XVIII. 4. Bolalarni maktabga tayyorlashda tibbiyot xodimlari
ishining ahamiyati
Har bir ota-ona farzandining hayotda o‘z o‘rnini topishini
xohlaydi. Lekin hamma ota-onalar ham bolani maktabga qanday
tayyorlash, unga nimalarni o‘rgatish kerakligini bilavermaydi. Bolani
maktabga tayyorlashning quyidagi ikki usuli mavjud:
– bolani oilada maktabga tayyorlash;
– bolani maktabgacha ta’lim tashkilotida maktabga tayyorlash.
Bundan tashqari bolaning maktabga moslashishida ba’zi
qiyinchiliklarga duch kelinadi, bu qiyinchiliklar tibbiy, shaxsiy,
ijtimoiy-psixologik, aqliy omillarga bog‘lik. Ular o‘quv faoliyati
jarayonida bartaraf etib boriladi. 5-7 yoshli bola organizimining faol
yetishish jarayoni davom etadi. Bolaning vazni oyiga o‘rtacha 200 gr,
bo‘yi 0 0,5 sm ga o‘sa boradi. Tana (gavda) tuzilishining
imkoniyatlari o‘zgaradi. 6 yoshga kelib bolaning harakat jihatlari
yetarlicha yaxshi shakllangan bo‘ladi: u turli tezliklarda yura oladi,
qadam bosishi, tekis, yengil va tez yuguradi. U yugurib kelib sakrash,
osilib (chirmashib) chiqish kabi murakkab harakatlarni o‘zlashtirgan
bo‘ladi. Uning musiqa mashg‘ulotlaridagi harakatlari xilma-xil, ritmik
va egiluvchan bo‘ladi. U o‘yin va mashqlarda chaqqonlik, abjirlik,
tezkorlik, merganlik kabi sifatlarni yaxshiroq namoyon eta boshlaydi.
Lekin shular bilan birga ularning asab tizimini mustahkamlash, asosiy
jismoniy sifatlari bo‘lmish chaqqonlik, chidamlilik, tezkorlik,
kuchlilik, epchillik kabilarni yanada rivojlantirish lozim bo‘ladi.
Bolaning nafaqat o‘quv dasturlarini o‘zlashtirishida, balki har qanday
327
ishda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan jismoniy
sifatlardan biri chidamlilikdir. Bolani maktabga tayyorlashda
navbatdagi muhim ish uni shifoxonada shifokor tekshiruvidan
o‘tkazishdir. Bolaning sog‘ligi va jismoniy rivojlanishi haqidagi
ma’lumotlar maktab uchun zarur. Maktab shifokori va pedagog
bolaning jismoniy rivojlanishi, ko‘rish va eshitish darajasini hisobga
olib, uni o‘qishning dastlabki kunlaridayoq partaga to‘g‘ri o‘tka-
zishda, unga tegishli jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tavsiya etishda,
shuningdek, bolaning xulq-atvorini, axloqini bilib olib, har qaysisiga
xos muomala topishda shu ma’lumotlardan foydalanadi. Bola qanday
yuqumli kasalliklar bilan og‘riganligi, u qanday em-dorilar qabul
qilganligi va kasalliklar oldini olish uchun nimalar qilish kerakligini
maktab shifokori bilishi lozim. Har yili 1-yanvardan boshlab,
shifoxonaning patronaj hamshirasi shu yili maktabga borishi kerak
bo‘lgan bolalarning uylariga borib, ota-onalarga bolalarini o‘zlari
bilan birga olib borib, uchastka bolalar shifokoriga ko‘rsatishlari
lozimligini aytadi. Ota-onalar hamshiraning taklifiga jiddiy qarab,
paysalga solmay poliklinikaga borishlari kerak. Poliklinikada muta-
xassis shifokorlar bolaning ko‘zi, qulog‘i, burni, tomog‘ini
tekshiradilar, tishini davolaydilar. Nutqida nuqsoni bo‘lgan (ayrim
harflarni noto‘g‘ri talaffuz etadigan, nutqi noaniq, duduqlanadigan va
haqozo) bola shifokor-logopedga yuboriladi. Bunday atroflicha tek-
shirishlar natijasida shifokor ota-onalar qo‘liga bolaning shifo-
xonadagi shifokorlar ko‘rigidan o‘tganligi haqida ma’lumotnoma
beradi. Maktab shifokorining so‘rovi bilan shifoxona bolaning shaxsiy
ambulatoriya kartochkasini maktabga yuboradi. Bolalarini birinchi
sinfga beradigan ota-onalar bajaradigan tayyorlov ishlari mana
shulardan iborat. Mana shularni hisobga olgan holda bolani uyda
qanday qilib sog‘lomlashtirish kerakligi haqida to‘xtalib o‘tamiz. Shu-
ning uchun ham zamonaviy sog‘lomlashtirish tadbirlarini sanab
o‘tamiz:
– avval qirovli, so‘ng qorli yerda yalang oyoq yurish;
– ochiq havoda badandan suv quyish;
– saunadan foydalanish;
– kontrastli dush;
– yurish uchun muzlatilgan sochiqdan foydalanish;
– relaksatsiya va meditatsiya o‘tkazish;
328
– bolaga individual yondoshish, magnit to‘lqinlar davrida
yengillatilgan rejim bilan ta’minlash;
Biz bolaning sog‘lomlashishini quyidagi vazifalarning amalga
oshirilishidan ko‘ramiz. Bolalardagi shamollash kasalligi asosan
bolaning kiyimi va poyafzali harorat rejimiga to‘g‘ri kelmasligidan
kelib chiqadi. Demak, haroratni va kiyimni doimo taqqoslab,
kichkintoylar badani haroratning ko‘tarilishi yoki pasayishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak. Shuningdek, bolalarning uxlashi va ovqatlanishi
uchun sharoitlar yaratish ham muhim. Bolalar sog‘ligi uchun u
yashayotgan shart-sharoitlar, muhitni shakllantirish uchun zarur
bo‘lgan asosiy shartlar hisoblangan musiqa va hid terapiyasi juda ham
muhim. Bolaning eshitish qobiliyati, ko‘rishi, ichak, jigar foliyati,
jinsiy rivojlanishi qanday ahvolda ekanligi va xokozo. Faqat
diagnostik ma’lumotlargina oilada bolaga aniq individual
yondoshishni ta’minlaydi. Rejim hamisha bolalarning to‘liq fiziologik
rivojlanishining negizi bo‘lgan va bo‘lib qoladi. Sayrlar fiziologlar va
psixologlarning ilmiy dalillariga ko‘ra, maktabgacha yoshdagi bola bir
kunda 6-13 ming harakat bajarar ekan, jumladan, 6 mingdan kam
bo‘lsa bolalarda qulaylikning buzilishi (diskamfort) boshlanishi
alohida ta’kidlanadi. Bola birinchi sinfga o‘qishga borar ekan, uning
maktab ta’limiga jismonan tayyor holda bo‘lishi muhim ahamiyatga
ega. Bolaning o‘ziga nisbatan jismonan baquvvat, kuchli bolalar
orasiga tushib qolishi unda turli holatlarning shakllanishiga asos
bo‘lishi mumkin. Tibbiy, psixologik – pedagogik kuzatuv daftari
maktabgacha ta’lim tashkilotining har bir tarbiyalanuvchisi uchun
alohida yuritiladi. Unda shu tarbiyalanuvchi bilan yil davomida
o‘tkazilgan tibbiy ko‘rik, psixologik-pedagogik tashxis xulosalari
hamda uning maktabgacha ta’lim Davlat talablari asosida
o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malakalarining ko‘rsatkichlari uzluksiz
qayd etib boriladi:
Maktabga tayyorlov davri (6-7 yoshgacha).
Rivojlanish ko‘rsatkichlari:_____________________________
Antropometrik ma’lumotlar:
bo‘yi_____________
vazni_____________
Salomatligi:____________________________________________
Psixonevrolog:_________________________________________
Otoloringolog:_________________________________________
329
Oftalmolog:___________________________________________
Uyquning kechishi:_____________________________________
Ishtahasi:_____________________________________________
Asab tizimining xususiyati:_______________________________
Nutq va nutqiy malakalari:_______________________________
Tovushning talaffuzi:___________________________________
So‘z boyligi:__________________________________________
Nutqi ifodali:_________________________________________
Nutqi ravon:__________________________________________
Gaplar tugallangan mantiqiy:_____________________________
Qisqa hikoya so‘zlab bera oladi:___________________________
Jismoniy rivojlanishi:___________________________________
Harakat:_____________________________________________
Mayda qo‘llar motorikasi:_______________________________
Ma’naviy axloqiy yetuklik:______________________________
Ma’naviy ko‘nikma:____________________________________
Madaniy gigiyenik ko‘nikma:____________________________
Har qanday maktab yoshiga yetgan (6-7 yosh) bola, avvalo, tibbiy
ko‘rikdan o‘tishi lozim. Tibbiy ko‘rik orqali bolani maktabga aqlan,
jismonan, ma’nan sog‘lom yoki sog‘lom emasligini aniqlash orqali
uni maktabga chiqishini yoki chiqmasligini aniqlash mumkin.
Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tayyorgarlik. Maktabgacha
yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy maqsad va
vazifalari bolalarni jismoniy va aqliy jihatdan rivojlantirish, ularning
ruhiyat, shaxsiy qobiliyatlari, intilish va ehtiyojlarini qondirish, milliy
va umuminsoniy qadriyatlarga, mustaqillik g‘oyalariga sodiq holda
voyaga yetib borishini ta’minlash, ularni maktabgacha yoshdagi
bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yilgan davlat talablariga muvofiq maktab
ta’limiga tayyorlashdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
rivojlantirish jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning
bajarilishiga erishish “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi asosida amalga
oshiriladi. Har bir oila barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg‘urishi
lozim. Shu bois “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun hamda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotini ta’minlashning asosiy omili bo‘lgan kadrlarni tayyorlash
borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab berildi. Sog‘lom avlodni
tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo‘nalishidir. Hech kimga
330
sir emaski, respublikada bolalarni maktabgacha ta’lim-tarbiya tash-
kilotlariga jalb qilish kam foizni tashkil qiladi. Bunday nomu-
tanosiblik, bolalar maktab ostonasiga qadam qo‘ygan kundan boshlab
ularning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda
maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim tarbiya
mazmuni, shakli, vosita va metodlarini yangilashga alohida e’tibor
berilmoqda. Davlat va jamiyat maktabgacha yoshda bo‘lgan bolalarni
yagona talab asosida rivojlantirish vazifasini qo‘ydi. Shunga ko‘ra
maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat
talablariga tayangan holda maktabgacha yoshdagi bolalarga integral
tarzda ta’lim-tarbiya berish maqsadida tayanch dasturlari taqdim
etilmoqda. Bu tayanch dasturlari bugungi kunda maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga jalb etilmagan bolalarni ham rivojlantirish va yagona
davlat talablari asosida maktabga tayyorlash imkonini beradi.
Ta’lim-tarbiya jarayoni yakunida mustaqil fikrlaydigan, erkin,
bilimli, bir so‘z bilan aytganda, barkamol shaxsni voyaga yetkazish
asosiy maqsad qilib belgilandi. Bu uzluksiz ta’lim tizimining ilk turi –
maktabgacha ta’limga o‘ziga xos yondoshuvni talab etar edi. Bola
dunyoga kelgan kundan boshlab, davlat va jamiyat hamda ota-ona
zimmasiga uni sog‘lom, aqlli, xush xulqli qilib tarbiyalash vazifasi
qo‘yiladi. Bolalarda aqliy faoliyatni dastlab muomala orqali, so‘ng
ta’limiy faoliyatlar, o‘yinlar, bilim berish orqali amalga oshiriladi.
Bola har doim buyumlar, hodisalar orasida bo‘ladi. Doimo biror narsa
bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko‘radi, nimagadir quloq
soladi, shu tarzda bola dunyoni anglaydi. Tevarak-atrof buyum va
narsalar bolalarining sezgi organlariga, analizatorlarga ta’sir etadi va
sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga
yordam beradi. Bolada aqliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish,
eng oddiy faoliyat usullari predmetlarini tekshirish, ulardagi muhim
va muhim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish, boshqa predmetlar
bilan taqqoslash maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy
tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikma, malakalar bilish
faoliyatining tarkibiy qismlarga bo‘lib, bor bilimlarni chuqur egallab
olishga yordam beradi. Pedagogika, psixologiya fani aqliy tarbiya
vazifalarini samarali hal etishda, birinchi navbatda, bolaning
imkoniyatlarini to‘g‘ri foydalanishni, ikkinchi tomondan, bola
organizmining charchashiga sabab bo‘ladigan ortiqcha zo‘riqish
bo‘lmasligi kerak degan fikrni ilgari suradi. To‘g‘ri tashkil etilgan
331
faoliyat jarayonidagina to‘la qonli aqliy rivojlanish ro‘y beradi. Shu
sababli pedagoglarning vazifasi muayyan maqsadni ko‘zlab,
tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun kerakli sharoitni yaratish bolalarda
aqliy faoliyatni dastlab muomala orqali so‘ng ta’limiy faoliyatlar
orqali amalga oshiriladi. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda
aqliy tarbiyaning roli kattadir. Bolaning bilimlarni egallab olishlari
ularning aqliy faolligini rivojlantirish, aqliy malaka va ko‘nikmalarini
egallab olishlari, ularning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishlari uchun
bo‘lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishda manba bo‘lib xizmat
qiladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashning
asosiy vazifalari quyidagilar:
– Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar tizimini ilmiy
dunyoqarashini shakllantirish. Bola tevarak-atrofdagi narsalar,
ularning vazifasi, sifati, xossalari haqida, qaysi materiallardan
foydalanganligi, tayyorlanganligi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega
bo‘lishi kerak.
– Bilishga dorir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok,
xotira, xayol, tafakkur, nutq va boshqalar. Bilimga doir nutqni
rivojlantirish aqliy tarbiyaning erkin vazifasidir.
– Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni, aqliy mehnat
madaniyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar
qiziquvchanligini ular aqlning sinchikovligini rivojlantirish va shular
asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
– Aqliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish, ya’ni oddiy
faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim
bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish boshqa predmetlar bilan
taqqoslash maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish
vazifalaridan biridir.
– O‘simlik va hayvonlar bilan tanishish bo‘yicha tizimli ta’limiy
faoliyatlar olib borilgandan keyin bolalar o‘simlik, yosh hayvonlar
to‘g‘risidagi ma’lum bir tasavvurga ega bo‘ladilar. So‘ngra
bolalardagi aqliy ko‘nikma, malakalarni rivojlantirish maqsadida
tarbiyachi bolalar bilan ta’limiy faoliyatlarni o‘tkazishni rejalashtirish
mumkin. Bular quyidagilar: “Sen ta’rifla, men topaman”.
Didaktik vazifa – kattalarning savollariga narsaning xarakterli
belgisini ajratib va nomini aytib javob berish. O‘yin harakati –
kattalarga topishmoqni aytish. O‘yin qoidasi – ta’riflanayotgan narsani
332
nomini aytish mumkin emas. Tarbiyachining savollariga aniq va
to‘g‘ri javob berish. Jihozlashda sabzavot va mevalar stol ustiga
qo‘yiladi.Tarbiyachi stulini o‘simliklar ko‘rinmaydigan qilib qo‘yadi.
O‘yinning borishida tarbiyachi bolalarga stol ustidagi sabzavotlardan
bittasini tanlashni aytadi. – Men sizdan uning qandayligini so‘rayman.
Siz javob berasiz. Faqat uning nomini aytmang. Sizlarning
javoblaringizdan men uni topishga harakat qilaman. Keyin tartib bilan
tarbiyachi savol beradi: “Shakli qanday?, Hamma tomoni shardek
dumaloqmi?, Chuqurchasi bormi?, Rangi qanday?” va boshqa. Bolalar
savollarga to‘la javob berishadi. Bolalar narsaning xarakterli belgilari
haqida gapirib berganlaridan keyin tarbiyachi topishmoqni topadi.
Ta’limiy faoliyatda, o‘yinda, tabiat burchagida va maydonchadagi
mehnatda, ekskursiya va sayr vaqtida tarbiyachi bolalarga atrofdagi
olamning turli-tumanligini, chiroyini ko‘rsatadi, o‘simlikning turli
xususiyatlari, sifatlari bilan tanishtiradi, o‘simlik va hayvonot olami
haqida
elementar
tushunchani
shakllantiradi.
Tarbiyachining
hikoyasidan faolroq o‘zlashtirib olishga bolalarning jozibali
munosabati imkon beradi. Ta’limiy faoliyatlarda, didaktik o‘yinlarda
qo‘yilgan vazifani hal etishda bola buyum va hodisalarning ayrim
xususiyatlarini ajratishga, solishtirishga, umumiy xususiyatlarga,
belgilariga qarab guruhlarga ajratishga, klassifikatsiya etishga
o‘rganadilar. Bolalar fikr yuritishga, xulosalar chiqarishga o‘rganadi,
bolalar diqqati, xotirasi va ixtiyoriy idroki rivojlanadi. Ta’limiy
faoliyatni, o‘yin vazifasini hal etishda bola o‘zining xatti-harakatini
tushuntiradi. Bu esa nutqining o‘sishiga yordam beradi. Ta’limiy
faoliyatlar, didaktik o‘yinlar davomida turli maktabgacha yoshdagi
bolalar ko‘p marotaba takrorlash orqali maktabgacha ta’lim
tashkilotining ta’lim-tarbiya dasturiga xos bilimlar majmuini
o‘zlashtiradilar. Tabiiy materiallar bilan o‘ynaladigan o‘yinlarni
tanlashtirishda tarbiyachi o‘yinning mazmuni atrof muhitdagi
tabiatdagi o‘zgarishlarga mosligini unutmasligi lozim. Masalan:
“Urug‘ sotib olish” o‘yini bahorda, “Hosil yig‘ishtirish” esa yoz yoki
kuzda o‘tkazilishi kerak. Tarbiyachining o‘zi ham ta’limiy faoliyat ,
333
o‘yinning turlicha variantlarini o‘ylashi mumkin: o‘yinga, ta’limiy
faoliyatga qo‘shimcha vazifa, yangi rol, bolalarning atrofdagi tabiat
haqidagi bilimlarini boyitishga va boshqalar. Ba’zi bir didaktik
o‘yinlar turli variantda, turli yoshdagi bolalar uchun tavsiya etiladi.
O‘yinlar o‘simliklar, hayvonlar yoki boshqa predmetlarning soni
oshishi, turlicha qoida va o‘yin harakatlarining oshishi hisobiga
murakkablashadi. Masalan, paypaslab bilish uchun sabzi, bodring,
olma va boshqalar olish mumkin, keyinchalik shakli o‘xshash bo‘lgan
meva va sabzavotlarni kiritish mumkin. Maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarga barg, gullar bilan o‘ynash ko‘pincha guruh xonasini, ovqat
stolini bezash, guldasta, barglarni kattalarga, kichik bolalarga sovg‘a
qilishga xohishlari bilan bog‘lanadi. Bunday o‘yinlarni, ta`limiy
faoliyatlarni
o‘tkazishda
bolalarni
o‘simliklarga
nisbatan
ehtiyotkorlik, gullarni bekordan bekorga uzmaslikka o‘rgatish lozim.
Agar bola olma yoki boshqa predmetlarni shakliga diqqatini qaratgan
bo‘lsa, unga olmani dumalatib ko‘rish, koptokdek silab ko‘rish, uning
silliqligini aniqlashni taklif etish lozim. Bolalarda rang, shakl, kattalik
tushunchalarini ishlatishga o‘rgatish lozim. Xilma-xil tabiat hodisasi
olamida bolalarning bevosita kuzatishlari uchun eng tushunarligi
o‘simlik va uy hayvonlaridir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
o‘simlik va hayvonlar bilan tanishtirish jarayonida bolalarda tabiatga
nisbatan muhabbat tarbiyalanadi, hayvonlarni parvarishlashga,
o‘simliklarni o‘stirishga nisbatan istaklari tarbiyalanadi.
Dostları ilə paylaş: |