14
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
İki əks elementin birliyindən (izdivacından) dünyadakı var-
lıqlar doğulur.
Qara – cəhənnəm – zülmət – yoxluq – ölüm – şər və
aşağı
qatdır. Ağla qırmızının əbədi rəqibidir.
Birinci boyun mətn strukturunda dinamiklik və qarşıdurma-
nın əsası mifoloji modelə uyğun olaraq aşağıdakı şəkildə qoyulub
inkişaf etdirilir:
[A☼ + B±] ←V◙
Göründüyü kimi, eposun başlanğıcında təsviri verilən üç
çadır (otaq) təqdim etdiyimiz struktura tam uyğundur: orada da
varlıqları (xüsusilə, canlıları) yaradan qüvvənin bir başında kişi
durur. Bu, mətndə oğulluların ağ otaqda yerləşdirilməsi şəklində
gerçək həyatla uyğunlaşdırılır. Çünki mifoloji strukturda Yuxarı
qatdakı Günəş Atanın, yaxud Göy tanrının simvolu – işıq, aydın-
lıq və ağ rəngdir. Varlıqları (xüsusilə, canlıları) yaradan qüvvənin
əks tərəfi isə qadına məxsusdur və boyda qızı olanların qırmızı
otağa dəvəti kimi reallıq forması alır. Çünki mifoloji strukturda
təbiəti
doğan ana torpaq, Yer üzü – qırmızı rənglə işarələnir.
Bir-birini özünə çəkən iki əks (müsbət-mənfi, kişi-qadın)
qütblər əslində ikili dünyanın (varlıqla-yoxluq, olumla-ölüm,
işıqla-qaranlıq) bir tərəfini – doğumu (törəyişi, meydana gəlməni)
şərtləndirir. Lakin kişi-qadın ikiliyinə tamamilə zidd olan üçüncü
tərəf də mövcuddur. Bu, yoxluq (eposda övladsızlıq), üzüqaralıq
şəklində kodlaşdırılan qara rəngdir. Xalq arasında «boyun yerə
soxulması», «yerə girmək» deyimi ilə nitq faktoruna çevrilib ye-
raltı aləmlə əlaqəni əks etdirir (eposda qara otaq). Əslində Bayan-
dır xanla Dirsə xan qarşıdurması dərin qatlardakı, daha doğrusu,
mətn altındakı Göy tanrı ilə Yerlik xan arasındakı ziddiyyətin
analoqudur. Bu inciklik də müharibə ilə nəticələnə bilərdi. Ancaq
kişinin «başının baxtı»nın, «evinin taxtı»nın – qadının (orta qatın)
15
ağıllı məsləhəti hadisəni sovuşdura bilir. Yəni şaquli istiqamətli
üçlüyün alt – qaranlıq qatı orta – qırmızını özünə tərəf çəkməyi
bacarmır. Üçqatlı strukturlarda orta qat əksər hallarda vasitəçi və
tənzimləyici rolunu oynayır, bəzən isə «şərin qılverəninə» çev-
rilir. Orta qatın (eposda qadının) yuxarı işıqlı ağ göylə (eposda
Bayandır xanla) əlaqələri qırmamaq təşəbbüsü hadisələri xeyrə
aparıb çıxarır. Əks halda onun aşağı qaranlıq qaraya üz tutması
şərə meydan açardı. Eləcə də Bəkilin Bayandır xandan və Qazan
bəydən üz döndərməsi motivi mifoloji strukturdakı elementin ye-
rinin səhv düşməsi ilə səsləşir. Adi hal təsiri bağışlayan narazılıqla
etnosdaxili toqquşmaya zəmin yaranır. Bəkilin hünərinin özündə
olması, yoxsa atın məharəti ilə bağlanması mübahisəsi əslində
yurddan üz döndərib yad diyarlarda məskunlaşmaq istəyini ya-
ratsa da, gerçəkləşdirilə bilməzdi. Çünki köklə bağlanan xətlərin
kəsilməsinə zəmin hazırlanmırdı. Sadəcə olaraq bir varlığın öz
içərisindəki ikliliklə üz-üzə gəlməsi hadisəsi baş vermişdi. Bu
səbəbdən də qarşıdurma dərinləşib qardaş qırğını ilə nəticələnmir
və burada da «qırmızının» - qadının müdrikliyi və ağın - Bayan-
dır xanın səbri sayəsində hadisələr barışla yekunlaşır.
İlk olaraq belə bir sual doğur: elə isə sonuncu boydakı na-
razılığın qanlı müharibəyə çevrilməsinin səbəbi nə idi? Onu ara-
dan qaldırmaq mümkün deyildimi? Qalın oğuzun gözü Bamsı
Beyrəyə qıyan Dış oğuzların məqsədi təkcə var-dövlətdən pay
ummaları idimi? Nə səbəbə hadisələr birdən-birə yönünü böyük
sürətlə elə dəyişir ki, Alp Aruz bacısı oğluna düşmən kəsilir, hər
an Qazan üçün başından keçməyə hazır olan Bəkdüz Əmən, dar
günündə Qazanın böyründə qılınc çalan Alp Rüstəm üzüdönük
çıxır? Ona görə ki, əvvəlki boylarda sabitliyin qarantı kimi çı-
xış edən üç cəhət - Bayandır xan, məsləhətçi qadınlar və Dədə
Qorqud sonuncu boyda görünmür. Mifoloji struktura görə bu
dünyagörüşündə dəyişikliyə işarədir, yəni etnosun daxilində bir
Dostları ilə paylaş: