Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

208
konstruksiyalar  da  budaq  cümlə  hesab  edilmir,  feli  tərkib  kimi 
qəbul  edilir.  Abidələrin  dilində,  bəzi  tədqiqatçıların  qeyd 
etdikləri  xüsusi  konstruksiyalı  tabeli  mürəkkəb  cümlələri  -  
çərçivəli  tabeli  mürəkkəb  cümlələri  (bu  haqda  sonra  məlumat 
veriləcəkdir)  çıxsaq  belə,  aşağıdakı  on  iki  tip  budaq  cümlə 
işlənir:
1.  Xəbər budaq cümləsi.
2.  Tamamlıq budaq cümləsi.
3.  Təyin budaq cümləsi.
4.  Zaman budaq cümləsi.
5.  Tərzi-hərəkət budaq cümləsi.
6.  Səbəb budaq cümləsi.
7.  Nəticə budaq cümləsi.
8.  Məqsəd budaq cümləsi.
9.  Dərəcə budaq cümləsi.
10.  Şərt budaq cümləsi.
11.  Qarşılaşdırma budaq cümləsi.
12.  Qoşulma budaq cümləsi.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  müasir  türk 
dillərindən bəzilərində işlənən mübtəda, yer və kəmiyyət budaq 
cümlələrinin işlənməsinə təsadüf edilmir.
XƏBƏR BUDAQ CÜMLƏSİ
Xəbər  budaq  cümləsi  baş  cümlənin  əvəzliklə  ifadə 
olunmuş  xəbərini  izah  edir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində təkcə ol  «o»  əvəzliyi  baş cümlənin  xəbəri  kimi  işlənir. 
Müasir  türk  dillərinin  bir  qismindən,  məsələn,  müasir 
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ol «o» əvəzliyi  istər təklikdə, 
istərsə  qoşmalarla  birləşmədə  cümlənin,  o  cümlədən  baş 
cümlənin  xəbəri  kimi  işləndikdə xəbərlik şəkilçisi qəbul etmir, 
müstəqil  şəkildə,  ya  da  er  naqis  feli  ilə  (erinç  şəklində) 
cümlənin xəbəri olur.
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  xəbər  budaq  cümləsi  baş  cümlənin 
xəbərinin  sualına  cavab  verir  və  baş  cümlənin  xəbərini 
aydınlaşdırır.
209

Müasir  türk  dillərində  xəbər  budaq  cümləsinin  iki  tipi 
işlənir:  1)  xəbər  budaq  cümləsinin  bağlayıcılı  tipi  və  2)  xəbər 
budaq  cümləsinin  bağlayıcısız  tipi.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bağlayıcılar  zəif  inkişaf  etdiyi  üçün 
abidələrin  dilində  xəbər  budaq  cümləsinin  təkcə  bağlayıcısız 
tipi işlənir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ol  «o»  işarə 
əvəzliyinin  baş  cümlənin  xəbəri  kimi  işlənməsinin  şəklindən 
asılı olaraq xəbər budaq cümləsinin iki tipi mövcuddur:
1.  Ol  «o»  işarə  əvəzliyi  er  naqis  feli  ilə  birlikdə  baş 
cümlənin xəbəri kimi işlənir, xəbər budaq cümləsi baş cümlənin 
ol  erinç  xəbərini  izah  edir;  məsələn:  Barduk  yirdə  edgüg  ol 
erinç:  kanır)  subça  yügürti,  süljügil)  tağça  yatdı  (KT  ş  24) 
«Getdiyin  yerdə  yaxşısı  o  idi:  qanın su  kimi axdı,  sümüyün dağ 
kimi yatdı»
2.  Ol  «o»  işarə  əvəzliyi  təg  «kimi,  təki»  qoşması  ilə 
birlikdə  baş  cümlənin  xəbəri  vəzifəsində  işlənir;  baş  cümlənin 
xəbəri qrammatik  cəhətdən  formalaşmır, yəni xəbərlik şəkilçisi 
qəbul  etmir;  məsələn:  Körüg sabı  antağ:  tokuz  oğuz  bodun  üzə 
kağan  olurtı  (T 9)  «Casusun  gətirdiyi  xəbər o cür:  doqquz oğuz 
xalqı  üzərində  xaqan  oturdu».  Türgis  kağanta  körüg  kəlti,  sabı 
an  təg:  öıjdən  kağanğaru şu yaralım  (T  29)  «Türgis  xaqanından 
casus  gəldi,  sözü  o  cür:  şərqdən  xaqana  qarşı  qoşun  yürüdək». 
Tıhğ kəlürti,  sabı  antağ:  Yarıs yazıda  on  tümən  sü  tirilti (T  36) 
«Dil  gətirdi,  xəbəri  o  cur:  Yarış  düzündə  yüz  min  qoşun 
toplandı».
Müasir  türk  dillərindən  fərqli  olaraq,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bəzən  baş  cümlənin  xəbəri  buraxılır,  budaq 
cümlə  bütövlikdə  baş  cümlənin  xəbərini  əvəz  edir;  məsələn: 
Tetjri  təg  teıjri  yaratmış  türk  bilgə  kağan  sabım:  katjım  liirk 
bilgə  (kağan)  atmı...  ər  tokuz  oğuz  yidinik  külig  bəgləri, 
bodunı...  (KT ş  1)  «Tanrı  tək  tanrı  yaratmış  türk müdrik xaqanı 
sözüm  (budur):  atam  türk  müdrik  (xaqanı...)  indi...  igidlər, 
sədaqətli doqquz oğuz bəyləri,  xalqı...»  Tetjri təg teQri yaratmış 
türk bilgə kağan sabım:  kaIJım  türk bilgə kağan oiurtukmta  tiirk 
amtı bəglər...  kisrə tarduş bəglər- Küli çor başlayu,  ulayu şad-
210
apıt bəglər,  öıjçə  tölis  bəglər apa  tarkan (BK  c  13)  «Tanrı  tək 
tanrı  yaratmış  türk  müdrik  xaqanı  sözüm  (budur):  atam  türk 
müdrik  xaqanı  (taxta)  oturduqda  indiki  türk  bəyləri...  sonra 
tarduş bəyləri -   Küli çor başda olmaqla, ardınca şad-apıt bəylər, 
öndə töliş bəyləri -  apa tarkan»...
Baş  cümlənin  xəbərinin  formalaşmasından  asılı  olaraq 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  xəbər  budaq  cümləsinin 
daha bir tipinə təsadüf edilir, xəbər budaq cümləsi baş cümlənin 
sayla  ifadə  edilmiş  xəbərini  izah  edir;  məsələn:  Üç  körüg kisi 
kəlti, sabı bir: kağan süsi tasıkdı,  on ok süsi kalısız tasıkdı (T 33) 
«Üç  casus  gəldi,  sözü  bir:  xaqanın  qoşunu  sərhədi  aşdı,  on  ox 
qoşunu qalıqsız sərhədi aşdı».
TAMAMLIQ BUDAQ CÜMLƏSİ
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tamamlıq  budaq 
cümləsi  həm  işlənmə  tezliyinə,  həm  də  ifadə  vasitələrinin 
zənginliyinə  görə  bütün  budaq  cümlələr  arasında  seçilir. 
Abidələrin dili tamamlıq budaq cümləsi ilə zəngindir.
Tamamlıq  budaq  cümləsi  baş  cümlənin,  əsasən,  fellə, 
bəzən  isə  adlarla  ifadə  edilmiş  xəbərini  tamamlayır  və  ta- 
mamlığın suallarına cavab verir.
Qədim  türk  yazısı  abidələri  dilində  tamamlıq  budaq 
cümləsi  müasir  türk  dillərindəkinə  bənzəsə  də,  aralarında 
fərqlər  də  vardır.  Hər  şeydən  əvvəl  müasir  türk  dillərində 
tamamlıq  budaq  cümləsi  baş  cümləyə  bağlayıcı  və  intonasiya 
vasitəsilə  bağlanır;  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bağlayıcılar  inkişaf etmədiyi  üçün  tamamlıq  budaq  cümləsi  baş 
cümləyə  təkcə  intonasiya  ilə  bağlanır.  İkincisi,  müasir  türk 
dillərində  tamamlıq  budaq cümləsi baş cümlədə  iştirak etməyən 
tamamlığı  əvəz  edir,  yaxud  zəif  formalaşmfş  tamamlığı  izah 
edir;  abidələrin  dilində  isə  yalnız baş  cümlədə  iştirak  etməyən 
tamamlığı  əvəz  edir.  Abidələrin  dilində  baş  cümlədə  zəif for­
malaşan  tamamlığın  cümlədə  iştirak  etməsinə  təsadüf edilmir. 
Üçüncüsü,  müasir  türk  dillərində  tamamlıq  budaq  cümləsi  baş 
cümlədə  işlənən  qəlib  söz  və  ifadələri  izah  edir;  abidələrin 
dilində  isə  qəlib  söz  və  ifadələr  işlənmir.  Dördüncüsü,  müasir
211

türk  dillərində  əksər  hallarda  baş  cümlə  birinci  mövqedə, 
tamamlıq  budaq  cümləsi  ikinci  mövqedə  işlənir;  abidələrin 
dilində  isə  əksər  hallarda  tamamlıq  budaq  cümləsi  b irin ci 
mövqeyə,  baş cümlə ikinci mövqedə  işlənir.  Abidələrin d ilin d ə 
baş  cümlənin  birinci,  tamamlıq  budaq  cümləsinin  ik in c i 
mövqedə işləndiyi tabeli mürəkkəb cümlələrə təsadüfü hallarda 
rast  gəlmək  olur.  Beşinci,  abidələrin  dilində  tamamlıq  b u d a q  
cümləsinin  daxil  olduğu  çərçivəli  tabeli  mürəkkəb  cümlələrin 
işlənməsinə  rast  gəlmək  olur  ki,  müasir  türk  dillərində  b e lə  
tabeli mürəkkəb cümlələr işlənmir.
Baş  və  budaq  cümlənin  işlənmə  yerinə,  sırasına  g ö r ə  
qədim türk yazısı abidələrinin dilində tabeli mürəkkəb cümlələri 
iki  tipə  ayırmaq  olar:  1)  baş  cümlə  əvvəl,  budaq  cümlə  s o n ra  
gəlir və 2) budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra gəlir.
1.  Baş  cümlə  əvvəl,  budaq  cümlə  sonra  işlənir.  Bu  t ip  
tabeli mürəkkəb cümlələr qədim türk yazısı abidələrinin d ilin d ə 
az  işlənir  və,  görünür,  təşəkkül  dövrü  keçirir,  məsələn:  A m tı 
bəglərims  tir  ermis:  biz  ad  biz  tiyin  korkmıs  (O  7)  « İn d i 
bəylərimə  deyirmmiş:  biz  azığ  deyə  qorxmuş».  Tokuz  o ğ u z 
bəgləri,  bodun  eşidil]:  üzə  teQri  basmasar,  asm yir  təlinmosər, 
türk  bodun,  ilirjin,  törü/Jin  kim  artalı  udaçı  erti?  (KT  ş  2 2 ) 
«Doqquz  oğuz  bəyləri,  xalqı  eşidin:  üstdən  göy  basmasa,  a ltd a  
yer dəlinməsə, türk xalqı, elini, qanununu kim dağıda bilərdi?»
2.  Budaq  cümlə  əvvəl,  baş  cümlə  sonra  işlənir.  B aş 
cümləsi  budaq  cümlədən  sonra  işlənən  tabeli  mürəkkəb 
cümlələr  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  daha  geniş 
şəkildə  işlənir; abidələrin dilində tamamlıq budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlələrin,  az qala, hamısı bu tipə aiddir.  Abidələrin 
dilində  tabeli  mürəkkəb  cümlələrin  böyük  əksəriyyətində 
tamamlıq  budaq  cümləsi  baş  cümlədən əvvəl  işlənsə də,  ifadə 
vasitələri baxımından bu tabeli mürəkkəb cümlələr çox bəsitdir: 
baş  cümlədə  əksər  hallarda  mübtəda  iştirak  etmir,  xəbər  isə  ti 
«demək»  felinin  şəkil  və  zamanları  ilə  ifadə  olunur,  nəqli 
keçmiş  zamandan  başqa təsriflənir;  bir  sıra hallarda ti «demək» 
felindən sonra xəbərin formalaşmasında er/ir naqis feli də iştirak 
edir, bu fel də nəqli keçmiş zamandan başqa, felin bütün şəkil  w
212
zamanlarında təsriflənir;  məsələn:  Nə  kağanka isig,  küçig birür 
mən,  - tir ermiş (KT ş 9) «Hansı xaqana işimi, gücümü verirəm, 
- deyirmiş».  Türk bodun, ölürəyin,  uruğsıratayın,  - tir ermiş (KT 
ş  10)  «Türk  xalqı,  ölək,  nəslimizi  məhv  edək,  -  deyirmiş». 
Tokuz  oğuz  üzə  kağan  olurtı,  -  tir  (T  9)  «Doqquz  oğuz  xalqı 
üzərində xaqan oturdu, - deyir». Kağan mu /asayın,  - tidim (T 5) 
«Xaqanmı seçim? * dedim».  Ol iki kisi bar ersər, sini -  Tabğaçı 
ölürtəçi,  - tirmən (T  10) «Nə qədər ki, o  iki adam sağdır, səni -  
Tabğaçı öldürəsidir, - deyirəm».  Ötjrə Kıtapığ ölürtəçi,  - tirmən 
(T  10)  «Əvvəlcə  Kıtayı  öldürəcək,  -  deyirəm».  Usar,  idi 
yokhsalım,  -  tirmən  (T  11)  «Bacarsaq,  sahibi  məhv  edək,  - 
deyirəm».  KöQlütjçə  udız,  -  tidi  (T  15)  «Könlün  istəyən  kimi 
apar,  -  dedi».  Ol  üç  kağan  ögləşib  Altun  yıs  üzə  kabısalım,  - 
timis  (T  20)  «O  üç  xaqan  məsləhətləşib  Altun  meşəli  dağları 
üzərinə  yürüş  edək,  -  demiş».  Sü  barın,  -  tidi (T  31)  «Qoşunla 
gedin,  -  dedi».  Altun yısda  olurur/,  -  tidi  (T  31)  «Altun  meşəli 
dağlarında  oturun,  -  dedi».  Katun 
yo ğ  
bolmıs,  anı 
yoğlataym , 
- 
tidi (T 31) «Xanım vəfat etmiş, onu dəfn edim, - dedi» və s.
TƏYİN BUDAQ CÜMLƏSİ
Təyin  budaq  cümləsi  baş  cümlədə  isimlə  və  ya 
substantivləşmiş  hər hansı bir nitq hissəsi  ilə ifadə olunan üzvə 
aid  olur,  həmin  üzvün  buraxılmış  və  ya  zəif  formalaşmış 
təyinini izah (əvəz) edir və təyinin sualına cavab verir.
Təyin  budaq  cümləsi  tərzi-hərəkət  budaq  cümləsinə  çox 
oxşardır.  Bunları  çox v ax t,  xüsusən baş  cümlənin  xəbərinə  aid 
olduqda qarışdırırlar.  Təyin  və  tərzi-hərəkət budaq  cümlələrini 
qarışdırmamaq  üçün  bir  qaydanı  unutmamaq  lazımdır:  təyin 
budaq cümləsi  baş cümlənin isimlə və ya substantivləşmiş digər 
nitq  hissəsi  ilə  ifadə  olunmuş  üzvünə,  tərzi-hərəkət  budaq 
cümləsi ilə baş cümlənin fellə ifadə olunmuş üzvünə aid olur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təyin  budaq 
cümləsi  zəif formalaşmışdır.  Görünür,  VI-IX  yüzilliklərdə  türk 
dillərində təyin budaq cümləsi təşəkkül prosesi keçirirmiş.  Buna 
görə də daş üzərində yazılmış  qədim türk Orxon-Yenisey yazısı
213

abidələrinin  mətnlərində  cəmi  bircə  təyin  budaq  cümləsinin 
işlənməsinə təsadüf edilir ki,  o  da cümlədə söz sırası pozulduğu 
üçün  tərzi-hərəkət budaq  cümləsini  xatırladır:  Sab  ança  ıdm ıs: 
azkıya  türk  bodun  yorıyur  ermis  (T  9-10)  «Xəbəri  e lə 
göndərmiş:  azacıq  türk  xalqı  yürüş  edirmiş».  Türk  dillərinin 
sonrakı inkişafında bu dillərdə təyin budaq cümləsinin işlənm əsi 
intensivləşir.  Artıq türk  dillərinin qədim  dövrünün  abidəsi  o lan  
və  göytürk  əlifbası  ilə  kağız  üzərində  yazılmış  «Irk  b itig »  
(«Falnamə»)  abidəsində  təyin  budaq  cümləsinin  işlənməsinə 
tez-tez  rast  gəlmək  olur;  məsələn:  Tanım  tüsi  tükəməzkən 
taluyda yatıpan tapladuhmın tutar mən, sebdükimin yiyür m ən — 
ancağ  küçlüg  mən  (IB  4-5)  «Vücüdümün  görünüşü  h ə lə  
tükənməzkən  dənizdə  yatıb  arzu  etdiyimi  tutaram,  sevdiyimi 
yeyərəm  -   o  qədər  güclüyəm».  Udığmağ  odğuru,  yattğhğ 
turğuru yorıyur mən -  antağ gücük mən (IB 31-32) «Uyuyanları 
oyadaraq,  yatanları  durğuzaraq  qaçıram  -   o  qədər  güclüyəm». 
Əsnəgən bars mən,  kamuş ara başım -  antağ alp mən,  ərdəm lig 
mən  (IB  15).  «Xallı  barsam,  qamışlar  arasında başım -  o q əd ər 
igidəm,  cəsuram».  Bədiz tiz üzə önüpən minrəyür mən,  üzə terjri 
eşitdi,  asra  kişi  bilti  -   antağ  küclüg  mən  (IB  92-93)  «Qəşəng 
dizim  üstə  qalxıb  böyürürəm,  üstdə  tanrı  eşitdi,  aşağıda  insan 
bildi -  o qədər güclüyəm».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində işlənən təyin budaq 
cümlələrinin  iki  xüsusiyyətini  qeyd  etmək  lazımdır:  1.  Belə 
tabeli  mürəkkəb  cümlələrdə  baş  cümlə  sonra,  budaq  cümlə 
əvvəl  gəlir  ki,  bu  da  türk  dillərində  tabeli  mürəkkəb  cümlə 
quruluşunda  qeyri-adi  haldır.  2.  Bu  tabeli  mürəkkəb cümlələrin 
budaq  cümlələri  bir  qədər  kəmiyyət  budaq  cümlələrinin 
mənasım xatırladır.
ZAMAN BUDAQ CÜMLƏSİ
Zaman  budaq  cümləsi  zərflik  budaq  cümlələrinin  bir 
növüdür.  O,  baş  cümlədə  ifadə  edilən  iş,  hal,  hərəkətin 
zamanını  bildirir,  zaman  zərfliyinin  suallarına  cavab  verir  və 
tabeli  mürəkkəb  cümləni  sadə  cümləyə  çevirdikdə  sadə 
cümlənin zaman zərfliyinə çevrilir.
214
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zaman  budaq 
cümləsinin üç ifadə tipi vardır:
1.  Zaman  budaq  cümləsi  baş  cümlədən  əw əl  işlənir  və 
erikli  bağlayıcı  sözü  ilə  baş  cümləyə  bağlanır:  Otuz  artukı  bir 
yaşıma karluk bodun  butjsız  erür,  barur erikli yağı boltı  (BK  ş 
28-29) «Otuz bir yaşımda karluk xalqı qayğısız,  azad və sərbəst 
yaşayırkən  yağı  oldu».  Kül  tigin yiti  otuz yaşı Qa  karluk bodun 
erür,  barur erikli yağı boltı (KT şm  1) «Kül tiginin iyirmi yeddi 
yaşında  karluk  xalqı  azad  və  sərbəst  yaşayırkən  yağı  oldu». 
Ança  olurur  erikli  oğuzdantan  körüg  kəlti  (T  8)  «Eləcə  oturur 
ikən oğuzlardan  casus gəldi».  Kiçə yaruk batur erikli sütjüsdim 
(MÇ 13) «Gccə günəş batırkən döyüşdüm».
2.  Baş  cümlədə  anta  «onda»  qəlib  sözü  işlənir,  zaman 
budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir və baş cümlədəki qəlib 
sözü  ifadə  edir;  məsələn:  Törtinç  Əzgənti Kadazda  siitjüşdim, 
siisin  anta  sançdım,  yabrıtdım  (BK  ş  31)  «Dördüncü  dələ 
Əzgənti  Kadazda  döyüşdüm,  qoşununu  onda  məhv  etdim, 
seyrəltdim».  Ağuda  iki uluğ sütjiışdim,  süsin bozdım,  elin anta 
altım  (BK ş  34)  «Ağuda  iki  böyük döyüş  döyüşdüm, qoşununu 
pozdum,  elini  onda  aldım».  Ozmış  tiginig  tutdım,  katunın  anta 
altım  (MÇ  9-10)  «Ozmış  tigini  tutdum,  xanımını  onda  aldım». 
Səkizinç  ay  eki yanıka  Açığ  Allır  költə  Kasuy  kəzü  sütjüsdim, 
anta sançdım (MÇ  18) «Səkkizinci aym ikisində Açıq Altır kölü 
sahilində Kasuy ətrafında döyüşdüm, onda qalib gəldim».
3.  Budaq  cümlənin  feli  xəbəri  -sar,  -sər,  «-sa,  -sə»  şərt 
ədatmı  qəbul  edir,  budaq  cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  işlənir. 
Bııdaq cümlə şərt yox, zaman mənası ifadə edir,  buna görə də o, 
şərt  budaq  cümləsi  yox,  zaman  budaq  cümləsi  olur;  məsələn: 
Sü Qüs  bolsar,  çərig  itər  erti  (KÇ  9)  «Döyüş  olsa,  qoşun 
göndərərdi».  Ah  ablasar,  imlə  təg  erti  (MÇ  9)  «Ov  ovlasa, 
...kimi idi».
TƏRZİ-HƏRƏKƏT BUDAQ CÜMLƏSİ
Tərzi-hərəkət 
budaq 
cümləsi 
də 
zərflik 
budaq 
cümlələrindəndir.  Bu  budaq  cümlə baş cümlədəki  iş,  hərəkətin
215

icra tərzini,  yaxud  hal-vəziyyətin təzahür tərzini  bildirir,  tərzi- 
hərəkət  zərfliyinin  sualına  cavab  verir  və  tabeli  mürəkkəb 
cümləni  sadələşdirdikdə  sadə cümlənin tərzi-hərəkət zərfliyina 
çevrilir.
Müasir  türk  dillərində  tərzi-hərəkət  budaq  cümləsi  ən 
geniş  yayılmış  budaq  cümlələrindəndir.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  isə  bu  budaq  cümlə  o  qədər  də  geniş 
yayılmamışdır,  lakin  hər  halda  abidələrin  dilində  tərzi-hərəkət 
budaq  cümləsinin  işləndiyi  müşahidə  edilir;  məsələn:  Ka Qım 
sad ança ötünmis: teQrikən almazım tiyin...  (O 8) «Atam şad elə 
öyüd  vermiş:  tanrısifət  almasın,  -  deyə...»  Turk  kara  kamuğ 
bodun  ança  timis:  illig bodun ertim,  ilim  amti kam? (KT  ş  8-9j 
«Bütün qara türk xalqı elə demiş: cili xalq idim, elim indi hanı?» 
Üzə  türk  tetjrisi,  türk ıdukyiri,  subı  ança  timis:  türk bodun yok 
bolmazun...  (КТ  c  10-11)  «Üstdə  türk  tanrısı,  müqəddəs  türk 
yeri,  suyu  elə  demiş:  türk  xalqı  yox  olmasın...»  Altı  yegirmi 
yaşında  eçim  kağan  ilin,  törüsin  ança kazğantı:  altı  çub soğdak 
tapa  sülədimiz,  bozdımız  (KT  ş  31)  «On  altı  yaşmda  əmim 
xaqanın  elini,  qanununu  elə  qazanmış:  altı  hissəli  soğdalılara 
qarşı  qoşun  çəkdik,  pozduq».  Ança  bilitj:  edgü  ol  (IB  3)  «Elə 
bilin: yaxşıdır». Ança biliQlər: munluğ ol,  ayüğyablakol (IB 34) 
«Elə bilin:  dərdlidir,  yaman pisdir». Amti,  amrak oğlanım,  ança 
biliQlər:  bu  ırk bitig edgü  ol,  ınçıp  alku  kəltii  ülügi erklig ol  (IB 
101-102)  «İndi,  sevgili  oğullarım,  elə  bilin:  bu  bəxt  yazısı 
yaxşıdır,  beləcə müxtəlif adamlar öz bəxtinin sahibidir» və s.
Göründüyü  kimi,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
tərzi-hərəkət  cümləsinin  baş  cümləyə  bağlanmasında  bağlayıcı 
ve  ya  bağlayıcı  söz  iştirak  etmir.  Gətirilən  nümunələr  əsasında 
bunu  da  qeyd  etmək  olar  ki,  abidələrin  dilində  tərzi-hərəkət 
budaq  cümləsi  yalnız  baş  cümlədəki  ança  «elə»  qəlib  sözünü 
izah  edir.  Buradan  daha  bir nəticə  çıxarmaq olar:  türk dillərinin 
hələ  qədim  dövründə  -   VI-IX  yüzilliklərdə  bu  dillərdə  tərzi- 
hərəkət budaq cümləsi  təşəkkül mərhələsi keçirirmiş.
216
SƏBƏB BUDAQ CÜMLƏSİ
Səbəb  budaq  cümləsi  də  zərflik budaq  cümlələrindəndir. 
Səbəb budaq cümləsi  baş cümlədə nəticə kimi təzahür ödən iş, 
hərəkətin səbəbini  bildirir və səbəb  zərfliyinin suallarına cavab 
verir.  Səbəb  budaq  cümləsinin  daxil  olduğu  tabeli  mürəkkəb 
cümlənin baş  cümləsinin  xəbəri  fellə  də,  adlarla da ifadə  edilə 
bilər.
Səbəb  budaq  cümləsi  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində ən az işlənən budaq cümlələrdəndir.
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  səbəb  budaq  cümləsi  baş  cümləyə  ya 
bağlayıcı  vasitəsilə,  ya da bağlayıcısız bağlanır.  İşlənmə yerinə 
görə  də  səbəb  budaq  cümləsi  müasir  türk  dillərində  və 
abidələrin dilində oxşardır;  həm müasir türk dillərində, həm də 
abidələrin  dilində  işlənmə yerinə görə səbəb budaq cümləsinin 
iki  növü  vardır:  1)  baş  cümlədən  əvvəl  gələn  səbəb  budaq 
cümlələri  və  2)  baş  cümlədən  sonra  gələn  səbəb  budaq 
cümlələri.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  səbəb  budaq 
cümləsi  baş cümləyə anı  üçün  «onun  üçün», antağının üçün «o 
cür olduğun  üçün»,  anla  ötrü  «ondan  ötrü,  ona görə»  bağlayıcı 
sözlərlə,  habelə  tip  «deyib»,  tiyin  «deyə»  bağlayıcı  vasitələrlə 
bağlanır.  Sonuncu  iki  söz  (tip,  tiyin)  əsimdə  fcli  bağlamadır. 
Buna  görə  də  onların  əmələ  gətirdiyi  konstruksiyaları  şərti 
olaraq  tabeli  mürəkkəb cümlə,  konstruksiyaların  tərkiblərindən 
birini  isə  şərti  olaraq  səbəb  budaq  cümləsi  kimi  qəbul  etmək 
olar.
1. 
Səbəb  budaq  cümləsi  baş  cümlədən  əvvəl  işlənir. 
Buradakı  feli  konstruksiyaları  şərti  olaraq  səbəb  budaq cümləsi 
hesab  etmək  olar.  Həmin konstruksiyalar baş cümlə kimi qəbul 
edilən komponentə tip «deyib» və tiyin «deyə» köməkçi  sözləri 
ilə  bağlanır;  məsələn:  Eçümiz,  apamız  tutmıs  yir,  sub  idisiz 
bolmazun  tiyin  az  bodunığ  yaratıp  kəltimiz  (KT  ş  19) 
«Əcdadlarımızın  tutduğu  yer,  su  sahibsiz  olmasın  deyə  az 
xalqını  təşkil  edib  gəldik».  Kögmən  yir,  sub  idisiz  kalmazun 
tiyin,  az  kirkız  bodunığ yaratıp  kəltimiz,  sürtüşdimiz  (KT ş  20)
217

«Kögmən  yeri,  suyu  sahibsiz  qalmasın  deyə  az  qırğız  xalqını 
təşkil  edib  gəldik,  döyüşdük».  Türk  bodunığ  atı,  kiisi  y o k  
bolmazurı  tiyirı  ka/Jım 
kağanığ,  ögim  katunığ kötürmiş  te/jri,  il 
birigm ə  te/Jri,  türk bodun 
atı,  küsi yok bolmazurı tiyin özümin o l 
te/Jri 
kağan 
olurtdı 
erinç (KT  ş  25)  «Türk xalqının adı,  şöhrəti 
yox olmasın deyə atam xaqanı, anam xatunu yüksəltmiş tanrı, el 
verən tanrı,  türk xalqmm adı, şöhrəti yox olmasın deyə özümü o 
tanrı  xaqan oturtdu».  Nəkə  təzər biz üküs tiyin,  nəkə korkur biz 
az  tiyin 
(T  38-39)  «Niyə  qaçırıq,  çoxdur  deyə,  niyə  qorxuruq, 
azıq  deyə?»  Yadağ  yabız  boltı 
tip 
alğalı  .kə
iti 
(BK  ş  32) 
«Piyadalar zəif oldu deyib, almağa gəldi».
2.  Baş  cümlə  əvvəl,  səbəb budaq  cümləsi  sonra gəlir.  Bu 
tip  tabeli  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri  ol  «o»  işarə 
əvəzliyi və üçün «üçün» qoşmasının birləşməsi vasitəsilə əm ələ 
gələn  bağlayıcı  sözlərlə  bir-birinə  bağlanır;  məsələn: Antağımn 
üçün  igidmiş  kağanı/Jın sabın  almatın yir saytı bardığ,  kop anta 
alkmtığ,  arıltığ (КТ c  8-9)  «Elə olduğun  üçün (səni) yüksəltmiş 
xaqanının 
sözünə  qulaq  asmadan  yer  boyu  getdin,  orada 
tamamilə zəiflədin,  seyrəldin».  Yayduk yol ta yəmə ölti kük,  anta 
ötrü  oğuz  корт  kəlti  (T  16)  «Yayıldığı  yollarda  da  öldü,  ona 
görə  oğuzlar  hamılıqla  gəldi».  İçüy keçə...  toğuru  sançdım.anta 
ötrü  türgis,  karlukığ  tabarın  alıp,  ebin  yolıp  barmıs,  ebimə 
tüsmis  (MÇ  29)  «İçüy  çayını  keçərək  ..  gün  doğanda  qalib 
gəldim,  ona  görə  türgişlərin,  karlukların  mallarını  alıb,  evini 
dağıdıb getmiş, evimə qayıtmış».