VI FƏSIL TARIXI PROSESIN FƏLSƏFI TƏHLILI 1. Tarixi prosesin mahiyyəti haqqında baxışların təkamülü Ictimai həyatın müxtəlif sferalarının və onların qarşılıqlı tə
'
sirinin
öyrənilməsi sosial fəlsəfədə başlıca yeri tutur. Bununla yanaşı o,
cəmiyyətin inkişafı prosesinin təhlilinə də xüsusi diqqət yetirir. Qeyd edək
ki, cəmiyyətin inkişafda olduğu fikri fəlsəfədə qədimdən irəli sürülmüşdü.
Hələ antik dövrdə insanlar müşahidə etmişdilər ki, cəmiyyət bir yerdə dayanıb durmur, daim dəyişilmədədir . Sonralar dünya ölkələri və
xalqları arasında ictimai həyatın müxtəlif sahələri üzrə əlaqələr artdıqca
belə bir fikir formalaşdı ki, bəşəriyyətin inkişafı vahid tarixi prosesi ifadə
edir. Onun bir- birilə əlaqəli iki tərəfi vardır: birinci, hər bir konkret
ölkənin, xalqın inkişafı; ikinci, bütünlükdə bəşəriyyətin inkişafı.
Bütövlükdə tarixi proses dedikdə cəmiyyətin aşağı pillədən yuxarı
pilləyə doğru mütərəqqi istiqamətdə inkişafı başa düşülür. Tarix fəlsəfəsi
dünya xalqlarının fəaliyyəti prinsiplərini və qanunauyğunluqlarını tarixi
səpkidə öyrənir. O, tarixin məqsədi və mə„nasını açmağa çalışır. Bu isə
insanların praktiki fəaliyyəti üçün çox zəruridir. K.Yaspers yazırdı: «Biz
tarixi bütöv bir tam kimi anlamağa çalışırıq, bununla da özümüzü dərk
etməyə çalışırıq. Tarix bizim üçün elə bir yaddaşdır ki, bizim həyatımızın
kökləri ondadır. Tarix birdəfəlik əsası qoyulmuş özüldür, əgər biz izsiz,
soraqsız yox olmaq deyil, insan varlığına öz töhfəmizi vermək istəyiriksə,
onunla əlaqəni kəsməməliyik»
1
Tarixi vahid və bütöv proses kimi mənimsəmək gedişində insanın özünü anlaması da dərinləşir . Bu prosesdə onun mənəvi dünyası
zənginləşir. Tarixi başa düşmək və yadda saxlamaqla insanlar elə bir
zirvəyə yüksəlirlər ki, buradan nəinki təkcə öz keçmişini və indiki
vəziyyətini, habelə müəyyən mənada gələcəyini də görə bilirlər. Tarixi
biliyə arxalanan insan özünü yeni tərzdə qiymətləndirə bilir. Əlbəttə, tarixi
prosesi ideallaşdırmaq da doğru olmazdı. Burada çoxlu müsbət cəhətlər,
əxz edilməli olan nümunələr və təcrübə ilə yanaşı, müəyyən nöqsan və
təsadüflər, bədbəxt hadisələr, çoxlu cinayətlər də baş vermişdir.
Fəlsəfi fikirdə tarixi prosesin izahına dair müxtəlif baxışlar
olmuşdur. Cəmiyyət inkişaf etdikcə bu tə„limlər də uzun təkamül yolu
keçmişdir. Antik dövrün mütəfəkkirlərinin (Platonun, Aristotelin və
başqalarının) əsərlərində bəşəriyyətin tarixi haqqında qiymətli mə„lumat-
1
Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., 1994, с.240.
486
lar və mülahizələr vardır. Lakin onlar bitkin deyildi və buna görə də «tarix
fəlsəfəsi» adlandırıla bilməz. Tarix fəlsəfəsi sonrakı dövrün məhsuludur.