Nikel (lat. niccolum, Ni)
Nikel
atmosfer
havasına
metallurgiya
zavodlarının,
mədənçıxarma müəssisələrinin, daş kömür və mazutla işləyən
energetik qurğuları tullantıları ilə daxil olur.
Nikelin insan sağlamlığına təsiri. Orqanizmdə nikel zəruri
elementlərdən biridir. Bitkilərdə miqdarı (yaş halda çəkisinə
görə hesablandıqda) 5
⋅
10-5%, heyvandarlıqda 1,0
⋅
10-6%-dir.
Heyvanların qaraciyəri, dərisi və endokrin vəzilərində olur.
Müəyyən edilmişdir ki, o, arginaza fermentlərini aktivləşdirir və
oksidləşdirmə proseslərinə müsbət təsir göstərir. Lakin
normadan artıq olduqda insanda müxtəlfi xəstəliklərə səbəb
olur. Nikelə xroniki intoksikasiya burun-udlaq və ağciyər peşə
xəstəliklərinin baş verməsinə səbəb olur, bədxassəli yeni
törəmələrin əmələ gəlməsinə risk yaranır, dərinin allergiya
zədələnməsi (dermatit və ekzema) müşahidə edilir.. Həm də
nikel istehsalı işçilərində ağciyərin xərçəngi xəstəlikləri tez-tez
baş verməklə, eyni zamanda cavan yaşlarından başlayır.
14.Ekologiya və insan sağlamlığı
RİSK FAKTORU
Risk faktoru – müəyyən xəstəliyin bilavasitə səbəbi sayılmayan,
lakin onun baş verməsi ehtimalını artıran ümumi faktorların
adıdır. Bura həyat şəraiti və tərzi xüsusiyyətləri, həmçinin
orqanizmin anadangəlmə və ya qazanılan xüsusiyyətləri aid
edilir. Onlar individiumda (fərddə) xəstəlik ehtimalını artırmaq,
yaxud mövcud xəstəliyin gedişinə və proqnozuna əlverişsiz təsir
göstərmək qabiliyyətinə malikdir. Adətən bioloji, ekoloji və
sosial risk faktorları ayrılır .Əgər risk faktorlarına bilavasitə
xəstəliyə təsir göstərən faktorlarla da əlavə edilsə, onlar birlikdə
sağlamlıq faktorları adlanır, onlar da analoji təsnifata malikdir.
Bioloji risk
faktorlarına genetik və ontogenez dövründə insan
orqanizminin qazandığı (əldə etdiyi) xüsusiyyətlər aiddir..
Hipertoniya, xora xəstəlikləri, şəkər diabeti və b. xəstəliklərə irsi
meyillik də mövcuddur. Bir sıra xəstəliklərin, o cümlədən şəkər
diabeti, ürəyin işemiya xəstəliyinin baş verməsinin ciddi faktoru
köklük hesab olunur. Orqanizmdə xroniki infeksiya mənbəyinin
mövcudluğu (məsələn, xroniki tonzillit) revmatizm xəstəliyinə
səbəb ola bilər.
Ekoloji risk faktorları
. Atmosferin fiziki və kimyəvi xassələrinin
dəyişməsi, məsələn, bronx ağciyər xəstəliyinin inkişafına təsir
göstərir. Temperaturun, atmosfer təzyiqinin və maqnit sahəsinin
gərginliyinin
sutkalıq
kəskin
dəyişməsi
ürək-damar
xəstəliklərinin ağırlaşmasına səbəb olur.
İonlaşmış şüalanma onkoloji faktorlardan biri sayılır. Məsələn,
içməli suda yodun çatışmazlığı və tərkbində yodun az olduğu
torpaqda qida məhsulu endemik zobun inkişafına səbəb ola
bilər.
Sosial risk faktorları
– əlverişsiz mənzil – yaşayış şəraiti,
müxtəlif stres vəziyyəti bir çox xəstəliklərin, xüsusən ürək-
damar sistemi xəstəliklərinin risk faktoru sayılır. Pis vərdişlər,
məsələn,
siqaret
çəmkə
bronxağciyər və ürək-damar
xəstəliklərinin baş vermə risk faktoru hesab olunur. Alkoqoldan
istifadə edilməsi alkoqolizm, qaraciyər, ürək və başqa
xəstəliklərin inkiaşfı üçün risk faktoru sayılır. Risk faktorları
ayrı-ayrı individuum üçün (məsələn, orqanizmin genetik
xüsusiyyətləri) və ya müxtəlif növlərin bir çox fərdləri (məs.,
ionlaşmış şüalanma) üçün əhəmiyyətli ola bilər. Bir neçə risk
faktorunun birgə təsiri, məsələn köklük, hipodinamiya,
siqaretçəkmə, karbohidrat mübadiləsinin pozulmasının birgə
təsiri ürəyin işemiya xəstəliyinin inkişafını artırır. Xəstəliklərin
baş verməsi və güclənməsinin profilaktikasında fərdi şəkildə
risk faktorlarını aradan qaldırmaq, (zərərli vərdişlərdən əl
çəkmək, idmanla məşğul olmaq, orqanizmdə infeksiya
mənbəyini ləğv etmək və s.) işinə, həmçinin populyasiya üçün
əhəmiyyətli olan risk faktorlarını kanarlaşdırmağa böyük diqqət
ayrılır. Bunun üçün həm də, ətraf mühitin su təchizatı
mənbələrinin mühafizəsi tədbirləri, torpağın və ərazinin səhiyyə
baxımdan qorunması, təhlükəsizlik texnikasına riayət etmək və
s. həyata keçirilməlidir.
. İnsan yaşamaq üçün özünü ətraf mühitin əlverişsiz
faktorlarının təsirindən mühafizə etməyə çalışırdı. Bunun üçün
o, məskunlaşdığı yerdə süni mühit yaratmağa başladı. Lakin
buranın da özünün risr faktorları təsirini göstərir. Bu faktorlar
şəhər mühitində özünü kəskin təzahür etdirir. Müasir
cəmiyyətdə aşağıdakı risk faktorları üstünlük təşkil edir:
hipodinamiya, həddtindən çox yemək, zərərli vərdişlər, stresslər,
ətraf mühitin çirklənməsi. Hazırkı dövrdə insanı əhatə edən ətraf
mühitin neqativ təsirləri aşağıdakı proseslərlə təzahür olunur:
bioritmlərin pozulması (qismən yuxunun), əhalinin allergiyaya
tutulması, onkoloji xəstəliklərin çoxalması, artıq çəkili
adamların sayının çoxalması, vaxtından əvvəl doğulan uşaqların
artması, akselerasiya, həyatın təşkilində abioloji meyillik
(siqaret çəkmə, narkomanlıq, alkoqolluq və s.), uzağı görməmə,
xroniki
xəstəliklərin
xüsusi
çəkisinin
artması,
peşə
xəstəliklərinin çoxalması və s.
Çox vaxt ritmlər asinxron olub xəstəliklərin əmələ gəlməsinə
səbəb olur. Həyat tempinin artması, informasiyanın çoxluğu,
arasıkəsilməz streslər yuxunun pozulmasının tez-tez baş
verməsinə səbəb oldu. Yuxunun pozulmasında ən çox
yuxusuzluğa rast gəlinir. Belə pozğunluq çətin yuxuya getmə,
tez-tez oyanma və ya yuxunun qısa müddət olmasıdır. Bunun
əksinə xarakterli əziyyət narkolepsiyaya məruz qalan xəstələrdə
müşaidə olunur. Narkolepsiya qarşısıalınmaz yuxu tutmaları ilə
təzahür edən xəstəlikdir. İnfeksion xəstəliklərdən (malyariya,
epidemik ensefalit və b.) sonra kəllə-beyin travmalarında, habelə
beyin şişlərində təsadüf edilir. Tutmalar hər cür şəraitdə
(küçədə, söhbət zamanı, yemək yedikdə, gəzdikdə, xüsusilə
sakit şəraitdə) gözlənilmədən baş verir. 1-30 dəq. davam edir,
xəstə özü, yaxud yüngül təsirdən ayılır. Yuxunun digər
pozuntusundan gecə apnoesini göstərmək olar. Bu nəfəsalmanın
müvəqqəti dayanması olub, dilin kök hissəsinin və boğazın
əzələlərinin zəifləməsi nəticəsində ayılma və səciyyəvi xorultu
ilə müşayiət olunur. Bu xəstəliyin səbəblərindən biri çox vaxt
köklük hesab olunur.
Bütün canlı varlıqlar kimi insan da Günəşdən asılıdır. Günəş
şüası
görmə
analizatoru
vasitəsilə
insanı
məkanda
istiqamətləndirir, mərkəzi sinir sisteminin vəziyyətinə təsir
göstərir. İşıq orqanizmdə fotokimyəvi proseslərə, həyatın
sutkalıq ritminə, maddələr mübadiləsinə və s. təsir göstərir.
Ultrabənövşəyi şüalar dəriyə təsir göstərərək, yerli və ümumi
reaksiyaya səbəb olur: dəri qızarır, endokrin vəzilərin fəaliyyəti
güclənir, orqanizmin reaktivliyi dəyişir. Günəş işığının təsiri ilə
orqanizmdə «D» vitamini yaranır. Günəş radiasiyasının çoxluğu
və azlığı sağlamlığa mənfi təsir göstərir. İşıq çatışmazlığının
uzun müddət davam etməsi bir sıra xəstəliklərin baş verməsinə
səbəb olur, vərəm və ürək-damar xəstəliklərinin müalicəsini
çətinləşdirir. Günəş radiasiyasının izafiliyi zamanı immunitet
zəifləyir, bədxassəli şişlərin yaranması təhlükəsi artır. İstilik,
rütubətlik və işığın əmələ gətirdiyi müxtəlif birləşmələr hava
kütlələrinin axınına, atmosfer təzyiqinə, elektrik hadisələrinə,
yəni iqlim yaradaraq, hava amilləri vasitəsilə canlı orqanizmə
təsir göstərir .
İnsan üçün ən əlverişli şərait 40-60% rütubətlik, havanın 18-20
0
temperaturudur. Təmiz hava kifayət qədər oksigenə malik
olduğundan insanda şən əhvali-ruhiyyə, fəal iş qabiliyyəti
yaradır. Hava insana həm hərtərəfli, həm də ayrı-ayrı
komponentləri vasitəsilə təsir göstərir. Barometrik təzyiqin
tərəddüdü qanın oksigenlə doymasını aşağı salır və sinir
çıxıntılarını mexaniki şəkildə qıcıqlandırır.
Külək dəri reseptorlarını qıcıqlandırmaqla sinir sistemini
həyəcanlandırır, xəstə adamlarda qanaxma çətinliklə dayanır.
Müəyyən edilmişdir ki, havanın kəskin dəyişməsi havadakı
ionların və müəyyən yükə malik olan molekulların nisbətini
dəyişir. Mənfi ionlar sağlamlığa müsbət, müsbət ionlar isə
neqativ təsir göstərir. Mənfi ionlarla zəngin olan mühitdə,
məsələn sürətli su axını olan yerin yaxınlığında tənəffüs etdikdə
havanın rahatlayıcı, sakitləşdirici təsiri hiss olunur. Elektrik
cihazları ilə dolu olan müsbət ionlarla zəngin mühitdə isə nəfəs
aldıqda adam özünü pis hiss edir, baş gicəllənməsi, yuxululuq,
beyində tormozlanma hiss olunur.
Əhalinin allergiyaya tutulması insanın immunitet sisteminin
zəifləməsi (orqanizmin davamlığının aşağı düşməsi) və təsirinə
hələ adaptasiya olunmamış süni çirkləndiricilərin təsiri ilə
əlaqədardır. Bunun nəticəsində insanda bronxial-astma, dərman
allergiyası, revmatizm, qurdeşənəyi (dəri vərəmi) və b. inkişaf
edir. Allergiya – orqanizmin allergen adlanan hər hansı bir
maddəyə qarşı həddən artıq həssaslığı və ya reaksiyası ilə
müəyyən
edilir.Orqanizmə
görə
allergenlər
xarici
(ekzoallergenlər)
və
daxili
(autoallergenlər)
olur.
Ekzoallergenlər
infeksion
(xəstəliktörədən
və
xəstəlik
törətməyən mikroblar, viruslar və s.) və qeyri infeksion (mənzil
tozu, heyvanların tükü, yunu, bitkinin tozcuğu, dərman
preparatları, digər kimyəvi maddələr – benzin, xloramin və b.
həmçinin qida məhsulları – ət, tərəvəz, meyvə, giləmeyvə, süd
və b.) olur. Son zamanlar ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar
allergiya genişlənib.
Dostları ilə paylaş: |