II. 4. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalash
dasturining yaratilishi va tarixi
Tarixdan ijtimoiy maktabgacha tarbiyaning rivojlanishi bilan
birgalikda tarbiyalash dasturi ham takomillashib boradi. Maktabgacha
muassasalar ishini tashkil etish, uning mazmuni va metodlari
yuzasidan asosiy ko‘rsatmalar 1919- yilda maorif xalq kom-
misiyalarining maktabgacha tarbiya bo‘limining vazifasi “Oila
o‘chog‘i va bolalar bog‘chasini yuritish yuzasidan instruksiya”da
bayon qilib berilgan edi. Maktabgacha tarbiya sifatini yaxshi qilish
uchun bolalar bog‘chasi ishining ilmiy asoslangan dasturini yaratish
katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Programmaga oid har bir hujjat muayyan
tarixiy bosqichda vujudga keldi va maktabgacha tarbiya nazaryasi va
amaliyoti rivojlanishining tegishli bosqichini aks ettiradi. Dasturning
dastlabki loyihasi 1932-yilda chiqarilgan edi. Bu hujjat bolalar
faoliyatining tegishli turlariga mos keladigan bilimlardan: ijtimoiy-
siyosiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, musiqa-harakat tarbiyasi, tasviriy
faoliyat, matematika, savod bo‘limlaridan iborat edi. Unda bolalar
bog‘chasidagi bolalar bilan ishlash vazifalari va hajmini belgilashga
47
urinib ko‘rilgan edi. “Dastur”ning vujudga kelishi esa maktabgacha
tarbiya muassasalari ishini tartibga solishga, tarbiyachi-pedagoglar
faoliyatiga ko‘proq yo‘nalish va mazmun bag‘ishlashga yordam berdi.
1934-yilda takomillashtirilgan “Tarbiyalash dastur” nashr etildi. Unda
bolalar bog‘chasida bolalarning ko‘p qirrali hayotini tashkil etish va
uning mazmuni masalalariga katta e’tibor berildi. “:Dastur”da
quyidagi: ijtimoiy tarbiya, jismoniy tarbiya, rasm chizish, loy va
plastelindan narsalar yasash, mehnat mashg‘ulotlari, nutqni o‘stirish,
kitob va rasmlar bilan mashg‘ulotlar, tabiat haqidagi bilimlarning
kurtaklari, dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlantirish, savod
chiqarish mashg‘ulotlari bo‘limlari bor edi. Shu bilan birga unda
muhim kamchiliklar mavjud edi, chunonchi, murakkab bilish mate-
rialining kiritilganligi, bolalarni yosh xususiyatlarini hisobga
olinmaganligi, pedagogik jarayonni tashkil etishda tarbiyachining
raxbarlik roliga yetarli baho berilmaganligi shular jumlasidandir.
1938-yilda “Bolalar bog‘chasining tarbiyachi uchun qo‘llanma” nashr
etildi. Unda maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni tarbiyalash
vazifalari to‘g‘ri yoritildi. Shaxsni har tomonlama kamol toptirish,
bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish haqida aniqroq gap
yuritiladi. “Qo‘llanma” ilgarigidek, bolalar bilan ishlash mazmunini
yosh guruppalariga qarab emas, balki tarbiyaning ayrim bo‘limlari
bo‘yicha belgilangan edi. Bu esa tarbiyachini u yoki bu yoshdagi
bolalar bilan ishlash uchun programma materialini tanlashda qiyin
ahvolga solib qo‘yar edi. Jismoniy, aqliy, axloqiy tarbiyaning
ko‘pgina masalalari “qo‘llanma”da yetarli darajada o‘z aksini topadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish masalalari
ilmiy asosida ochib beriladi. Ota-onalar bilan ishlash ham yetarli
yoritilgan edi. 1953-yilda bolalar bog‘chasida ta’limning joriy etilishi
munosabati bilan ta’lim-tarbiya ishlari sifatini oshirish va bolalarni
maktabgacha tayyorlash maqsadlarida “qo‘llanma” qayta ishlab
chiqiladi. Dasturda tarbiyachining rahbarlik roli ta’minlangan holda
tashkil etilgan mashg‘ulotlarda bolalar o‘zlashtirishlari kerak bo‘lgan
bilim mundarijasi ancha aniq ko‘rsatib berilgan.
1959-yil may oyida “Maktabgacha tarbiya muassasalarini yanada
rivojlantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya berish va
meditsina xizmati ko‘rsatishni yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida” qaror
qabul qilindi. Jumladan, mahalliy sharoit va imkoniyatlarni hisobga
olgan holda bolalar muassasalarining ikkita tipini – yasli va bolalar
48
bog‘chalarini yagona maktabgacha muassasasiga (yasli bog‘cha)
birlashtirilishi hamda yasli va maktabgacha tarbiya yoshdagi bola-
larning tarbiyalashning yagona dasturini ishlab chiqish ko‘zda tutildi.
Yangi hujjatda maktabgacha tarbiya pedagogikasi, bolalar
psixologiyasi, hamda bolalarni o‘sishini o‘rganadigan yondosh fanlar
to‘plagan ma’lumotlar hamda maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni
tarbiyalashning eng yaxshi tarbiyasini umumlashtirish asos qilib
olindi. Atroflarning katta kollektivi tomonidan tayyorlangan ilk
yoshdan to maktabgacha kirish yoshgacha bo‘lgan bolalar bilan olib
boriladigan tarbiya ta’lim ishlarining yagona programmasi birinchi
marta 1962-yilda e’lon qilindi.
“Dastur” e’tibor tarbiya jarayonida yosh davomiyligi o‘rtasidagi
aloqa uzilib qolishini tugatishga qaratilgan edi. Ilgari programma
metodik jihatlariga qaraganda unda maktabgacha tarbiya yoshdagi
bolalarga ta’lim berish masalalari ko‘proq aks ettirildi.
“Mashg‘ulotlarda ta’lim berish” bo‘limida taqdim etilgan programma
materiali ta’lim berishda sistemalilikni amalga oshirish, bolalarning
bilim minimumini to‘la o‘zlashtirish, ularning atrofdagi voqelik
predmetlar va hodisalarning o‘zaro bog‘liqligini anglay olishlari
uchun qulay sharoitlar yaratadi. “Dastur” shuningdek, bola shax-
siyatini har tomonlama kamol toptirish uchun zarur bo‘lgan muayyan
bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar, yurish turishdagi ijobiy odatlar,
axloqiy fazilatlarni shakllantirishni ham ko‘zda tutadi. Unga
mashg‘ulotlar, dam olish, ko‘ngil ochish, uyqu, ovqatlanish, sayr
qilish rejimi kiritilgan. Tarbiyachi “Bolalar bog‘chasida tarbiya
dasturi”ga ko‘ra, maktabgacha tarbiya yoshdagi bolani o‘yinlar
ko‘ngil ochish va mehnatda ta’lim berish va turmush jarayonida tarbi-
yalashning ko‘p tomonlama vazifalari hal etilishini ta’minlamog‘i
kerak edi. 1969-yilda takomillashtirilgan.
“Bolalar bog‘chasida tarbiya dasturi” chop etildi. U ilmiy tad-
qiqot va eng yaxshi ish tajribasidan foydalanish asosida tuzilgan bo‘-
lib, maktablarning boshlang‘ich ta’limning yangi programmalarga
o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan talablarni hisobga oladi. Shundan keyingi
yillarda bu “Programma” ba’zi qo‘shimcha va tuzatishlar bilan bir
necha marta qayta nashr etildi. Masalan, 1978-yilda, 1988 va 1995-
yillarda.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohalar singari
ta’lim - tarbiyada ham ko‘pgina yangilanishlarni amalga oshirish
49
ehtiyoji tug‘ildi. Buning uchun esa pishiq-puxta ishlagan ma’lum
maqsad va vazifalarni mujassamlashtirgan istiqbolli dastur talab
etilardi. Bola dunyoga kelgan kunidan boshlab, davlat va jamiyat
hamda ota-ona zimmasiga uni sog‘lom aqlli, xushxulqli tarbiyalash
vazifasi qo‘yiladi.
Davlat va jamiyatning kelajagi yosh avlodning qanday voyaga
yetishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. O‘z navbatida jamiyat taraqqiyoti
millatning ma’naviy darajasi bilan belgilanadi. Sog‘lom avlodni
tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo‘nalishidir. Davlat va
jamiyat maktabgacha yoshda bo‘lgan bolalarni yagona talab asosida
rivojlantirish vazifasini qo‘yadi. Shunga ko‘ra “Maktabgacha
yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari”ga
tayangan holda maktabgacha yoshdagi bolalarga integral tarzda ta’lim
tarbiya berish maqsadida 2002-yilda “Uchinchi ming yillikning
bolasi” dasturi o‘zbek olimlari tomonidan yaratiladi.
Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarning 17 foizi
ta’lim-tarbiya muassasalarida, qolgan 83 foizi esa bevosita oilada
tarbiyalanadi. Shu bois, taqdim etilgan dastur tarbiyachilar va ota-
onalarga mo‘ljallangan.
2010-yilda “Bolajon” o‘quv dasturi ta’sis etildi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda ijtimoiy tarbiyani tashkil
etish borasida olib borilgan barcha ezgu ishlar, maktabgacha ta’limni
kelgusida yanada rivojlanib, takomillashuvida muhim ahamiyat kasb
etadi.
Dostları ilə paylaş: |