DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Xaqan qoyduğu xaqanın itirmiş tərcümə bu şəkildə olarsa itirmək
felinin önünə artırılan y səsini daha aydın müşahidə etmək olar.
Nümunələrdən də göründüyü kimi dialektlərimiz də y səsinin
artırılması hadisəsi Orxon-Yenisey abidələrində də işlənmişdir.
Məhz Orxon-Yeniseydən gələn bu fərq digər türk dillərində və
sonradan yaranan türk dilli abidələrdə də müşahidə edilir. Məsələn
türkmən dilində: yitqi, yiti, yüz(üz) yüzmek, yüzük, yün (ip) yü-
nek (ipək), yürek, yıldırım, yıl, yılı (ilıq) yıldız; başqırd dilində
yıl, yondoz (ulduz) yılan, yöz (üz) yörək; Türkiyə türkcəsində:
yıl, yılan, yıldırım, yıldız.
Ədəbi dildə bəzi türk mənşəli sözlərin ahəng qanununa tabe
olmaması da məhz bu hadisə ilə bağlıdır.
9. q samitinin k1-ğ, x səsləri ilə əvəzlənməsi hadisəsi
Çoxhecalı sözlərin sonunda q samitinin əvəzlənməsi x, k
və ğ səslərinin işlənməsini nəzərə alsaq Azərbaycan dialekt və
şivələrində bu hadisənin, əsasən, Şərq, Qərb, Cənub qrupu dialekt
və şivələrində işləndiyinin şahidi oluruq. Qeyd etmək lazımdır ki,
Şərq qrupu dialekt və şivələrində söz sonunda q samiti ğ samiti ilə
əvəzlənir. Məsələn yarpağ, torpağ, qabığ, çubuğ, balığ, palçığ və
s. Qərb və cənub qrupu dialekt və şivələrində söz sonunda q sa-
miti x samiti ilə əvəzlənir. Məsələn yarpax, torpax, qabıx, çubux,
balıx, palçıx və s. Qeyd olunan fonetik əvəzlənmədən bəhs edən
M.Şirəliyev haqlı olaraq yazır: “Bunu da qeyd etmək lazımdır ki,
x səsi bir neçə fel əsası müstəsna olmaqla, ancaq səssizlə başlayan
şəkilçilər qarşısında özünü göstərir. Səsli ilə başlayan şəkilçilər
qarşısında isə ğ səsi ilə əvəzlənir. Məsələn yarpax, yarpaxda, yar-
paxdan: yarpağa, yarpağı və s. lakin Zaqatala və Ağdam rayonu-
nun bəzi kənd şivələrində çoxhecalı sözlərin axırında olan x səsi
səsli qarşısında da sabit qalır. Məsələn papaxın, papaxa, saxsaxan
(Zaqatala) və s. (2, səh 96-97).