Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author
Yüklə 56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari
1. Geografiya ta’limining jahon davlatlaridagi o‘rni haqida gapirib bering?. 2. Hozirgi kunda geografiya ta’limi jahon mamlakatlarida nechta yo‘nalishda olib borilmoqda?. 3. Geografiya barcha o‘quvchilar o‘rganishi majburiy bo‘lgan fanlar qatorida bo‘lgan mamlakatlarni aniqlang?. 4. O‘quv fanlarini biriktirish borasida qaysi davlatlar yetakchi?. 100 5. Rossiyada geografiya ta’limining o‘zga xos xususiyatlari. 6. Rossiya ta’lim tizimi necha bosqichdan iborat. 7. AQShda geografiya ta’limining o‘ziga xos xususiyatlari. 8. Germaniya ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari. 101 IV – BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMI JARAYONINING TARKIBIY QISMLARI 4.1. Geografik tushunchalarni shakllantirish masalalari Maktab geografiyasi mazmuni bilimlar (tushuncha, sabab – oqibat aloqadorligi, qonuniyatlar, nazariy tasavvur, faktlar) ko‘nikmalar, malakalar hamda dunyoqarash g‘oyalarini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari ta’lim mazmunida o‘quvchilarning ijodiy faoliyat tajribalari ham katta rol o‘ynaydi. Bilim ko‘nikmalarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan to‘g‘ri ma’lumotlardir. Bilim ijtimoiy mehnat va tafakkur mahsuli bo‘lib, mavjud olamning obyektiv, qonuniy aloqalarini til vositasi bilan ifoda qiladi. Bilim bilish bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning natijasi va tarkibiy qismidir. Obyekt va hodisalar haqidagi bilimlar nisbiy bo‘lib, u mutlaq emas. U doimo rivojlanib boradi. Chunki har bir yangi avlod o‘zidan oldingi avlod bilimlarini o‘zlashtiradi, yangi – yangi hodisalarni chuqur o‘rganib, uni boyitadi, olg‘a siljitadi. Geografik bilimlar kundalik tajriba, ilmiy kuzatish, nazariyalar orqali to‘planadi. Bilimlar ikki guruhga ajratiladi: 1. Nazariy bilimlar. 2. Emperik bilimlar. Nazariy bilimlarga narsa va hodisalarning mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlari ichki aloqadorligi va munosabatlari kiradi. Ilmiy bilimlar umumlashgan bilimlar bo‘lib, o‘z ichiga nazariya, qonun, qonuniyat, sabab – oqibat kabi tushunchalarni qamrab oladi. Emperik bilimlar obyekt va hodisalarning tashqi xususiyatlariga oid bilimlarni aks ettiradi, bularga tasavvur va faktlar kiradi. Maktab geografiyasining ilmiy darajasini oshirish munosabati bilan uning mazmunida emperik bilimlarga nisbatan nazariy ilmlar hajmi ko‘paymoqda. Geografiya kurslarining barchasida asosiy o‘rinni umumiy tushunchalar egallaydi (relyef shakllari, iqlim turlari, iqtisodiy hududlar TIChKlar, TXMlar va h.k.). Har bir geografiya kursidagi mavzular bilimlar tarkibiy jihatdan ancha murakkab bo‘lib, sinfdan-sinfga murakkablashib boradi. Ayniqsa, bu ijtimoiy-iqtisodiy geografiya kurslarida yaqqol namoyon bo‘lib, tushunchalar har bir mavzuda ko‘plab uchraydi. Bular umumgeografik tushunchalar faktlarda, iqtisodiy, ekologik, tarixiy, statistik va boshqa tushunchalar tarzida bo‘lishi mumkin. Demak, o‘quv materiallari hajmi o‘quvchilar o‘zlashtirishi uchun ancha murakkablik tug‘diradi. Shu tufayli bilimlarni puxta egallash uchun ularni aniqlashtirish, umumlashtirish, induksiya, deduksiya va tahlildan unumli foydalanish kerak. Har bir geografiya o‘qituvchisi bilimlarni egallash yo‘llarini 102 puxta bilishi lozim. Inson voqelikni bilish jarayonida narsalarni bir-biri bilan qiyoslaydi. Ularni taqqoslaydi, o‘xshashligi va farqlarini aniqlaydi; tahlil va sintez yo‘li bilan narsa va hodisalarning mohiyatini ochadi, fikran ularning belgilarini ajratadi va umumlashtiradi. Natijada voqelikdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida tushuncha hosil bo‘ladi. Tushuncha narsa va hodisalarning umumiy va muhim belgilarini aks ettiruvchi fikrdir. Tushunchalar mohiyati jihatidan aniq va abstrakt (mavhum) tushunchalarga ajratiladi. Bir butun narsaga aloqador tushuncha aniq tushuncha deyiladi. Masalan: Avstraliya, Antraktika, Ural, Briz, Passat va h.k. Moddiy borlikdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba’zi xususiyat sifat, holatlarga, shuningdek, narsalar o‘rtasidagi ichki munosabatlarga qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt (mavhum) tushuncha deb ataladi. Masalan: kenglik, uzunlik, balandlik, tog‘lik, ixtisoslik, bozor va h.k. Geografik tushunchalar qo‘llash jihatidan ikki turga bo‘linadi. 1. Umumiy tushunchalar. 2. Yakka tushunchalar. Umumiy tushunchalar bir jinsda bo‘lgan ko‘p narsa va hodisalarni gavdalantiradi. Umumiy tushunchalarga alohida narsa va hodisalar kirmaydi, balki, bir xil nom bilan ataluvchi narsa va hodisalar kiradi. Masalan; daryo, iqlim, tabiat zonasi, iqtisodiy rayon va hokazo. Umumiy tushunchalar mazmuniga ta’rif berish va ularga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash jarayonida kelib chiqadi. Yakka tushunchalar, yakka obyekt va hodisa haqidagi geografik nom bilan ataluvchi tushunchadir. Masalan, Oltoy tog‘lari, Amudaryo, Pomir, Markaziy Osiyo hududi, Fransiya Respublikasi, Afg‘oniston va hokazo. Yakka (mintaqaviy) tushunchalar o‘ziga xos yig‘ma tushunchalardan iborat bo‘ladi. Masalan, «Osiyo» yakka tushunchasi o‘z ichiga juda ko‘p yakka tushunchalarni qamrab oladi. «Osiyo tog‘lari», «Osiyo iqlimi», «Osiyo daryolari», «Osiyo ko‘llari» va hokazo. Yakka tushunchalar mazmuni ularga geografik ta’rif berish orqali ochiladi. Geografik tushunchalarni shakllantirish uzoq va murakkab jarayon hisoblanadi. Tushunchalarni egallash negizida yangi tushunchalarni egallash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi va tushunchalar o‘rtasida to‘g‘ri aloqadorlik o‘rnatishni ta’minlaydi. Tushunchani egallash deganda uning mazmuni hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurlarni egallash tushuniladi. Geografiya kursidagi har bir tushuncha o‘quvchilar ongida turli metodlar, yo‘llar bilan shakllantiriladi. Bu har bir narsa, voqea, hodisa mazmunini belgilaydi. Geografik tushunchalarni egallashning eng asosiy tomoni shundaki, ularga ta’rif bermay turib ularni egallab bo‘lmaydi. Tushunchalarni shakllantirish bosqichlari va yo‘llari: 103 Induktiv fikrlash 1. Geografik obyekt va hodisalar. 2. Ularni taqqoslash orqali tushuncha belgilarini ajratish. 3. Umumlashtirish. 4. Tushunchaga ta’rif berish bo‘yicha bajariladigan ishlar. 5. Tushuncha haqidagi bilimni amalda qo‘llash. Deduktiv fikrlash 1. Tushunchaning ta’rifini berish. 2. Tushunchaga xos bo‘lgan belgilarni ajratish va egallash. 3. Tushuncha aloqadorligini aniqlash. 4. Mashqlar orqali tushuncha belgilarini mustahkamlash. 5. Yangicha o‘quv vaziyatda tushunchani qo‘llash. Yuqoridagilarga erishish uchun o‘quvchilarda bilish faoliyatini tashkil qilish zarur. O‘quvchilardagi bu faoliyat tabiiy, iqtisodiy bilim manbalariga, jumladan, karta, statistik ma’lumotlar, kuzatish natijalarga tayanmasdan tashkil qilib bo‘lmaydi. Geografik tushunchalarni egallashdagi ikkinchi muhim xususiyat ilmiy tushunchalarning bir-biri bilan bog‘lanib, tizim (sistema) hosil qilinganligidir. Masalan, maktab tabiiy geografiya kurslari Yer yuzi tabiati, geografik qobiqlar tarkibi va rivojlanishiga oid bo‘lgan yagona bilimlar tizimiga ega. Shu tufayli ham tabiiy geografik tushunchalar mantiqan va geografik mazmun jihatdan bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Bunga misol tariqasida «tabiiy hududiy kompleks», «geografik qobiq», «tabiat qismlari» va boshqalarni keltirish mumkin. Geografik tushunchalarni shakllantirish uzoq muddat talab qiladigan jarayon bo‘lib, bir necha kurs davomida o‘qitiladi va o‘rganiladi. Masalan: ekologiya tushunchasini shakllanish bunga misol bo‘ladi. U quyi sinflardan boshlanib, yuqori sinflargacha davom etadi. Geografik tushunchalarni shakllantirish jarayoni boshqarilish xususiyatiga ega bo‘lib, uni o‘qituvchi amalga oshiradi. O‘qituvchi darslik va dasturlar asosida tushunchalarni ajratadi, ularni egallash, mustahkamlash va amalda qo‘llash bosqichlarini belgilaydi hamda o‘quvchilarning tushuncha mazmunini qanday egallash zarurligini ta’minlaydi. Geografik tushunchalar ta’lim jarayonida sekin- asta rivojlanadi. Darsda shu narsaga e’tibor berish kerakki, umumiy tushunchalarni shakllantirish yakka tushunchalarga tayanmasdan amalga oshmaydi. Masalan, O‘zbekiston iqlimi tushunchasini qaysi paytda yaxshi shakllantirishi mumkin, qachonki o‘quvchilarda iqlim hosil qiluvchi omillar haqida tushunchalar mavjud bo‘lsa. Quyida O‘rta Osiyo tabiati tushunchasini shakllantirish jarayonini misol tariqasida keltiramiz. Tahlil va mavhumlikdan foydalanib o‘quvchilar xayolan 104 O‘rta Osiyoni qismlarga bo‘ladilar. O‘rta Osiyoning tog‘li qismi va ularning elementlarini (relyefi, iqlimi, o‘simlik va hayvonot olami) bilan tanishish o‘quvchilarni O‘rta Osiyoning tabiat element belgilari bilan doimiy tarzda aloqadorlikda ekanligini bilib olishga yordam beradi. O‘rta Osiyo tabiatining relyefi, iqlimi, o‘simliklari va boshqa elementlarini boshqa hududlar bilan qiyoslash orqali ularning o‘ziga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarini ajratadilar. Keyinchalik esa deduktiv yo‘l bilan tabiat elementlari haqidagi umumiy tushunchalarga tayanib ular o‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘liqlikni ajratadilar. O‘rta Osiyo tabiatini boshqa hududlar tabiati bilan taqqoslash orqali O‘rta Osiyo tabiiy kompleksi degan to‘liq tushunchani egallaydilar. Geografik obyektlarni ko‘rgazmali qurollarsiz va kartasiz ularga xos bo‘lgan belgilarni ajratish birmuncha qiyinlashtiradi. Karta va ko‘rgazmali qurollar o‘rganilayotgan obyektlarga doir belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. Shu tufayli ham karta yakka tushunchalarni shakllantiruvchi asosiy manba hisoblanadi. Faqat karta orqaligina istalgan geografik obyektning geografik o‘rniga xos bo‘lgan belgilarni ajratish va shu hududning ichki xususiyatlarini ajratish imkoniyatlari tug‘iladi. Taqqoslash geografik tushunchalarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar tanish obyektlarni o‘rganilayotgan obyektlar bilan taqqoslash orqali ularga xos bo‘lgan belgi va xususiyatlarni bilib oladilar. Amudaryo va Sirdaryoni taqqoslashda har ikkala daryoning shimol tomon oqishini, uzunligi deyarli tengligini, ularning tog‘lardan boshlanishini, to‘yinishini hamda deyarli bir xil ekanligini aniqlaydilar. Obyektlar elementlarini oddiy qiyoslash orqali o‘qituvchi murakkabroq taqqoslashga o‘tadi. Masalan, nima uchun ularning shimolga oqishi sabablarini, Amudaryo suvining nima sababdan Sirdaryoga nisbatan loyqa ekanligini, kemalar qatnovidagi farqi kabi ko‘plab xususiyatlarni ajratadi. Tushuncha quyidagi hollarda o‘quvchilar tomonidan egallangan hisoblanadi. 1. O‘quvchi tushunchaga ta’rif bera olsa (agar u umumiy tushuncha bo‘lsa). 2. Tushuncha mazmuniga xos bo‘lgan belgilarni ajrata olsa, tushuncha belgilari o‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘liqlikni farqlay olsa. 3. O‘rganilayotgan geografik obyekt yoki hodisa haqida o‘quvchi obrazli tasavvurga ega bo‘lsa. 4. O‘quv vazifalarini bajarishda tushunchani mustaqil qo‘llay olsa. 5. Tushunchaning muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishi uchun o‘quvchilar e’tiborini tushuncha belgilarini tahlil qilishga qaratish kerak. Faoliyatning bunday tashkil qilinishi o‘quvchilarni obyekt va hodisalardagi eng muhim va ikkinchi darajali belgilarni ajratishga, ularni taqqoslashga va guruhlashga o‘rgatadi. 105 Bunda ekskursiyalar, joyda amaliy ishlar uyushtirish katta rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning umumiy tushunchalarni mustaqil qo‘llay olish uchun reproduktiv metod va ijodiy muammoli topshiriqlarni (qisman o‘zgaruvchan va tadqiqot metodlar) bajarishga o‘rgatish kerak. Geografiya ta’limida bilimlarni amalda qo‘llash o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu quyidagi yo‘nalishlarda bo‘lishi mumkin. 1. Amaliy topshiriqlarni, masalan, yer osti suvlarining harakatini, chuqurligini aniqlash, daryoning suv sarfi, o‘rtacha chuqurlikni aniqlash va boshqalarni. 2. Geografik bilimlarni tabiat hodisalari va voqealarni tushuntirishda (yil fasllarning almashishi yoki siyosiy kartalardagi o‘zgarishlar) ishlatish mumkin. 3. Bilimlarni qo‘llashda ilgari egallangan bilimlarni va yangi bilimlarni egallash jarayonida ham ishlatish mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy geografik tushunchalarni shakllantirish ham o‘ziga xos bo‘lib, odatda u 3 ta bo‘g‘indan iborat bo‘ladi. 1. Kirish: O‘quvchilar bu bo‘g‘inda dastlab mamlakat yoki hududning boshqa mamlakatlar va hududlar o‘rtasida tutgan o‘rni, maydoni va aholisi, tabiiy boyliklar bilan ta’minlanganligi, xalq xo‘jaligidagi ixtisoslik tarmoqlarining tutgan o‘rniga oid ma’lumotlar bilan tanishadilar. 2. Mamlakat yoki hududning iqtisodiy geografik ta’rifiga ega bo‘lgan qatorlari bilan tanishadilar. Shu bo‘g‘inda to‘liq tushunchaga ega bo‘ladilar. 3. Mamlakat yoki rayonni boshqa rayon va mamlakatlarga qiyoslash orqali tushunchani amalda qo‘llashga erishadi. Har bir bo‘g‘in yechimi o‘quvchilarning har xil tarzda ishlashini talab qiladi. Yüklə 56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|