Tafakkur ziyosi

 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
52 
4.O‘zlashtirish choralari.
Psixologlarning ishlarida malaka va 
ko‘nikmalarni shakllantirish masalalari o‘z 
aksini topgan. Ma’lum malaka, birinchi 
navbatda intellektual malaka, shuningdek 
aqliy faoliyatning umumlashgan usuli 
psixologlar D.N.Bogoyavlenskiy
4
, 
V.V.Davidov
5
, E.N.Kabanova-Meller
6
, 
N.F.Talizina
7
, D.B.Elkonin
8
ishlarida 
qaralgan. Ularning ishlarida isbotlanadiki, 
yangi bilim va malakalarni faqat faol 
mustaqil izlanuv, biluv va ijodiy qobiliyatni 
rivojlantirish asosini tashkil etadi. Grafik 
ta’limning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu 
biluv-amaliy faoliyat turi sifatida grafik bilim, 
malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish 
hisoblanadi.
Talabalarning o‘quv-grafik faoliyati 
maktab o‘quvchilari faoliyatidan, xuddi 
shuningdek professional faoliyatdan farq 
qiladi. Bu murakkab holatdir. Rus psixologlari 
(D.B.Elkonin, V.V.Davidov va boshq.) 
ta’kidlaganlaridek, o‘quv faoliyatining 
asosi - o‘quv masalalarini yechish va o‘quv 
harakatlarini takomillashtirish, shuningdek, 
o‘z-o‘zini nazorat qilish va natijalarini 
o‘zi baholashdir. Ular maqsadi, motivi, 
bilish jarayoni, ma’lumotni idrok qilishdan 
boshlab murakkab ijodiy jarayonni amalga 
oshirish bilan tugallanadi.
Agar olimlar ijodkorlikga murojaat 
qilar ekan, bu asosan ta’lim oluvchining 
yuqori emotsional kayfiyatida aks etadi, 
uning xotira va diqqatini oshiradi, quvonch 
va qoniqish hosil qiladi, bilish faoliyatiga 
qiziqishni kuchaytiradi. Ijodiy-grafik o‘quv 
faoliyat o‘quv maqsadini chuqur tushunish, 
o‘quv materialini o‘rganishda mustaqillik, 
original ishlar va boshqalarda namoyon 
bo‘ladi.
Bizning tadqiqotimizda grafik 
faoliyatga ijodiy faoliyat sifatida yondashuv 
muhimdir. Ijodiy faoliyat yangi mahsulot 
olishga qaratilgan bo‘lib, jamoaviy 
ahamiyatga molikdir. U birdan-bir ta’limni 
tashkil etuvchi sifatida bugungi kunda 
muhim ahamiyatga egadir. V.I.Kachnev 
4 Богоявленский Д.Б. Приёмы умственной деятельности и их формирования у школьников. Вопросы психологии, 1979, №2. С.25-38.
5 Давидов В.В. Виды обобщения в обучении. –М.: Педагогика, 1972. -424 с.
6 Кабанова-Меллер Е.Н. Формирование приемов умственной деятельности и умственной развитии учащихся. М.:Просвещение.1978.-288 с.
7 Тализина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. М.1975. С.189.
8 Эльконин Д.Б.Психология обучения школьников.-М.:Знание,1984.-64 с.
ta’kidlaydiki, o‘qitish jarayonida ijodkorlik 
– bilimni egallashning zaruriy yakunlovchi 
bosqichidir.
Ijodkorlik (shu jumladan, grafik-
ijodkorlik) – murakkab psixologik jarayondir. 
Bunda asosiy o‘rinni tafakkur egallaydi. 
Ijodkorlik – bu bilimning oliy darajasidir. 
Ijodiy jarayonni umumiy holda quyidagi 
bosqichlarga ajratish mumkin: 1 - g‘oyaning 
tug‘ilishi; 2- konsentratsiya, yetishmagan 
ma’lumotlarni yig‘ish; 3 – materiallar ustida 
tushungan va tushunmagan holda ishlash, 
ajratish va birlashtirish; 4- tekshirib ko‘rish 
va qayta ishlash.
Pedagogika fani ijodkorlik 
jarayonini uch turdagi loyihalash va 
konstruksiyalashga ajratadi: - aqliy, grafik, 
predmetli– manipulyativ (ko‘rgazmali-
haqiqiy).
Ta’lim oluvchilarning ijodiy-grafik 
qobiliyatini rivojlantirish masalalarini 
qarar ekanmiz, pedagogik-psixologik 
tadqiqotlar mualliflari grafik bilim va 
malakalarni shakllantirishning samarador 
metodi sifatida grafik masalalar yechishni 
asosiy o‘ringa qo‘yadilar. Masalalar 
yechish, ularning fikricha, o‘quv materialini 
samarali egallashga ta’sir ko‘rsatadi 
va ta’lim oluvchining mustaqil fikrlashi 
uchun qulay shart-sharoit yaratadi, 
ularning bilish faoliyatini faollashtiradi; 
masalaning qo‘yilishi ta’lim oluvchilarning 
fazoviy tasavvuri, mantiqiy fikrlashi ijodiy 
qobiliyatining rivojlanishiga ta’sir etadi. 
Sifatli bilim haqida aytadilarki, masalalar 
yechishda qo‘llashni uddalaydilar.
Quyida grafik bilim va malakalarni 
shakllantirishning bosqichli metodikasini 
ko‘rib chiqamiz.
Birinchi tayyorlanish bosqichida ta’lim 
oluvchilar kuzatish, orqali ishning metodi 
bilan tanishadilar, ya’ni bilim oladilar. Biz 
obyektiv voqelikni his ettirish jarayonida 
ta’lim oluvchida shakllangan tasavvur va 
tushunchalarni bilimlar deb ataymiz. Ta’lim 
oluvchilarda bilimlarning shakllanishi 
deyilganda, avvalo, ularning tushunchalarni 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA VA 
INNOVATSION TA’LIM

---

53 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
o‘zlashtirishi nazarda tutiladi. Ma’lumki, 
tushunchalar so‘z bilan mustahkamlanadi 
va so‘z yordamida beriladi. Ammo, 
og‘zaki metodlar bilimlarning kerakli 
darajada to‘laligini ta’minlay olmaydi. 
Ta’lim oluvchilarda zarur tushunchalarni 
shakllantirish muayyan so‘zlash bilan 
ko‘rsatishning uyg‘unlashuvini taqozo etadi. 
Ma’lumki, pedagogika fani va amaliyotida 
mazkur tushunchalarda aks etadigan 
qator hodisalarning asosiy variantlarini 
namoyish etishga yordam beradigan 
ko‘rsatmali vositalar eng samaralidir. 
Bunda har bir qoidaning ma’nosini yoritish 
va nima uchun boshqacha emas, balki 
aynan shunday qilish kerakligini asoslab 
berish juda muhimdir. U yoki bu asbob 
bilan ishlash usullarini so‘zlab berishda 
ularni albatta ko‘rsatib berish lozim. 
Navbatdagi analitik bosqichda ta’lim 
oluvchilar ishning ayrim elementlarini 
kamroq yoki ko‘proq vaqt oralig‘ida 
alohida-alohida bajarishi kuzatiladi. 
Boshlovchi ta’lim oluvchilar faoliyatining 
sur’ati beqaror bo‘ladi va ularning irodasiga 
yaxshi bo‘ysunmaydi. Ko‘nikmalarning o‘zi 
mashqlar davomida, amaliy ishlar bajarish 
jarayonida shakllanadi. Avval ta’lim 
oluvchilar o‘z gavdalarini to‘g‘ri tutishlariga 
va ishning ayrim elementlarini qoida 
bo‘yicha bajarishlariga erishiladi. Dastlabki 
bosqichlarda ishning sur’ati past bo‘lishi 
va ta’lim oluvchilar har bir harakatini “his 
etishlari” kerak. Ana shu bosqichlardagi 
asosiy talab aniqlikdir.
Uchinchi-sintetik bosqichda alohida 
xatti-harakatlarning yaxlit ishga birlashishi 
ro‘y beradi. Har bir xatti-harakatdagi vujudga 
keladigan tasavvurlar, sezgilar zanjiri ana 
shu birlashishning mexanizmi bo‘ladi. 
Sezgilar asosida “ko‘nikmaning xatti-
harakat formulasi” vujudga kelib, u inson 
miyasiga joylashgan qandaydir “nota”larga 
aylanadi va shularga qarab ish ijro etiladi. 
Formula qanchalik mustahkam bo‘lsa, uni 
shunchalik tez va oson bajarish mumkin. 
Keyinchalik mashqlarning bajarilishiga 
qarab faqat aniqlikka emas, balki tezlikka 
ham qo‘yiladigan talablar ortib boradi. 
O‘qituvchi topshiriq berar ekan, uni qancha 
vaqtda bajarish kerakligini ham aytadi. 
Vaqtning me’yorlanishi ta’lim oluvchilarni 
har bir daqiqani qadrlashga majbur qiladi. 
Shunday qilib, grafik masalalar yechish 
ko‘plab tadqiqotchilarning e’tiborida 
bo‘lgan. Darhaqiqat, masalar yechishning 
qaysi jihatlari o‘rganilmagan, – ta’lim 
oluvchilarning tafakkurini rivojlantirish, 
ijodiy aqliy faoliyatini oshirish, grafik bilim va 
malakalarni rivojlantirish uchun sistematik 
ravishda masalar yechish zaruriyati 
haqida olimlar yagona xulosaga keldilar. 
Ta’lim oluvchilarning ijodiy-grafik bilim va 
malakalarni shakllantirish jarayonining 
pedagogik-psixologik tadqiqotlarini tahlil 
qilish shunday xulosa qilish imkoniyatini 
berdiki, aqliy-amaliy faoliyatni rivojlantirish 
shart-sharoitlari grafik bilim va 
ko‘nikmalarni shakllantirish hisoblanadi. 
Binobarin, ta’lim oluvchilarda grafik bilim 
va malakalarni shakllantirishning yetakchi 
pedagogik-psixologik shart-sharoitlari 
quyidagilar hisoblanadi: uni predmetli 
faoliyatga kiritish; amaliy faoliyatni aqliy 
faoliyat bilan uyg‘unlashtirgan holda tashkil 
etish; ijodiy faoliyatni grafik masalalarni 
yechish bo‘yicha tashkil etish va boshqalar.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA VA 
INNOVATSION TA’LIM

---

“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
54 
AMALIY FANLAR