Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. “Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” tushunchasi qanday
mazmunni anglatadi?
2. Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish fani nimani o‘rganadi?
3. Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish fanining obyekti va
predmetini izohlang.
4. Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish fanining asosiy vazi-
falariga nimalar kiradi?
5. Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etishning asosiy katego-
riyalarini sanang va mohiyatini yoriting.
6. “Ta’lim”, “Tarbiya”, “Bilish”, “Ma’lumot” deb nimaga aytiladi?
7. “Shakllanish” va “Shaxsning shakllanishi” deb nimaga aytiladi?
8. Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish qaysi fanlar bilan o‘zaro
bog‘liq?
9. “Ma’lumot”, “O‘qish”, “O‘qitish” deb nimaga aytiladi?
10. Jumlani to‘ldiring. …...pedagogikaning muhim tarkibiy qism-
laridan biri bo‘lib, tarbiya jarayoni mazmuni, shakl, metod, vosita va
usullari, uni tashkil etish muammolarini o‘rganadi”.
19
II. MODUL. MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMINING
RIVOJLANISH TARIXI
Mavzuga oid tayanch tushunchalar:
maktabgacha ta’lim tarixi,
maktabgacha ta’lim konsepsiyasi, Fridrix Frebel, “olloh ekinlari”,
“bog‘bon qizlar”, Frebel tuhfalari, maktabgacha ta’lim tashkilotlari,
maktabgacha yosh, faoliyat, ta’lim
II.1. Maktabgacha ta’lim tarixi
XIX asming ikkinchi yarmi - XX asrda Shveysariya, Angliya
va boshqa Yevropa mamlakatlarida nemis pedagogi Fridrix
Frebelning maktabgacha tarbiya nazariyasi keng ommalashdi.
Pedagogika tarixida Frebelning ahamiyati shu bilan belgilanadiki, u
maktabgacha tarbiya nazariyotchisi bo‘lgani holda maktabgacha
pedagogikani mustaqil fan tarmog‘iga ajratilishiga ko‘maklashdi.
Ayni paytda u ilk bor “bolalar bog‘chasi” tushunchasini muomalaga
kiritdi.
Fridrix Frebel (1782-1852). Fridrix Frebelning pedagogik tizimi –
bolalar bog‘chasining paydo bo‘lishi tarixi 1837-yilga borib taqaladi.
Bolalar bog‘chasining asoschisi deb taniqli nemis pedagogi Fridrix
Frebel e’tirof etiladi. Aynan u Germaniyaning Bad-Blankenburg
shahrida bolalar uchun tashkil qilingan muassasasini “bolalar
bog‘chasi” deb atadi va ushbu atama butun dunyoda umumiy tarzda
qabul qilindi. Shunday savol tug‘iladi: Nima sababdan muassasa
“bolalar bog‘chasi” deb ataladi? Taxminlardan biriga ko‘ra, F.Frebel
bolalarni “olloh ekinlari” deb hisoblagan, ya’ni ular g‘amxo‘rlik va
parvarishga muhtoj o‘simliklar bog‘i hisoblanadi. Yana bir taxmin
shundan iboratki, nemis pedagogi Sorbixdagi “Saroy bog‘ida” deb
nomlangan sobiq mehmonxonada “bolalarni parvarishlash bo‘yicha
birinchi muassasa”ni ochgan. Farzandlarini muassasaga olib borar
ekan, shaharcha aholisi boqqa ketyapmiz, deb aytgan. Chunki bolalar
bog‘chasi o‘zining dizayniga ko‘ra gullar va daraxtlarga o‘ralgan bog‘
bo‘lgan. Bolalar bog‘chasi tarbiyachilarni nemis pedagogi “bog‘bon
qizlar” deb atagan, bu bilan u bolalarga bo‘lgan mehrini ifodalagan,
pedagoglarni bolalarga voyaga yetishi va rivojlanishi uchun
ko‘maklashishga da’vat etgan. Frebelning bolalar bog‘chalari
shuningdek, vaqtincha oila o‘rnini bosish va ota-onalarga tarbiya
ishlariga yordamlashish uchun tashkil qilingan: onalar bilan bolalar
birga kelishi, ular bilan o‘ynashi va bog‘bon qizlardan o‘rganishi
mumkin bo‘lgan. Shu tarzda, F.Frebelning katta xizmati bolalar
20
bog‘chasining ochilishi, shuningdek maktabgacha ta’lim uslubi-
yotining yaratilishi bo‘ldi. Uning asosini bolalarga bo‘lgan cheksiz
mehr tashkil qiladi. Ushbu uslubiyotning asosiy jihatlarini sanab
o‘taylik: o‘yin, nutqni rivojlantirish, jamoaviy tarbiya, mehr-muhabbat
bilan o‘rab olish, jazolarning yo‘qligi va tarixda qolib ketgan “Frebel
tuhfalari”. Bolalar tarbiyasiga katta e’tibor qaratar ekan, Frebel
o‘yinlarni o‘z uslubiyotining asosi deb bilgan, bular: ijodiy, harakatli,
fantaziyali, taqlidli va h.z. o‘yinlar. Shuni ta’kidlash kerakki, aynan
Frebel didaktik о‘yinlar tizimini yaratishga asos solgan. U didaktik
o‘yinlar va turli tuman mashg‘ulotlarni o‘tkazish bo‘yicha uslubiy
ko‘rsatmalarni ishlab chiqqan. Olim olib borgan ishlar unda shunday
e’tiqodni shakllantirdiki, “bolalar o‘yini – bu turmush ko‘zgusi va
ichki olamning erkin namoyishi”dir. Frebel mayda motorika
yordamida bolalar nutqini rivojlantirishni taklif qilgan. U ilk yoshdagi
va maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish bosqichlarini
batafsil ko‘rsatib bergan hamda buyum bilan tanishishni uning nomini
atashdan boshlash kerak, degan talabni ilgari surgan. Nemis
pedagogining fikricha, turli materiallar bilan ko‘plab mashqlar
bajaruvchi bolalar boshqa bolalardan ancha avval so‘zlay boshlaydi.
Frebel xilma-xil bolalar faoliyati turlari va mashg‘ulotlarni taklif
etgan, bular: mozaika, munchoqlar, cho‘plar, qog‘ozlar, bo‘yoqlar
bilan ishlash, rasm chizish, qog‘ozdan to‘qish, qog‘ozni qirqish,
loydan narsalar yasash. Origamiga katta e’tibor qaratilgan (ya’ni
qaychidan foydalanmasdan turib, qog‘ozdan shakllar yasash).
Shuningdek, olimning bog‘chasida arqonli o‘yinlar, qum o‘ynash,
konstruksiyalar yasash uzviy mashg‘ulotlar hisoblangan. Bular ijodiy
qobiliyatni o‘stirish, intellektni shakllantirish, dunyoni abstrakt holda
qabul qila olish, noan’anaviy qarorlar qabul qilish layoqatini
rivojlantirishga ko‘maklashadi. О‘yin jarayonida bolalar bilan
suhbatlashish ham ko‘zda tutilgan. Suhbat mavzusi Frebelning
fikricha, avvaldan tayyorlanib, bolaning faoliyat bilan shug‘ullanish
va boshqa bolalar bilan muloqot qilishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish
uchun, uni tengdoshlari jamoasida tarbiyalash kerak. Ushbu g‘oyani u
chuqur pedagogik asos bilan mustahkamladi va uni keng
ommalashtirish bo‘yicha ko‘p ishlarni amalga oshirdi. Frebel
jamoaviy tarbiyani insoniyat asosi deb bilgan. Shu sababli u bolani
majburiy tartibda jamoaviy faoliyatga jalb qilish, ya’ni uning bolalar
bog‘chasiga qatnashi zarur, deb hisoblagan. U bolaning tanasini
21
rivojlantirish zarur, tashqi hissiyot sezgilarini mashq qildirish, ularni
odamlar va tabiat bilan tanishtirish kerak, deb hisoblagan. Shu kabi
о‘yin jarayonida bolani maktabga tayyorlash, bog‘dagi o‘simliklar
kabi, ularga rivojlanishida yordamlashish kerak, deb bilgan. Ayni
paytda har bir bolaning individualligini yodda tutishga da’vat etgan.
Shu sababli bog‘da katta gullar to‘plami bo‘lgan, bolalar gullarni
guruh bo‘lib parvarish qilgan, ayni paytda bitta bolaga biriktirilgan
o‘simlik ekilgan tuvak ham bo‘lgan. F.Frebel uslubiyotining g‘oyasi –
barcha narsalar bolalarga. Olim bolalarga hayvonlar haqidagi
voqealarni aytib bergan, zero bolalar hayvonlarni yaxshi ko‘rishini
tushungan. So‘ngra bolalarning gullarga mehri balandligini anglagan.
Shu sababli uning tarbiyalanuvchilari gullarni mustaqil parvarishlay
boshlagan. Asta-sekin musiqaning bolalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini
sezgan. Shundan kelib chiqib, bolalar ashula ayta boshlagan va
“bog‘bon qizlar”ning (ya’ni, tarbiyachilarning) ashulalarini tinglagan.
F. Frebel jazolarga, bolalarga nisbatan har qanday shavqatsizlik
namoyishlariga qarshi bo‘lgan. Fridrix Frebel haqida so‘z ketganda
uning “tuhfalarini” alohida eslatish kerak.
“Frebel tuhfalari” – bu olim tomonidan ishlab chiqilgan
didaktik material bo‘lib, bolani ilk yoshda rivojlanishiga mo‘ljal-
langan. Bu bolaning turli ko‘nikmalari va layoqatlarini mashq qil-
diruvi o‘yinchoqlar tizimidir. Har bir o‘yinchoq bolani rivojlantirishga
ko‘maklashadi hamda undan foydalanishda muayyan qoidalarni
ko‘zda tutadi. F. Frebel 6 ta nomdagi “Tuhfalar”ni taklif etdi:
Birinchi tuhfa – bu koptok. Bu birinchi o‘yinchoq, chunki
sharning burchaklari yo‘q, bola uchun qulay. Material sifatida
ko‘pincha mayda, yumshoq, jundan to‘qilgan shar-koptoklar taklif
qilingan. Har bir koptokka ip bog‘langan. Bolaga turli rangdagi
koptokni ko‘rsatish orqali ona uni ranglarni farqlashga o‘rgatgan.
Koptoklar turli ranglarga bo‘yalgan. Ular orasida qizil, yashil, sariq,
to‘q sariq, oq, ko‘k va binafsha rangli koptoklar bo‘lgan. Shar-
koptokni turli tomonga: yuqoriga-pastga, chapga-o‘ngga, oldinga-
orqaga tebratar ekan, ona harakatlar nomini aytadi va bolani
makondagi harakatlar bilan tanishtiradi. Bolani tasdiq va inkor bilan
tanishtirish maqsadida ona sharni kaftiga qo‘yib, so‘ng uni yashirar
ekan, “Koptok bor – koptok yo‘q” deb aytadi.
Ikkinchi tuhfa – kichik o‘lchamli yog‘och kub, shar va silindr
bo‘lgan. Aniqlik kiritamiz: shar diametri, silindr asosi va kubik
22
tomonlar bir xil. Ularning yordamida bola ashyolarning turli shakllari
bilan tanishadi. Kubik o‘z shakli va barqarorligi bilan sharning
aksidir. Shar nemis olimi tomonidan harakatlanish ramzi, kubik esa
barqarorlik ramzi, xilma-xillikda yagonalik ramzi hisoblanadi. Shu
narsa nazarda tutiladiki, kub yagona, ammo unga qaysi tomondan
qarayotganingizga ko‘ra ko‘rinishi turlicha bo‘ladi: qirrasi, tomoni,
uchi bilan. Silindr sharning ham, kubning ham xossalarini birlash-
tiradi: u asosiga qo‘yilganda barqaror, yotqizilganda harakatlanadi.
Uchinchi tuhfa – bu 8 ta kubikka bo‘lingan kub. Ya’ni, kub
o‘rtasidan bo‘lingan, har bir qismi esa – to‘rt bo‘lаkkа. Buning
yordamida, Frebelning fikricha, bola butun narsa va uning tarkibiy
qismlari haqida tasavvurga ega bo‘ladi. Shu tufayli bola o‘z ijodini
rivojlantirish,
kubiklardan
narsalar
qurish,
ularni
turlicha
kombinatsiyalarga birlashtirish imkoniga ega bo‘ladi.
To‘rtinchi tuhfa – bu o‘sha o‘lchamli kub bo‘lib, u 8 ta
plitkaga bo‘lingan. Ya’ni, kubik o‘rtasidan bo‘linadi, har bir qismi esa
to‘rtta cho‘ziq plitkaga bo‘linadi. Har bir plitkaning uzunligi kubik
tomoniga teng, qalinligi ushbu tomonning to‘rtdan bir qismiga teng.
Beshinchi tuhfa – bu 27 ta mayda kubiklarga bo‘lingan kub,
ulardan to‘qqiztasi yanada mayda bo‘laklarga bo‘lingan.
Oltinchi tuhfa – bu ham 27 ta kubikka bo‘lingan kub bo‘lgan,
ularning aksariyati yana qismlarga: plitkalarga, diagonaliga ko‘ra
bo‘lingan.
Shu tarzda Frebel bo‘yicha bolalar bog‘chasining maqsadi va
tamoyillarini quyidagilar tashkil qiladi:
– faoliyatning 3 ta turiga - o‘yin, o‘quv, mehnatga yo‘naltirilganlik;
– bola hissiyotlarini rivojiantirish;
– bolaning tanasi va ruhini mustahkamlash;
– ko‘rgazmali usul yordamida tabiat bilan tanishish va dunyoni ang-
lash;
– odamlar bilan muloqot qilish;
– bolaning tabiiy xislatlarini rivojlantirish;
– bolalarga cheksiz mehr-muhabbat ko‘rsatish.
F. Frebelning ulkan yutuqlari bilan birga, tarixdan ma’lumki,
uning pedagogik yondashuvlari K.D. Ushinskiy, E.A. Flyorina, G.N.
Vodovozova kabi olimlar tomonidan tanqid qilingan. Frebel
nazariyasida kamchiliklar ham bor, va ular, avvalo, quyidagilar:
23
– bolaning bevosita atrofdagi olam bilan tanishuvi “tuhfalar” tizimiga
almashtirilgan;
– bolaning hayoti didaktik material bilan chegaralanadi;
– bolaning hayoti haddan ziyod tartibga solinadi;
– bolaning erkin ijodi cheklanadi va h.z.
Shunga qaramay, F. Frebel fanga katta hissa qo‘shgan, zero u
nazariya va amaliyotni birlashtirdi, uning maqsadi bolaning ijodiy
salohiyatini namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadigan sharoitni
ta’minlovchi muhitni yaratish bo‘lgan. Ayni paytda bu bolada
noan’anaviy ijodiy fikrlash qobiliyatini, fantaziyani rivojlantiradi,
masalalarni hal etishga noan’anaviy yondashuvni shakllantiradi.
Maktabgacha tarbiya g‘oyasini targ‘ib etish va bolalar bog‘chalarini
ommalashtirish yo‘lida ulkan ishlarni amalga oshirdi. Olim
bolalarning yoshlariga mos ravishda ishlash usullarini ishlab chiqish
orqali maktabgacha tarbiya amaliyotini jiddiy boyitdi. Ko‘plab
mamlakatlarda bolalar bog‘chalari maktabgacha tarbiya tizimida
yetakchi o‘rinni egalladi. F.Frebel maktabgacha tarbiya tarixida
birinchi bo‘lib ijtimoiy maktabgacha tarbiyaning yaxlit, uslubiy ishlab
chiqilgan, amaliy qo‘llanmalar bilan boyitilgan tizimini yaratdi.
Maktabgacha ta’lim sohasi vujudga kelishida 1918-yiIda Fridrix
Frebel kursi qoshida Petrograd maktabgacha ta’lim institutining
tashkil etilishi muhim voqea bo‘ldi. Bu ta’lim maskanida
maktabgacha ta’lim bo‘yicha mutaxassis kadrlar tayyorlangan, shu
bilan bir qatorda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan.
1919-yilda xalq maorifi kommisariyati tomonidan maktabgacha
ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha butun ittifoq anjumani bo‘lib o‘tdi. Bunda
ijtimoiy maktabgacha ta’lim sohasini tashkil etish, bola tarbiyasining
nazariy-amaliy masalalari o‘rin oladi. Maktabgacha ta’limga
bag‘ishlangan butun ittifoq anjumanlar:
– 1921-yil – ikkinchi anjuman;
– 1924-yil – uchinchi anjuman;
– 1928-yil – to‘rtinchi anjumanlar bo‘lib o‘tgan.
Bu anjumanlar ijtimoiy maktabgacha ta’lim muassasalarini
kengaytirish, kadrlar tayyorlash, moddiy ta’minot masalalari, shu
bilan bir qatorda maktabgacha ta’lim sohasini ilmiy tadqiqot
ishlarining nazariy va amaliy jihatlarini yoritadi. Maktabgacha ta’lim
pedagogika sohasi rivojiga pedagog olim va psixologlardan
S.T.Shaskiy,
V.N.Shasskaya,
L.K.Shleger,
Ye.LTixeyeva,
24
L.I.Chulishskaya, Y.A.Arkin, K.N.Kornilov, P.P.Blonskiy va bosh-
qalar katta hissa qo‘shganlar. Maktabgacha pedagogika bo‘yicha dast-
labki qo‘llanma “Ilk yosh pedagogikasi va maktabgacha ta’lim bo‘yi-
cha metodik xatlar” nashr ettirildi. 1930-yillarga kelib, maktabgacha
pedagogika sohasi jadallik bilan rivojlandi, shu bilan bir qatorda
maktabgacha bolalar muassasalari soni ham o‘sib bordi. Maktabgacha
pedagogika fan sifatida taraqqiy etishida psixolog-olimlardan
A.R.Luriya, S.L. Rubenshteyn, B.G. Ananyev, pedagog-olimlardan
P.N. Gruzdeva, Y.N. Medinskiy, I.F.Svadkovskiylarning roli katta
bo‘ldi.
1928-yilda xalq maorifi komissarligi tomonidan “Doshkolnoe
vospitanie” jurnali nashr etildi. Bu jurnal o‘z ichiga quyidagi bo‘lim-
lar:
– maktabgacha ta’lim nazariyasi va amaliyoti;
– maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish va jihozlash
– metodik ishlar (kutubxona, bolalar adabiyoti, metodik qo‘llanmalar);
– chet ellarda maktabgacha ta’lim tizimi;
– ilg‘or ish tajribalaridan namunalar
Maktabgacha ta’lim pedagoglari uchun maslahatlardan iborat
bo‘lgan. Maktabgacha pedagogika sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot
ishlarini olib borgan pedagog-psixolog Pavel Petrovich Blonskiy
(1884-1941) “Maktabgacha ta’limga kirish” (1913-y), “Bolalarning
yosh xususiyatlari” (1934-y) ko‘nikmalari muallifi, asosan, bola-
likning ilk yosh davr xususiyatlari ustida tadqiqotlar olib borgan
olimdir. Stanislav Teofilovich Shaskiy (1878-1934) pedagog olim, u
maktabgacha ta’limning mazmuni va metodlari ustida ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borgan. Uning rahbarligida pedagogik texnikum tashkil
etilgan. U tomonidan “Bolalar mehnati va dam olishi” deb nomlangan
jamiyat ish olib borgan. Uning “Deti – rabotyagi budushego” (1908)
asari bolalar tarbiyasining muhim jihatlarini keng yoritib bergan.
Luiza Karlovna Shleger (1863-1942) – maktabgacha ta’lim sohasi
bo‘yicha ko‘zga ko‘ringan olima. U tomonidan “Materiali dlya besed
s malenkimi detmi” “Prakticheskaya rabota v detskom sadu” (1915)
nomli kitobida bolalarning o‘yin va mehnat faoliyatini tashkil etish
masalalari o‘rin egallagan. U maktabgacha ta’lim bo‘yicha kadrlar
tayyorlash ishida faol ishtirok etgan. Lidiya Ivanovna Chulitskaya
(1870-1938) taniqli pedagog, shifokor, ilk yosh davr gigiyenasi
bo‘yicha olima. Uning “Gigiyena detskogo sada” (1923 g), “Gigiyena
25
detskogo vozrasta” (1938 g), “Razvitie dvijeniy u detey na pervom i
vtorom godu”, “Igri v doshkolnom vozraste” asarlari maktabgacha
ta’lim sohasi rivojida muhim o‘rin tutdi. Shuningdek, u maktabgacha
ta’lim bo‘yicha kadrlar tayyorlash; bolalar bog‘chalarining sanitariya
holatini saqlash masalalarida faol ishtirok etgan. Yelizaveta Ivanovna
Tixeyeva (1867-1943) pedagogik faoliyatini XIX asrning 90-yillarida
boshlagan, 1913-1917-yillarda u Sankt-Peterburg jamiyatining
maktabgacha ta’lim bo‘limining rahbari bo‘lib faoliyat ko‘rsatgan.
1920-yilda Y.LTixeyeva – Petrograd maktabgacha pedagogika insti-
tutining professori, keyinchalik A.I.Gersen nomli Pedagogika
institutida ma’ruzalar o‘qigan. Uning rahbarligida institut qoshida
tashkil etilgan bolalar bog‘chasi ilmiy-tadqiqotlar va laboratoriya
bazasi bo‘lib hisoblangan. Muassasada nutq o‘stirish, sensor tarbiya,
mashg‘ulotlarda didaktik o‘yinlarni tashkil etish metodikalari bo‘yicha
ishlar olib borilgan. Uning “Detskiy sad” (1928), “Razvitiye rechi
doshkolnika” (1937) nomli kitoblari maktabgacha yoshdagi bolalar
tarbiyasi rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Lev Semenovich Vigodskiy (1896-1934) umumiy va
maktabgacha pedagogika va psixologiya sohasi bo‘yicha tadqiqotlar
olib borgan. U psixik jarayonlarning aqliy tarbiya va ta’limga
bog‘liqlik masalalari, turli yosh davrlar xususiyatlari ustida ish olib
borgan. Uning “Obucheniye v razvitie v doshkolnom vozraste” nomli
risolasida bolalar bog‘cha programmasi tuzishda psixologik
jarayonlarga ahamiyat qaratilishi ta’lim, bilim berish, o‘qitish masa-
lalari yoritib berilgan.
Anton Semenovich Makarenko – (1888-1939). Taniqli pedagog
va yozuvchi bo‘lib o‘z Vatani va chet ellarda o‘zining pedagogik
asarlari bilan mashhur bo‘lgan. U 1920-yilda “Bolalar koloniyasi”ni
tuzdi. Unda voyaga yetmagan va tartibbuzar bolalar tarbiya qilindi.
1927-yilga kelib F.E. Dzerjinskiy nomli bolalar kolonnasini tashkil
etdi. U Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash (o‘yin,
mehnat va boshqa faoliyatlarda) usullarini ko‘rsatib bergan. U
ta’limda “Metodika organizatsiya vospitatelnogo protsessa”, “Stil
rabot s kollektivom” “Stil vospitaniya”, “Obshiye usloviya semeynogo
vospitaniya” nomli risolalarni yaratgan. Olim oilada bola tarbiyasi
masalalari bo‘yicha ham tadqiqotlar olib borgan. O‘tgan asrning 40-
60-yillariga kelib, maktabgacha ta’lim sohasi jadallik bilan rivojlandi.
Maktabgacha ta’lim muassasalariga bo‘lgan talab ortishi munosabati
26
bilan turli yo‘nalishdagi sanatoriya, bolalar internatlari tashkil etildi.
Maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishda 1943-yilda Pedagogika
fanlari akademiyasida maktabgacha ta’lim sektorining tashkil etilishi
katta voqea bo‘ldi. Bu yillarda bolalarning aqliy tarbiyasi muam-
molari, elementar matematika nazariyasi va metodikasi bo‘yicha
tadqiqot olib borgan pedagog A.M. Musina maktabgacha pedago-
gikaning didaktik materiallari asosini ilmiy jihatdan ishlab chiqqan.
I. Xachapuridze maktabgacha yoshdagi bolalar tasviriy faoliyati
bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan. Y.A. Flerina bolalar bog‘chasida
ta’lim-nazariyasini (o‘qitish) ishlab chiqqan pedagog olima.
A.P.Usova kabi pedagog-olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy
izlanishlar maktabgacha ta’lim sohasi rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Yefim Aronovich Arkin (1873-1948) – pedagogika fanlari doktori,
shifokor va pedagog olim. U bolalar jismoniy tarbiyasi, bolalar
gigiyenasi sohasida ilmiy asarlarni yaratdi. Uning asarlari:
“Doshkolniy vozrast” (Maktabgacha yosh) (1948), “Ota-onalar uchun
qo‘llanma va ta’lim”. U turli yosh davrning jismoniy va psixik
rivojlanishi qonuniyatlarini ishlab chiqqan olimdir. Yevgeniya
Aleksandrovna Flerina (1888-1952) – taniqli olima, pedagogika fan-
lari doktori, professor, pedagogika fanlar akademiyasi muxbir a’zosi.
U ijtimoiy maktabgacha ta’lim tashkil etilishi, ilmiy-tadqiqot ishlarini
olib borishga yetakchilik qilgan. U maktabgacha yoshdagi bolalarni
tasviriy estetik jihatdan rivojlantirish muammolari ustida ish olib
borgan. Uning rahbarligida “Maktabgacha pedagogika” darsligi
yaratilgan. Shuningdek, u maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini
o‘stirish metodikasi ustida tadqiqotlar olib borgan. U “Esteticheskoe
vospitanie doshkolnika” va bir qancha qo‘llanmalar muallifidir.
Aleksandra Platonova Usova – maktabgacha pedagogika sohasida
ko‘zga ko‘ringan olima, pedagogika fanlari akademiyasi muxbir
a’zosi. U 1930-1941-yillar mobaynida A.I.Gertsen nomli Leningrad
davlat pedagogika institutining maktabgacha ta’lim kafedrasini, 1945-
1960-yillar maktabgacha ta’lim sektori va didaktika sektorini
boshqargan. U maktabgacha yosh davrining o‘yin, ta’lim, sensor
tarbiya, pedagogik jarayonlarni tashkil etish muammolari ustida ilmiy
tadqiqotlar olib borgan. Uning rahbarligida bolalar bog‘chasi
programmasi barcha metodikalar bo‘yicha qo‘llanmalar yaratildi. U
tomonidan: “Obucheniye v detskom sadu” (1970), “Sensornoe
vospitaniye doshkolnikov” (1963), “Russkoye narodnoye tvorchestvo
27
v detskom sadu” (1972) kabi manbalar yaratilgan. Nina Pavlovna
Sakulina (1900-1976) – pedagogika fanlari doktori, tasviriy faoliyat
bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan pedagog. U san’at institutidagi
maktabgacha sektori bo‘limini boshqargan. A.P. Usova, A.V.
Zaporojes kabi olimlar bilan birgalikda maktabgacha yoshda sensor
tarbiya tizimini ishlab chiqishda qatnashgan. U tomonidan
“Risovaniye v doshkolnom detstve” (1965) asari K.D.Ushinskiy
mukofotiga sazovor bo‘lgan. U asosiy diqqatini maktabgacha ta’lim
ishlariga, tarbiyachi, metodist, o‘qituvchilarga metodik yordam
berishga qaratdi. Oradan yillar o‘tdi, ko‘p narsalar hozirgi davr
qarashlariga
mos
ravishda
qaytadan
ko‘rib
chiqilmoqda,
yangilanmoqda. Rivojlanishning yangi bosqichida, globalizatsiya va
axborot oqimini hisobga olgan holda F.Frebelning pedagogik
yondashuvlari hamon maktabgacha ta’lim tizimida qo‘llanilmoqda.
Yuqorida sanab o‘tilgan usullar, zamonaviy yondashuvlarga mos
holda uslubiy qayta ishlangani holda maktabgacha ta’lim muassa-
salarida qo‘llanilmoqda. Endi esa xayolan o‘tmish va maktabgacha
ta’limning zamonaviy yondashuvlari o‘rtasida ko‘prik yasaymiz.
Hozirgi bosqichda, maktabgacha yoshdagi bolalarni turli
vaziyatlarda harakatlana olishga, kutilmagan muammolarni hal
qilishga, nafaqat an’anaviy, balki noan’anaviy ijodiy yechimlar topa
bilishga va ularni hayotga joriy etishga o‘rgatish kerak. Buning
yordamida bolalar yangi sharoitlarga moslashish va maktabga
tayyorlanish, hayotda yutuqqa erishish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ta’limning tahlili shuni ta’kidlash imkonini beradiki, zamonaviy
ta’lim kompetentlilik yondashuviga asoslanadi. O‘zbekistonning
maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘quv ta’lim ishlari “O‘zbekiston
Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo‘yiladigan Davlat talablari” va “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim
muassasasining davlat o‘quv dasturi” asosida olib borilmoqda. “Ilk
qadam” MTTsining Davlat o‘quv dasturiga muvofiq turli yosh
guruhlarida quyidagi rivojlantiruvchi markazlarida ish olib borilishi
belgilangan: “Til va nutq”, “Ilm-fan va tabiat”, “Qurish-yasash,
konstruksiyalash va matematika”, “San’at markazi”, “Syujetli-rolli
o‘yinlar va sahnalashtirish.” Guruh bolalari o‘z istagiga binoan
xohlagan mazkur markazlardan birini tanlab, faoliyat olib borishi
mumkin. Taqqoslash asosida, maktabgacha ta’limning tarixi bilan
hozirgi holati o‘rtasida qiziq bir o‘xshashlikni qayd etamiz. E’tibor
28
qiling, aynan F.Frebelning “bolalar bog‘chasi”da ta’limga nisbatan
yuqorida tilga olingan yondashuvlarga asos solingan. Xususan, bu
jihat bolalar bog‘chasida bolalar faoliyatini tashkillashtirishda
namoyon bo‘ladi. Bunda, masalan, xonaning bir burchagida bolalar
guruhi yog‘och kublardan minora yasaydi, boshqa burchagida esa -
ikkinchi guruh barmoqlari bilan chizish orqali katta rasmni chizadi.
Bunday faoliyat davomida ular quyidagi turdagi masalalarni hal
qiladi: “Qanday qilib qursak, minora yiqilmaydi? Minoraga nima
bo‘ladi - yiqiladimi yoki turib qoladimi? Yana qanday ranglar
qo‘shish mumkin? Qanday geometrik shakllarni qo‘shish mumkin?”
va h.z. Hozirgi bosqichda bularning barchasi jiddiy ravishda
boyitilgan va takomillashtirilgan. Ularga mavzuli tamoyil asos qilib
olingan. Butun o‘quv yili davomida mavzu belgilangan va har bir oy
uchun mavzuning nomi ko‘zda tutilgan. Har bir oyning nomi o‘z
nomiga ega mavzuli to‘rtta haftaga bo‘lingan va h.z. Shunday qilib,
bolaning faoliyatida uning xatti-harakatlari rivojlanishining asosi
hisoblanadi. Masalan, kubiklardan, geometrik shakllardan uy
quradimi, ertak, hikoya to‘qiydimi va h.z. Muhimi, u izlanishda
bo‘ladi, o‘ylaydi, individual ravishda va hamkorlikda qarorlar qabul
qiladi. Bu esa bolaga o‘zining ijodiy faolligini namoyish etishi uchun
keng imkoniyatlar yaratadi. Xulosa qilib aytganda, maktabgacha
ta’lim-tarbiya sohasi bo‘yicha olib borilgan ilmiy-tadqiqotlar
natijasida ushbu fanning metodologik asoslari yaratildi.
Dostları ilə paylaş: |