II. 3. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi
Respublikada ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish ishlari
jadal sur’atlar bilan olib borilmoqda. Bu borada qabul qilingan
huquqiy-me’yoriy hujjatlar mohiyatini chuqur anglab yetish bilan
bog‘liq faoliyat turlari muvofiqlashtirildi. Uzluksiz ta’limning barcha
bosqichlari qatorida maktabgacha ta’limning milliy modelini aks
ettiruvchi maktabgacha ta’lim konsepsiyasi ishlab chiqildi.
– maktabgacha ta’lim konsepsiyasi - bu maktabgacha ta’lim
tizimini rivojlanishi va uning ta’lim tizimidagi ustuvorligini
ta’minlovchi konseptual nizomdir.
– Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi - maktabgacha ta’limning
xalqaro andozalarga mos zamonaviy yangilanish tamoyillari va
modellarini yorituvchi huquqiy-me’yoriy hujjatdir.
– Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi - maktabgacha ta’limni 2008-
2020- yillarga mo‘ljallangan takomillashuv strategiyasini belgilab
beruvchi nazariy asosdir.
Maktabgacha ta’lim konsepsiyasining huquqiy-nazariy asosini
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi
Qonun, ta’lim sohasi bo‘yicha qabul qilingan me’yoriy hujjatlarda
ilgari surilgan ilg‘or ilmiy g‘oyalar tashkil etadi.
Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi nazariy jihatdan quyidagi ustu-
vor tamoyillar:
– bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’lim;
–hamkorlik pedagogikasi asoslari;
33
– ijtimoiy-pedagogik yondashuv;
– psixologik yondashuv;
– qayta shakllantiruvchi ta’lim texnologiyasi;
– tubdan o‘zgartirilgan o‘qitish tizimiga tayanadi.
I. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaga ta’lim-tarbiya berishda
shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim modeli ustuvor sanaladi. Shaxsga ongli
ravishda yondoshishnining maqsadi rivojiantirish, uni berilgan
standart va bosim ostida “o‘zgartirish emas”, balki uni qanday bo‘lsa,
shundayligicha qabul qilish uchun sharoit yaratishni ko‘zlaydi. Bu
tamoyilda pedagog faoliyatining vositasi sifatida emas, balki uning
shaxsiy tatbiq etish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi.
II. Pedagogik hamkorlikning asosiy holatlari ta’limga tarbiyachi
va bolaning o‘zaro ijodiy hamkorligi sifatida munosabatda bo‘lishi
tamoyilidir. Bu majburlamasdan o‘qitish foydalanishi (tayanch
signallar); o‘z-o‘zini tahlil qilish, guruhning intellektual foni;
tarbiyachi va ota-onalar hamkorligi; shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni
o‘z ichiga oladi. Ta’lim orqali inson va fuqaroning zamonaviy
jamiyatga takomillashuvi va har tomonlama kirishuvi (qorishib
ketishi), zamonaviy bilimlar darajasi, shaxsning milliy va dunyoviy
madaniyati integratsiyasi masalalari amalga oshiriladi. Bu tamoyilning
asosiy jihatlaridan biri hamkorlik pedagogikasi kattalarning
(tarbiyachi, ota-ona va bolalar) oldiga ta’lim-tarbiya jarayonida
muloqotining altruistik (o‘zining shaxsiy qiziqishlarini emas; balki
boshqalar manfaati uchun harakat qilishi) uslubini qo‘llash zaru-
riyatini qo‘yadi. Bu jihat – pedagog bolaning ustidan hukmronlik
qilishdan, uni nazorat qilish, zo‘ravonlik, kuch ishlatishdan voz
kechib, tarbiyalanuvchiga uning xohishiga ko‘ra erkin tanlash
huquqini beradi. Bunda kattalarning hissiy-shaxsiy muloqotini
shakllantirish, bola va pedagog o‘rtasidagi hissiyot shaxsiy munosa-
batlarini rivojlantirish, munosabatlar tizimining o‘zaro hurmat tarzda
shakllantirishga e’tibor qaratiladi.
III. Ijtimoiy pedagogik yondashuv tamoyili. Bolaning tengqurlari
va kattalar bilan munosabatining o‘zaro hurmat doirasida bo‘lishi
bolaning tizimli o‘zaro munosabatlarda o‘zining “men” mezoni
bo‘yicha shaxsiy rivojlanishining ijtimoiy faolligi ko‘rsatkichida
muhim omil hisoblanadi. Bu asosan 5 bosqichda amalga oshiriladi.
1-bosqich – oiladagi muhit. Bolani o‘rab turgan muhit bilan
o‘zaro munosabatlarining amaliy harakatlari va kattalarga (ota-ona,
34
enaga va boshqalar) to‘liq qaram ekanligi bilan aniqlanadi. Bolaning
faolligi muhitga bo‘lgan ehtiyojni qondirishiga yo‘naltiriladi.
2-bosqich – vaziyatdagi voqelik. Bolani bo‘lib o‘tayotgan
hodisalardan ajrala olmasligi va uni vaziyatga to‘liq qaramligi bilan
tavsiflanadi. Bunda muhit alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.
3-bosqich – vaziyat ustidagi voqelik. Bolani vaziyatlar oqimi
ta’siridan chiqish va o‘zining aqli yordamida vaziyatni tushunib ish
tutishi bilan xarakterlanadi.
4-bosqich – o‘zidagi voqelik. Bola o‘z vaziyatlari modelini
tayyorlab, atrofdagi kattalar va tengdoshlari bilan ish yuzasidan
munosabatlar o‘rnatib, o‘z "men”ligini namoyish etadi.
5-bosqich – bolaning boshqadagi voqelik va o‘zining
qadrqimmatini tan olishga intilishi bilan belgilanadi. Ijtimoiy peda-
gogik yondashuvning mazmuni bola tomonidan insoniyat o‘zlash-
tirilishini ta’minlovchi rivojlanishni amalga oshirishdir. Bunday
yondashuv ta’lim berish jarayonini yakuniy natijasiga bola shaxsining
axloqiy, ma’naviy o‘zgarishlarini tubdan isloh qilishdir.
IV. Psixologik yondashuv asoslari bola shaxsini rivojlantirishda,
psixologik qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
yondashuv bolaning muammolarini tushunishi, qabul qilish va uni hal
qilishda yordam berishdir. Uning asosiy maqsadi bola va kattalar
o‘rtasidagi kundalik pedagogik munosabatlarda yuzaga keladigan
hissiy-shaxsiy munosabatlarni rivojlantirishdir. Psixologik yondashuv
jarayonida tarbiyachi-pedagog:
Bolaga o‘ziga va pedagogga bo‘lgan ishonchni oshira borib, unga
samimiylik, g‘amxo‘rlik va mehr-muhabbat namoyon etadi.
Bolaning o‘z-o‘zini baholashni mustahkamlash va ahamiyatni
oshirish maqsadida uning yutuqlarini ongli ravishda ta’kidlaydi.
Bolada xato qilish qo‘rquvini bartaraf qilib, unda ijobiy hissiy
bo‘shliq yaratadi.
Bolaning omadsizliklariga diqqatni to‘xtatmay tushunib, uning
yechimini topishda bola bilan birga harakat qiladi. Bunday yondashuv
asosida shaxsga yo‘naltirilgan o‘zaro munosabatlar tizimida “katta
bola” munosabatlar yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, har bir inson va
ayniqsa, ta’lim oluvchilar xatolar va ularni to‘g‘irlash huquqiga
egadirlar.
35
Bolani tarbiyalamaydi, balki uning muammolarini birga hal qilib
yo‘l ko‘rsatadi. Psixologik qo‘llab-quvvatlash pedagog va bola
o‘rtasidagi hissiy-shaxsiy munosabatlarni rivojlantirishga olib keladi.
V. Tubdan o‘zgartirilgan o‘qitish tamoyili. Bola va pedagogning
hamkorlikdagi tubdan o‘zgartirilgan (ko‘rgazmali - rivojlantiruvchi)
pedagog va bola shaxsini mustaqil tarbiyalashga yo‘naltirilgan
faoliyati, qaysiki shaxsiy mazmunini hayotiy bo‘shliqda qimmatli
ahamiyatga ega bo‘lgan, pedagog va bolaning universallashtirilgan
tizimidir. Tubdan o‘qitish quyidagi yondashuvlarni nazarda tutadi:
Ijtimoiy pedagogik yondashuv.
Gnoseologik (bilish faoliyati) yondashuv o‘qitish jarayoni
mohiyatini anglash jarayonidan olib chiqadi va yuzaga kelgan anglash
faoliyatini modifikatsiyalaydi (variatsiyalaydi).
Psixologik yondashuv insonning rivojlanishi va bilimlarni
o‘zlashtirishi, psixologik nazariy bilimlarni yuzaga olib chiqadi.
Aqliy faoliyat yondashuvi (P.Ya. Galnerin, N. F. Talo‘zin)
rivojlantiruvchi faoliyatni amalga oshiradi.
Akmeologik yondashuv(grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, yuqori
nuqta, yuksalish, yaxshi payt va o‘qish degan ma’noni bildiradi)ning
asl mohiyati o‘qitish shaxsning hayotiy dunyosi, pedagog va bolaning
mavjud hayotiy mazmunini o‘zgartiradi, o‘ziga xoslik takrorlanmaslik
kabi amaliy vazifalarni bajaradi. Hammani o‘rgatishga o‘tish bu inson
tafakkuri uchun obyektiv bo‘lgan olamni anglashdir.
VI. Qayta shakllantirish ta’lim texnologiyasini o‘qitishning
ustuvorligi texnologiyasining didaktika va metodika pozitsiyasi
tamoyilidan ko‘rib chiqish lozim. O‘qitishning metodik jihatdan
ko‘rib chiqilganda, maktabgacha yoshdagi bolaning nutqiy rivojlanish
metodikasi (F.R. Qodirova) muhim o‘rin egallaydi.
Ta’lim psixologiyasining didaktik modeli sifatida:
– Didaktik tamoyillar.
– Ta’lim vositalari.
– Ta’lim bosqichlari.
– O‘zaro munosabatlar turlari.
1. Didaktik tamoyillar:
Faollik tamoyili bolaning xususiyatlarini hisobga olgan holda
anglash faoliyati subyektiga tayanadi.
Ko‘rgazmalilik tamoyili bolalar tomonidan o‘rab turgan olamni
qabul qilish xususiyatlariga asoslanadi.
36
Oson erishuvchanlik tamoyili bolalarning anglash faoliyatini
rivojlantirishning muvofiqligi hisobi bilan bog‘liq.
Yetkazish tamoyili o‘qitish jarayonida bolalarning alohida (yakka
tartibdagi) xususiyatlarini hisobga oladi.
Tizimlilik tamoyili bolaning atrof-olamni anglash orqali
muloqotga kirishishi darajasini hisobga olish bilan bog‘liq.
2. Ta’lim vositalarining o‘qitish yo‘llari: nutqli faoliyatli,
qo‘llanmali, psixik.
3. Ta’lim bosqichlari: tanishish, differensiatsiya, integratsiya.
4. O‘zaro munosabat turlari 4 turdan tashkil topadi:
1-tur – hissiy-shaxsiy munosabatlar tajribasi. Vazifa - hissiy-
shaxsiy munosabatlar bo‘yicha almashuvi va keyingi hamkorlikdagi
faoliyat uchun motiv (xohish-istak), hissiy kayfiyatni yuzaga keltirish.
2-tur – ijodiy faoliyat tajribasining ustuvorligi. Bu turdan maqsad
o‘zaro munosabatlar o‘qitishning anglash aspektini, ta’lim maqsadini
ishlab chiqadi va bolaning alohida xususiyatlarini ochishga
yo‘naltiradi.
3-tur – o‘quv vazifasini hal etishning mavjud imkoniyatlarini
mustahkamlash uchun faoliyat turlarini egallashi, tajriba almashishi.
Ushbu o‘zaro ta’sir etuvchi tur o‘qitishning psixologik aspektiga
asoslanadi, rivojlantiruvchi maqsadni tatbiq etadi, bola shaxsining
rivojlanishiga omil bo‘ladi.
4-tur – akmeologik sohasini tatbiq etish. Bunda pedagog
mazmunan turli vaziyatlar yaratadi va bu vaziyatlar bolaga egallagan
faoliyat turlarini qo‘llash va notanish sharoitda ham harakatlanish
imkoniyatini beradi. Ushbu o‘zaro ta’sir etuvchi turning vazifasi bu
bola tomonidan mazmun va munosabatlarni o‘rganish jarayonida
tizimli bilimlarni egallash, bola shaxsining mazmuniy sohasida
“Dunyo tasavvuri”ning shakllanishidir. O‘zaro ta’sirning bu turida
pedagog nafaqat bolaning hamkorlikdagi faoliyatining xarakteri va
turlarini, balki bolalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni ham aniqlaydi. Bu esa
shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim metodida asosiysi hisoblanadi. Biz
yuqorida katta shakllantiruvchi ta’lim texnologiyasining didaktika
modelini ko‘rib chiqdik, bular o‘qitishning nazariy negizi hisoblanadi.
Katta shakllantiruvchi ta’lim texnologiyasining uslubiy modeli ta’lim
jarayonining yaxlit subyekti sifatida pedagog va bolalar o‘rtasidagi
munosabatlar va mazmun-mohiyatni shakllantirishni boshqarishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.
37
Uslubiy modelning asosiy komplekslari bo‘lib quyidagilar:
uslubiy tamoyillar;
ta’lim vositalari;
ta’lim bosqichlari;
ta’limning usul va uslublari hisoblanadi.
Uslubiy tamoyillar:
o‘qitish maqsadlarining o‘zaro qaramlik va bog‘liqlik tamoyili;
qayta shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi ta’lim ta-
moyili;
ta’limning sujetli, vaziyatli bog‘liqlik tamoyili.
Ta’lim jarayonida uslubiy tamoyillarni tatbiq etishda quyidagi
ta’lim maqsadlari muhim hisoblanadi. Ta’limiy maqsad - bola ta’lim
jarayonida o‘zining aqliy ehtiyojlarini qondirib, uni o‘rab turgan
haqiqatni anglab boradi. Aqliy ehtiyojlarining mazmuni maktabgacha
davrning turli yosh bosqichlarida o‘zgarib, takomillashib boradi.
Aqliy ehtiyojlarini qondira borib, bola hayotiy vaziyatlardagi muloqot
jarayonida va turili faoliyatlarda til vositalarini qo‘llash malakalarini
egallaydi. Bu jarayon barcha mashg‘ulot turlarida amalga oshiriladi.
Mos keluvchi (adekvat) ifoda etish vositalarini izlash bolada aqliy
faollikni, qiziquvchanlikni, tashabbuskorlikni kuchaytiradi, aqliy
qiziqishlarini rivojlantiradi. Ta’limning tarbiyaviy maqsadi – bola
ehtiyojlarini tarbiyalash, pedagogik nuqtayi-nazarni tatbiq etish (kat-
Dostları ilə paylaş: |