Microsoft Word Economic theory lecture 2

 
 
 

---

2.5. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko‘rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi har doim iqtisodiyot nazariyasi 
fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo‘lib keladi. Ayniqsa hozirgi 
paytda bu masala yanada keskin qo‘yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala-mustaqil 
iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo‘lmaydi. Samaradorlikning 
iqtisodiy mazmuni sifatida har doim ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga 
avanslangan resurslar, mablag‘lar yoki qilingan xarajatlar o‘rtasidagi nisbat tushuniladi. 
Lekin, turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sharoitida shu jamiyatning maqsadidan kelib chiqib, 
samaradorlik muammosining tub mohiyati o‘zgaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab 
chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’yekt 
ko‘proq foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini 
olingan foydaning (P) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IR) nisbati bilan 
aniqlanadi, ya’ni: 
%
100
'


IR
P
Р
, 
bu yerda:
P’ - foyda normasi;
IR - iqtisodiy resurs xarajatlari.
Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikning bosh mezoni haqida ham bir qancha fikrlar 
mavjud. Ayrim olimlar ishlab chiqarish samaradorligining bosh mezoni foyda, boshqa birlari 
esa yalpi milliy mahsulot, sof mahsulot, uchinchilari milliy daromad, to‘rtinchilari esa 
qo‘shimcha mahsulot deb ko‘rsatadilar. Ammo shuni aytish kerakki, ko‘pchilik olimlar 
tomonidan bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh ko‘rsatkichi olingan foydaning 
xarajatlarga nisbati, ya’ni rentabellik yoki foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb tan olinadi. 
Ishlab chiqarish samaradorligi ko‘p qirrali masala bo‘lib, bu aytilgan birgina asosiy 
ko‘rsatkichda, uni to‘la ravishda har tomonlama ifodalab bo‘lmaydi. Shuning uchun ishlab 
chiqarish samaradorligini to‘la ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, ulardan 
samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. 
Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi kuchining vaqt 
birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotning, 
ya’ni iste’mol qiymatining sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan 
mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar 
mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini V bilan belgilasak, 
mehnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: 
V
M
МU

. 
Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni kishi kuni, 
kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. 
Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko‘rsatkichdan ham foydalaniladi va 
unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, 
daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini-KU deb, ishlab chiqarishda 
qatnashgan kapital miqdorini-K, mahsulotni-M, yalpi daromadni-YAD bilan, foydani-P bilan 
belgilasak quyidagi formulalar hosil bo‘ladi: 
K
M
КU

K
YAD
КU

K
P
КU

. 
Samaradorlikni aniqlashda bu ko‘rsatkichlardan tashqari mahsulotning mehnat sig‘imi, 
material sig‘imi, energiya sig‘imi degan ko‘rsatkichlar ham qo‘llanilib, ular ishlab 

---

chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish 
uchun zarur bo‘lgan mehnat, energiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi. 
Bu ko‘rsatkichlarning har biri ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar samaradorligini 
ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham bilish 
zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 
1) ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab 
chiqarishda qo‘llash; 
2) ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash; 
3) iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo‘g‘inlarini o‘zgartirish; 
4) ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va ularning faolligini oshirish; 
5) mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, yangi, 
arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi hosildor navlarini, chorva 
mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish; 
6) kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, etuk ishchi va mutaxassislar 
tayyorlash. 
Bular ichida fan-texnika taraqqiyoti omili hozirgi kunda respublikamiz uchun dolzarb va 
muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika taraqqiyotining evolyusion va revolyusion shakllari 
farqlanadi. Evolyusion shaklda rivojlanish deganda, FTTning mavjud texnologiyasi asosida, 
mashinalar va uskunalar qisman modernizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi. 
Revolyusion shaklda rivojlanishi deganda esa, fan-texnikaning bir qancha sohalarida 
birdaniga katta o‘zgarishlar bo‘lib, texnikaning eng so‘nggi yangiliklarini, avlodlarini ishlab 
chiqarishda qo‘llash, prinsipial yangi texnologik tizimga o‘tish tushuniladi. Fan-texnika 
taraqqiyotining keyingi shaklda rivojlanishi yuksak samara beradi. Shuning uchun ham 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli 
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi 
to‘g‘risida»gi Farmonining 3.2.-bandida keltirilgan tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, 
milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga 
uning raqobatbardoshligini oshirish: ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag‘batlantirish 
siyosatini davom ettirish hamda, eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar 
importining o‘rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish yo’nalishini 
rivojlantirishga, e’tiborni qaratmoq lozimdir. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
Камаев В.Д. Экономическая теория. Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. Под 
ред. автора перераб. и доп. 10-е изд.- М.: ВЛАДОС, 2004, VI-глава,- с. 175-217-291. 
2.
Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи. 
Дарслик.- Т.: Иқтисод-молия, 2007.- 320 б.