  ukğalı  kəlti.  Besbalık  anı 
üçün ozdı. Otuz artukı
320
29.  bir yaşıma karluk bodun buQsız erür barur er iki i yağı 
boltı. Tamağ Iduk başda süQüşdim. Karluk bodunığ ölürtim, anta 
altım.  ...basmıl,  karluk  ...  bod  ...  karluk  bodun  tir  ...  sancdım, 
ölürtim.  (Tokuz oğu)z məniQ  bodunım erti.  TeQri,  yer bülğakın 
üçün, edin ...
30.  küni  təgdük  üçün  yağı  boltı.  Bir  yılka  tört  yolı 
süQüşdim.  Ən ilki Toğu balıkda süQüşdim.  Toğla  ücüzig yüzəti 
keçip  süsi.  ...  Ekinti  Antarğuda  süQüşdim.  Süsin  sancdım,  (ilin 
altım).  Üçünc  (Çuğay  başınta)  süQüşdim.  Тшк  bodun  adak 
kamaştı, yablak
31.  boltaçı  erti.  Oza,  yaya  kəligmə  süsin  ağıtım.  Üküş 
öltəçi  anta  tirilti.  Anta  ToQra  yılpağutı  bir  oğuşığ  ToQa  tigin 
yoğınta  əgirə  tokıdım.  Törtinç  Əzgənti  Kadazda  süQüşdim. 
Süsin  anta  sancdım,  yabntdım.  ...  barm  ...  (kırk  yaşı)ma  Mağı 
kurğan kışladukda yut boltı. YaziQa
32.  oğuz tapa  sülədim.  İlki  sü taşıkmış erti,  ekin sü cbdə 
erti.  Üç  oğuz  süsi  basa kəlti.  Yadağ yabız boltı  tip  alğalı  kəlti. 
SiQar  süsi  cbig,  barkığ yolğalı  bardı.  SiQar süsi  süQüşgəli  kəlti. 
Biz 
az 
ertimiz,  yabız ertimiz.  Oğuz ... ən yağ... küç birlük  üçün 
anta 
sancdım,
33.  yaydım.  TeQri 
yarlıkaduk  üçün,  mən  kazğantuk 
üçün 
türk  bodun  kazğanmış  erinç. 
Mən 
inilügi  bunça  başlayu 
kazğanmasar,  türk  bodun  öltəçi  erti,  yok  boltaçı  erti. 
(Türk) 
bəglər, 
(bodun) 
sakmiQ,  ança  biliQ  ... 
Oğuz 
bo(dun)  ....  d  ... 
ıdmayın tiyin  sülədim.
34.  ebin,  barkın  bozdım.  Oğuz  bodun  tokuz  tatar  birlə 
tirilip kəlti  Ağuda eki uluğ 
süqüş
 
süQüşdim.  Süsin bozdum, elin 
anta  altım.  Ança  kazğanıp  ...  teQri  yarlıkaduk  üçün,  özim  otuz 
artukı üç (yaşıma)...  uk erti.  Ödsəg, ötüləg küç ...
35.  igidmiş  (kağam 
yaQiltı). 
Üzə 
teQri, 
ıduk  yer,  sub  ... 
kağan  kutı  taplamadı  erinç.  Tokuz  oğuz bodun  yerin,  subm  ıdıp 
Tabğaçğaru  bardı.  Tabğaç  ...  bodun  ...  yerdə  kəlti.  İgidəyin 
tiyin (sakınıp) bodun(ığ)
36.  yazuklat  ...  biriyə  Tabğaçda  atı,  küsi  yok  boltı.  Bu 
yerdə 
maQa 
kur  boltı.  Mən  özim  kağan  olurtukım  üçün  türk
321

bodumğ  ....  ü  ...  n kılmadım.  İlig,  törüg, yəgədü kazğantım  ...  ıd 
... tirilip  у ...
37.  (anta süqü)şdim.  Süsin  sancdım,  İçigmə  içikdi,  bodun 
boltı,  ölügmə  ölci.  Sələqə  kodı  yorıpan  karağın  kıslata,  ebin, 
barkm  anta  bozdım.  ...  yışka  ağdı.  Uyğur  eltəbər  yüzçə  ərin 
ilgərü tə(zip bardı)...
38.  ...  (tü:r)k  bodun  aç  erti.  01  yılkığ  alıp  iglətim.  Otuz 
artukı  tört  yaşıma  oğuz  təzip  Tabğaçka  kirti.  Öginip  sülədim. 
Sukm ...  oğ(lm), yotazın anta altım. Eki eltəberlig bodun...
39.  ...  tatabı bodun Tabğaç kağanka körti.  Yalabaçı,  edgü 
sabı,  ötügi  gəlməz  tiyin  yaym  sülədim.  Bodumğ  anta  bozdım, 
yılkı/sın  ...  Süsi tirilip kəlti.  Kadırkan yış(da) kon  ...
40.  ...  ğakına  yerüqərü,  subıqaru  kontı.  Biriyə  karluk 
bodun tapa sülə tip Tudun Yamtarığ itim.  Bardı...  (Eltəbər) yok 
bolmış,  inisi bir kurğ ...
41.  ...  arkışı  kəlmədi.  Anı  ayıtaym  tip  sülədim.  Korğu 
eki-üç  kisiligin  təzip  bardı.  Kara  bodun:  kağanım  kəlti-,  -tip 
ög(di).  ...  kaatbirtim.  Kiçik atlığ...
Cənub-şərq tərəfi
...  Öqüg  yoğaru  sü  yorıp  tünlü-künlü  yiti  ödüşkə  subsız 
keçdim.  Çorakka təgip Yolığça ...  Bcs Keçənkə təgi
Cənub  tərəfi
1.  ...  Tabğaç  atlığ süsi  bir tümən artukı ycti  bir)  süg ilki  kün 
ölürtim. Yadağ süsin ckinti kün kop (ölürtim, tiri)lip bardı...
2.  ...  yolı  sülədim.  Otuz  artukı  səkkiz  yaşıma  kışm  Kıtay 
tapa  sülədim.  ...  (otuz  artukı  tokuz  yaşı/ma  yazm  tatabı  tapa 
sü/lədim.
3.  Mən ... ölürtim. Oğlm, yotazın, /yı/lkısın, barımın ...
4.  bodun ... yotazın yok kıltım ...
5  .... y o r....
6  .... süq(üşdim)......üçün
322
7....... birtim,  alp ərin ölürip balbal kılu  biıtim.  Əlig yaşıma
tatabı bodun Kıtay da adakığ .... к .... (T)üngər tağka ...
8.  Kuğ  sərjün  başadu  tört  tümən  sü  kəlti.  Tüngər  tağda 
təgip  tokıdım.  Üç  tümən  süg  (ölür)tim,  bi(r)  /tümən/  ...rsər 
....üktim. Tatabı...
9.  ölürtim.  Uluğ oğlım ağrıp yok bolça Kuğ səqünig balbal 
tikə birtim.  Mən  tokuz iyirmi yıl  şad olurtım,  tokuz yigirmi yıl 
kağan olurtım, il tutdım. Otuz artukı bir ...
10.  türkimə,  bodunıma,  yəgin  ança  kazğanı  birtim.  Bunça 
kazğanıp  kaıpm  kağan  ıt  yıl  onınç  ay  altı  otuzka  uça  bardı. 
Lağzm yıl  bisinç ay yiti otuzka yoğ crtürtim. Bukağ tutuk ...
11.  Marja  Lisün  Tay  səqün  başadu  bis  yüz  ərən  kəlti. 
Kokılık ö ... altun, kümüş kərgoksiz kəlürti. Yoğ yıpanğ kəlürip 
tikə birti. Cmtan ığaç kəlürip öz yaraş ...
12.  bunça  bodun  saçın,  kulkakın,  y/anakın  b/ıçdı.  Edgü 
özlək atın, kara kisin, kök tiyinin saıısız kəlürip kop kotı.
13.  Tcrjri  təg  tcqri  yaratmış  türk  bilgə  kağan  sabım:  kaqım 
türk  bilgə  kağan  olurtııkda  türk  amtı  bəglər  ...  kisrə  tarduş 
bəglər,  Kül çor başlayu, ulayu şad apıt bəglər, oqro tölis bəglər, 
apa tarkan...
14.  başlayu  ulayu  aşd  apıt 
bəglər 
...  Taman  Tarkan, 
Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan, ulayu buyuruk ...  iç buyurukı bəg 
İrkin  başlayu  buyuruk  bunça amtı  bəglər kaqınt  kağanka crtənü
15.  crtənü  eti  mağ  şad  ...  türk bəglərin,  bodunun  crtənü eti 
mağ  itdi,  ögdi.  ...  (kaqım)  kağan  ...  ça  ağır  taşığ yoğmmış  türk 
bəglər, bodun ... yar ... irti. Özimə bunça  ...
Şim al tərəfi
1.  Teqri təg teqridə bolmış türk bilgə kağan bödkə olurtım. 
Sabımm  tükəti  eşid.  Ulayu  iniyigünim,  oğlanım,  biriki  oğuşım, 
bodunım,  biriyə  şad -  apıt bəglər,  yırıya  tarkat  buyuruk  bəglər, 
otuz tatar...  tokuz oğuz bəgləri,  bodunı bu sabımm  edgüti eşid, 
katığdı tiqla.  İlgərü kün
323

2.  toğsıkıqa,  biricərü  kün  ortusıgaru,  kurığaru  kün 
batsıkıqa,  yınğaru  tün  ortusıqaru  anta  içrəki  bodun  kop  mai)a 
görür.  Bunça  bodun  kop  itdim.  Ol  amtı  ayığ  yok.  Türk  kağan 
ötükən 
y ış  
olursar,  iltə  buQ  yok.  İlgərü  Şantui],  yazıka  təgi 
sülədim, taluyka kiçig təgmədim. Birgərü Tokuz
3.  Ərsəngə  təgi  sülədim,  Tüpütkə  kiçig  təgmədim. 
Kurığaru  Yinçü  ügüz  keçə  Təmir  Kapığka  təgi  sülədim. 
Yırığaru  Yir  Bayırku  yiriQə  təgi  sülədim.  Bunça  yirkə  təgi 
yontdım.  Ötükən yışda yig idi yok ermiş. İl tutsık yir ötükən yış 
ermiş.  Bu  yirdə  olurup  Tabğaç  bodun  birlə  tüzəltim.  Altun, 
gümüş, isigiti,
4.  kutay  buQsız  ança  birür  Tabğaç  bodun  sabı  süçig,  ağısı 
yımşak ermiş.  Süçik  sabm,  yımşak  ağın  arıp  ırak  bodumğ  ança 
yağutır ermiş. Yağru kontukda kisrə ayığ biligin anta öyür etmiş. 
Edgü  bilgə  kişig,  edgü  alp  kişig  yorıtmaz  ermiş.  Bir  kişi 
yai]ilsar,  oğuşı, bodum bisükiqə təgi kıdmaz
5. 
ermiş.  Siiçig  sabiQa,  yımşak  ağısırça  arturup  üküş,  türk 
bodun,  öltig.  Türk  bodun,  ülesikin  biriyə  Çuğay  yış  tökül,  Tün 
yazı  konaym  tisər,  türk  bodun,  üləsikig,  anta  ayığ  kişi  ança 
boşğurur  ermiş:  Irak  ersər,  yablak  ağı  birür,  yağuk  crsər,  edgü 
ağı birür -  tip ança boşğurur ermiş. Bilig
6.  bilməz  kişi  ol  sabığ  alıp, yağru  banp üküş  kişi öltig.  01 
yirgərü  barsar,  türk  bodun,  öltəçisən.  ötükən  yış  olurup  arkış- 
tirkiş  ısar,  nəi),  buQiğ  yok.  Ötükən  yış  olursar,  bcQgü  il  tuta 
olurtaçısən,  türk  bodun,  tok.  Arık  ok  sən,  açsık,  tosık öməzsən, 
bir todsar, açsık öməzsən. Antağınm üçün igidmiş kağan и] m
7.  sabm  almatın  yir  sayu  bardığ.  Kop  anta  alkmtığ,  arıltığ. 
Anta  kalmışı  yir  sayu  kop  turu,  ölü  yorıyur  ertig.  Tei)ri 
yarlıkadukm  üçün,  özüm  kutım  bar  üçün  kağan  olurtım.  Kağan 
olurup  yok  çığap  bodumğ  bay  kıltım,  az  bodumğ  üküş  kıltım, 
Azu bu
8.  sabımda  igid  bar  ğu?  Türk  bəglər,  bodun,  bum  eşidil]. 
Türk bodumğ  tirilip  il  tutsıkınm  bunta  urtım,  yarjılıp  öləsikinin 
yəmə  bunta  urtım.  Nəi]  nəi)  sabım  ersər,  bet]gü  taşka  urtım. 
Ai]ar  körü  bilir).  Türk  amtı  bodun,  bəglər,  bödkə  körigmə 
bəglər, gü yarçıltaçı siz.
324
9.  ...  kağan  cçüm kağan  olurtukmta tort buluQdakı bodumğ 
bunça  itmiş.  ...  teQri  yarlıkaduk  üçün  özüm  olurtukıma  tört 
buluQdakı  bodumğ  itdim,  yaratdım,  i  ...  kıltım.  Mən  türgis 
kağanka kızımxn ... ertənü uluğ törün alı birtim. Tür(gis kağanın)
10.  kızm ertənü uluğ törün oğlıma ah birtim.  ...  ertənü  uluğ 
törüg alı birtim. Y... ertürtim. Tü... başlığığ yüküntürtim, tizligig 
sökürtim. Üzə teQri,  asra yer yarlıkaduk üçün ...
11.  közin  görmədük,  kulkakın  esidmədük bodunımın  ilgərü 
kün to(ğsıkıi)a), birigərü (Tabğaç)ka, kurığaru  ...  (gün batsıkiQa, 
yırığaru  tün  ortusırçaru  ...sarığ altunın),  örün kümüşin,  kırğağlığ 
kutaym, əkinlig isigitin, özlək atın, adğırm, kara kisin,
12.  kök  tiyinin  türkimə,  bodunıma  kazğanu  birtim,  iti 
birtim.  ...  bui)sız  kıltım.  (Üzə  teQri)  eriklig  ...  az  bodun  ...  nça 
tümən o ğ lı... yal mən  ....ün ... (bəglə)rig b u ...
13.  yəmə  igidii)!  Əmgətmən!  Tolğatman!  Olurtım.  Türk 
bəglər,  türk  bodunım  ...t  birtim.  ...  amtıka  taşığ  ...  kazğanmış 
ağımın  türk  bodun  ...ı  bu  kağan ıi)da,  bu  bəglərig(də,  yeriQdə, 
suburjda adırılmasar, türk bodun),
14.  özin  edgü  körtəçisən,  ebirjə  kirtəçisən,  buQsız 
boltaçısən  ...  (anta) kisrə Tabğaç kağanta bədizçig kop kəlürtim 
...  mənii),  sabımın  sımadı.  ..  İçrəki  bədizçig  ıtı.  Ai)ar  adınçığ 
bədiz ur(lım, taş tokıdım, körjültəki sabımın i ) ...
15.  On  ok  oğliQa,  tatiQa  təgi  bum  körü  bilii),  Bci)gü  taş
tokıtdım__ y irtə... tokıtdım, bilidim. Bu ...taş barkın ...
Qərb tərəfi
1.  ...ü zə...
2.  bilgə kağan uç(a bardı).
3.  yay bolsar, üzə t(ci)ri)...
4.  Köbürgəsi tərçə d ...
5.  tağda sığun təzsər (M. Ergin: ötsər)...
6.  sakınurmən. Karçım kağan ...
7.  taşın özüm kağan ...
8.......
325

Cənüb-qərb tərəf!
...  (bilgə)  kağan  bi(tigin)  Yolığ  tigin  bitidim.  Bunça 
barkığ,  bədizig, uzığ (türk bilgə) kağan atısı  Yolığ tigin mən ay 
artukı tört kün olurıp bitidim, bədiztim. Y...
TƏRCÜMƏ 
Şərq tərəfi
1.  Tanrı  tək  tanrı  yaratmış  türk  müdrik  xaqanı  sözüm 
(budur):  Atam  türk  müdrik  (xaqan  taxta  oturduqda)  indiki  ... 
igidlər,  sədaqətli  doqquz oğuz  igidləri,  məşhur bəyləri,  xalqı  ... 
(Atam  öləndən  sonra)  türk  tanrısının  (buyuruğu,  müqəddəs  türk 
yerinin, suyunun iradəsi ilə türk xalqının)
2.  üstündə  xaqan  oturdum.  Mən  (xaqan)  oturduqda, 
öləcəyinə  kədərlənən  türk  bəyləri,  xalqı  öyünüb,  sevinib 
toxtamış  gözü  ilə  yuxarı  (taxta)  baxdı.  Taxta  özüm  oturub dörd 
tərəfdəki  xalq  üçün  bunca  ağır  (möhkəm)  qanun  yaratdım. 
Yuxarıda  mavi  göylər,  aşağıda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin 
arasında insan oğlu yaranmış.
3.  İnsan  oğlunun  üzərində  əcdadlarım  Bumm  xaqan, 
İstəmi  xaqan  oturmuş.  Oturub  türk  xalqının  elini,  qanununu 
yaratmış,  düzəltmiş.  Dörd  tərəf  hamılıqla  yağlı  imiş.  Qoşun 
çəkib  dörd  tərəfdəki  xalqı  bütünlüklə  diz  çökdürmüş.  İrəli 
(şərqə) kadırkan meşəli dağlarına qədər, geri (qərbə)
4.  Dəmir  Qapıya  təki  (xalqı)  yerləşdirmiş.  İkisinin 
arasında  sahibkar  vahid  (oxsuz  -   oxu  olmayan,  yəni  oxlara 
bölünməyən  -  Ə.R.)  göytürk  xalqı  yaradıcılıqla  məşğul  olaraq 
beləcə  oturur  imiş.  Müdrik  xaqanlar  imiş,  igid  (alp)  xaqanlar 
imiş.  Buyuruqları  (əyanları)  da  müdrik  imiş,  igid  (alp)  imiş. 
Bəyləri  də,  xalqı  da  düz  imiş.  Ona  görə  də  eli  (dövləti)  eləcə 
düzəltmiş  imiş.  Eli  yaradıb  qanun  düzəltmiş.  Özü  eləcə  vəfat 
etmiş.
5.  Dəfn edənlər,  ağı  (sitəm) deyənlər öndən  gündoğandan 
Böklü  çöllük  el  (Koreya  dövləti),  Tabğaç  (Çin),  Tibet,  avar, 
Böyük Roma  (Bizans,  Vizantiya),  qırğız,  üç  kurıkan,  otuz  tatar,
326
kıtay,  tatabı  -   bu  qədər  xalq  gəlib  ağı  demiş,  dəfn  etmiş.  O 
qədər  məşhur  xaqan  imiş.  Ondan  sonra  kiçik  qardaşı  xaqan 
olmuş,  oğlu  da xaqan  olmuş.  Ondan  sonra  kiçik qardaşı  böyük 
qardaşı kimi
6.  olmadı,  oğlu  atası  kimi  olmadı.  Biliksiz (cahil)  xaqan 
taxta  oturmuş,  buyuruqları  (əyanları)  da  biliksiz  (cahil)  imiş, 
yava (pis)  imiş.  Bəyləri,  xalqı düz olmadığı üçün, Tabğaç (Çin) 
xalqının  təhriki  hiyləgər  olduğu  üçün,  yalançı  olduğu  üçün, 
kiçikli-böyüklü (kiçik qardaşlı-böyük qardaşlı) qızışdırdığı üçün, 
bəyli-xalqlı
7.  bir-birinin üstünə salışdırdığı üçün türk xalqı düzəltdiyi 
elini  (dövlətini)  dağıtmış  (xaricə  göndərmiş),  xaqan  qoyduğu 
xaqanını  məhv  etmiş  (sona  yetirərək göndərmiş).  Tabğaç (Çin) 
xalqı bəyliyə layiq  igid (hərfən:  nəsli artırmalı olan) oğlanlarım 
qul  etdi,  xanımlığa  layiq  qızlarını  kəniz etdi.  Türk  bəyləri  türk 
adım  ataraq  Tabğaçdakı  (Çindoki)  bəylər  Tabğaç  (Çin)  adını 
qəbul edərək Tabğaç (Çin) xaqanına tabe olmuş. Əlli il
8.  işini,  gücünü  vermiş  (onun  üçün  işləmiş).  İrəli 
gündoğana Böklü xaqanma təki qoşun çəkib (Çin xaqanına) tabe 
etmiş.  Qərbə  Dəmir Qapıya təki  qoşun çəkərək (Çin  xaqanma) 
tabe  etmiş.  Tabğaç  (Çin)  xaqanma  elini  (dövlətini),  qanununu 
qoruyub saxlamış  (qazanaraq  vermiş).  Türk qara xalqı (camaatı) 
hamılıqla  belə  demiş:  Elli  (dövləti  olan)  xalq  idim,  elim 
(dövlətim) indi hanı? Kimə el (dövlət) qazanıram?  deyir imiş.
9.  Xaqanlı  (xaqanı  olan)  xalq  idim,  xaqanım  hanı?  Hansı 
xaqana  işimi,  gücümü  (əməyimi)  verirəm?  -   deyir  imiş.  Belə 
deyib  Tabğaç  (Çin)  xaqanma  yağı  olmuş.  Yağı  olub  özünə 
dövlət düzəltməyi, yaratmağı bacarmadığı üçün yenə tabe olmuş 
(hərfən:  Çin  dövlətinin  içinə  daxil  olmuş).  Bu  qədər  işini, 
gücünü (zəhmətini) verdiyini düşünmədi.  Türk xalqını öldürüm, 
nəslini  məhv  edim,  -  deyir imiş.  Yox olaraq,  məhv olaraq gedir 
imiş.  Yuxarıda
10.  türk  tanrısı,  müqədəs yeri,  suyu  belə deyir  imiş.  Türk 
xalqı  yox  (məhv)  olmasın  deyə,  xalq  olsun  deyə  atam  İltəris 
xaqanı,  anam  tlbilgə  xatunu  tanrı  təpəsində  (başının  üstündə) 
tutub  yuxarı  götürdü.  Atam xaqan on yeddi  döyüşçü  ilə  sərhədi
327

aşmış  (hərfən:  sərhəddən  kənara  çıxmış).  Bayırda  yürüş  edir 
deyə səs (küy) eşidib şəhərdəkilər dağa qalxmış, dağdakılar
11.  (arana)  enmiş,  toplaşıb  yetmiş  igid  olmuş.  Tanrı  güc 
verdiyi  üçün  atam  xaqanın  qoşunu  qurd  (canavar)  kimi  imiş, 
yağısı  qoyun  kimi  imiş.  Şərqə,  qərbə  qoşun  çəkib  toplamış,  bir 
yerə  yığmış.  Hamısı  yeddi  yüz igid  olmuş.  Yeddi yüz  igid olub 
elindən  (dövlətindən)  məhrum  olmuş  (hərfən:  elsizləşmiş), 
xaqanından məhrum olmuş (hərfən:  xaqansızlaşmış) xalqı, kəniz 
olmuş, qul  olmuş xalqı, türk qanunlarını məhv etmiş və dağıtmış
12.  xalqı  əcdadlarımın  qanunları  üzrə  yaratmış  öyrətmiş.
Tölis,  tarduş  xalqlarım  onda  təşkil  etmiş,  (onlara)  yabğu  və şad 
onda  vermiş.  Cənubda  Tabğaç  (Çin)  xalqı  yağı  imiş.  Qırğız, 
kurıkan,  otuz tatar,  kıtay,  tatabı  -  hamısı  yağı imiş.  Atam xaqan 
bu qədər  ...... qırx
13.  yeddi  dəfə  qoşun  çəkmiş,  iyirmi  yeddi  döyüş 
döyüşmüş.  Tanrı buyurduğu (hərfən:  fərman  verdiyi) üçün ellini 
(eli  olanı)  eldən  məhrum  etmiş  (hərfən:  clsizləşdirmiş), 
xaqanlım  (xaqanı  olanı)  xaqandan  məhrum  etmiş  (hərlən: 
xaqansızlaşdırmış),  yağını  tabe  etmiş,  dizlini  diz  çökdürmüş, 
başlını  səcdə  etdirmiş.  Atam  xaqan  bu  cür  elini  (dövlətini), 
qanununu qazanıb vəfat etmiş.  Atam xaqana qəbri önündə başda 
Baz xaqanı balbal qoymuş (hərfən: tikmiş). Atam
14.  xaqan  vəfat  etdikdə  özüm  səkkiz  yaşında  qaldım.  O 
qanunun  üstündə  əmim  xaqan  oturdu.  Oturub  türk  xalqını yenə 
təşkil etdi, yenə yüksəltdi, yoxsulu varlı etdi, azı çox etdi. Əmim
xaqan  oturduqda  özüm  şahzadə.......Tanrı  buyurduğu  (fərman
verdiyi) üçün
15.  on  dörd  yaşımda  tarduş  xalqı  üzərində  şad  oturdum. 
Əmim  xaqanla  birlikdə  şərqə  Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  qədər 
qoşun çəkdik.  Qərbə Dəmir Qapıya təki qoşun çəkdik. Kögmən 
(dağlarını)  aşaraq  qırğız  yerinə  təki  qoşun  çəkdik.  Cəmi  iyirmi 
beş  dəfə  qoşun  çəkdik,  on  üç  dəfə  döyüşdük.  Ellini  (eli  olanı) 
eldən  məhrum  etdik  (elsizləşdirdik),  xaqanlım  (xaqanı  olanı) 
xaqandan məhrum etdik (xaqansızlaşdırdıq), dizlini
16.  diz  çökdürdük,  başlını  səcdə  etdirdik.  Türgiş  xalqı 
türküm,  xalqım  idi.  Qanmadığı  (başa  düşmədiyi)  üçün,  bizə 
(qarşı)  yanıldığı,  xəyanət  etdiyi  üçün  xaqanı  öldü,  əyanları
328
(buyuruğu),  bəyləri  də  öldü.  On  ox  xalqı  əziyyət  gördü. 
Əcdadlarımızın  tutmuş  olduğu  yer  sahibsiz  qalmasın  deyə  az 
xalqı təşkil edib, (qurumunu) yaradıb ...  Bars bəy
17.  idi,  xaqan  adını  burada  (bu  vaxt)  biz  verdik,  kiçik 
bacımızı  ona  xanım  verdik.  Özü  xəyanət  etdik,  xaqanı  öldü, 
xalqı  kəniz,  qul  oldu.  Kögmən  yeri,  suyu  sahibsiz  qalmasın 
deyə  az  (saylı)  qırğız  xalqını  təşkil  edib,  (onun  qurumunu) 
yaradıb  geri  qayıtdıq.  Döyüşdük.  ...  elini (dövlətini) yenə  özünə 
qaytardıq.  Şərqə  Kadırğan  meşəli  dağlarım  aşaraq  xalqı  elə 
yerləşdirdik, elə təşkil etdik. Qərbə
18. Kənü Tarmanda türk xalqım elə yerləşdirdik, elə təşkil 
etdik.  O  vaxt  qul  qullu,  kəniz  kənizli  olmuş  idi.  Kiçk  qardaşı 
böyük  qardaşmı  tanımaz  idi,  oğlu  atasını  tanımaz  idi.  Belə 
qazanmış, belə təşkil etmiş elimiz  (dövlətimiz), qanunumuz idi. 
Türk oğuz bəyləri,  xalqı,  eşidin:  üstdən  tanrı (göylər)  basmasa, 
aşağıdan yer dəlinməsə (yarılmasa),
19.  türk  xalqı,  elini  (dövlətini),  qanununu  kim  dağıtmağa 
qabil  idi?  Türk  xalqı,  düşün.  Fitnəyə  uyduğun  üçün  səni 
yüksəltmiş  xaqanına,  varlı,  dövlətli  qəşəng  elinə  qarşı  özün 
xəyanət etdin,  yamanlıq gətirdin.  Yaraqlılar (silahlılar)  haradan 
gəlib  səni  yayıb apardı? Süngülülər haradan gəlib səni  sürərək 
apardı? Müqəddəs ötükən  meşəli dağlarından  xalq getdi.  Şərqə 
gedənin getdi. Qərbə
20.  gedənin  getdi.  Getdiyin  yerlərdə  ən  yaxşısı  bu  idi. 
Qanın çay kimi yüyürdü (axdı), sümüyün dağ kimi yatdı. Bəylik 
igid  (nəslini  artırmalı)  oğullarını  qul  etdin,  xanımlıq  qızlarını 
kəniz  etdin.  O  başa  düşməməyin  (qanmazlığm)  üçün,  pis 
hərəkətin  üçün  əmim  xaqan  vəfat  etdi.  (Əmim  xaqanın  qəbri 
üstündə)  başda  qırğız  xaqanını  balbal  qoydum  (tikdim).  Türk 
xalqının adı, şöhrəti yox olmasın deyə atam xaqanı,
21.  anam  xatunu  yuxarı  götürən  tanrı,  el  (dövlət)  verən 
tanrı  türk  adı,  şöhrəti  yox  olmasın  deyə  özümü  o  tanrı  xaqan 
oturtdu.  Mən  varlı  xalqın  üstündə  xaqan  oturmadım.  İçi  aşsız 
(ac),  bayırı  donsuz  (çılpaq),  pis,  nankor  xalqm  üstündə  xaqan
oturdum..........iki  şad,  kiçik  qardaşım  Kül  tigin  ilə,  iki  şad  ilə
məsləhətləşdim. Atamızın,