Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

«Insan təcəssüm olunmuş ruha və 
bədənə malik zəkalı mə‟nəvi- maddi mövcudatdır. O eyni zamanda 
əməyin, sosial münasibətlərin və nitqin köməyilə həyata keçirilən 
ünsiyyətin subyektidir»
1

Bioloji qəbildən olan amillər insanın fərdi və təkrarolunmaz 

xassələrini (valideynlərdən irsən keçən genlərin məcmusu) müəyyən edir. 
Doğrudur, genlərin məzmununa görə oxşar adamlar vardır. Lakin tam eyni 
1
Bax: Спиркин. Философия, с. 342. 

---

258 
olanlar yoxdur. Genlər yalnız həmin adamın əlamətlərini göstərən 
informasiyanın daşıyıcısıdır. 
Insanda bioloji və sosial tərəflərin vəhdəti necə təzahür edir? 
Uşaq doğulan kimi onda bu vəhdət qərarlaşır. Başqa sözlə o təkcə anato-
mik və fizioloji keyfiyyətlərə malik olmur. Onda həm də genetik surətdə 
keçən insani xassələrin rüşeymləri vardır. Deməli, insanın bioloji təbiətini 
müəyyən edən irsiyyət mexanizmi, həm də özündə onun sosial 
mahiyyətini əhatə edir. Bu onda ifadə olunur ki, irsiyyət nəticəsində uşaq 
bir sıra instinktlərə malik olur. Məsələn böyükləri, onların hərəkətini və 
səslərini təqlid edir. Hər şeyə maraq göstərməyə başlayır. O qəmlənməyi, 
qorxmağı, sevinməyi və gülməyi bacarır. Beləliklə uşaq dünyaya məhz 
sosial mahiyyət kimi gəlir. Doğrudur, o hələ sözün tam mə‟nasında insan 
deyildir. Obrazlı şəkildə desək, o hələ insanlığa namizəddir. O tədricən 
sosial həyata və mədəniyyətə qovuşmaq gedişində insanlıq keyfiyyətlərini 
tam dolğunluğu ilə əldə edir.
Bu gün elmdə belə bir fikir əsas yeri tutur ki, uşaq doğularkən öz-
özlüyündə insani qabiliyyətlər deyil, onların ilkin müqəddəm şərtləri irsən 
keçir. Başqa südəmərlərdə olduğu kimi insanda da, genetik material onun 
xromosomlarındakı DNT turşularıdır. Nəzərdə tutaq ki, hər bir hüceyrənin 
xromosomları özündə bir neçə milyon geni əhatə edir. Həm də genetik 
imkanlar və müqəddəm şərtlər uşağın insanlarla ünsiyəti prosesində 
reallaşır. Bu o deməkdir ki, bioloji amillərin özü də bir çox cəhətdən sosial 
mühitdə həyata keçir. Məsələn əgər uşağın genində musiqi imkanları olsa 
belə, onun musiqi ilə məşğul olmasına sosial şərait yoxdursa, bu imkanlar 
reallaşa bilməz. 
Həm də qeyd olunmalıdır ki, insanın genetik potensialının 
reallaşması vaxt amilindən çox ciddi surətdə asılıdır. Belə ki, potensial 
imkanlar öz vaxtında həyata keçirilməzsə, onlar zəifləyə və sönə bilir. 
Məsələn, kiçik yaşlı uşaqlar müəyyən səbəblər üzündən cəngəlliklərə 
düşüb, heyvanlar arasında bir neçə il olduqdan sonra yenidən cəmiyyətə 
qaytarıldıqda çox çətinliklə dil öyrənirlər. Onlarda insani vərdişlər və 
psixiki funksiyalar çox pis inkişaf edir. Bu qəbildən olan çoxlu faktlar 
sübut edir ki, insan davranışı və fəaliyyətinin əsas cəhətləri yalnız sosial 
varislik yolu ilə sosial proqramın mənimsənilməsi (tərbiyə və təhsil 
vasitəsilə) prosesində əldə edilir.
Irsiyyət ilə sosial mühitin qarşılıqlı tə‟siri insanın bütün həyatı boyu 
özünü göstərir. Lakin bu qarşılıqlı tə‟sir insan orqanizminin formalaşması 
dövründə (embrional, südəmər, uşaqlıq, yeniyetmə və gənclik dövründə) 
xüsusən mühümdür.