AMDT-nin REJİSSOR YARADICILIĞINDA
FORMA AXTARIŞLARI
(1980-2004)
Konkret sənətkarın yaradıcılıq təzahürünün əsas amili üslub və forma vəhdətidir. Bu
üslub və forma vəhdəti eyni zamanda teatr prosesinin obyektiv və subyektiv tələblərinə cavab verir.
XX əsrin sonunu və XXI əsin əvvəllərini əhatə edən Azərbaycan teatr prosesinin başlıca
səciyyəsi bilavasitə keçid dövrünün tələbləri ilə müəyyənləşdirilir. Ona görə də konkret
sənətkarların yaradıcılıqları, həmçinin rejissorların fəaliyyətlərinin mahiyyəti məhz bu hadisə ilə
təmin və təyin olunur. Bu obyektiv göstərici hər konkret sənətçinin subyektiv yaradıcı düşüncələri
və onun bədii yaradıcılıqda estetik təzahürləri ilə çuğlaşaraq çağdaş Azərbaycan rejissurasının
mənzərəsinin geniş panoramını yaratmaqdadır.
Akademik Milli Dram Teatrı səhnə sənətimizin flaqmanı kimi Azərbaycanda aparıcı rejissor
üslub və formalarının parlaq sınaq meydanı olub. Hazırda bu teatrda quruluşçu rejissor ştatlarında
qocaman nəslin nümayəndəsi Ağakişi Kazımov, orta nəslin görkəmli sənətkarı Azər Paşa Nemət,
gənclik dövrlərini təzəcə adlayan Bəhram Osmanov, Əsgər Əsgərov, Mehriban Ələkbərzadə
işləyirlər.
Ağakişi Kazımovun (28 iyun 1935) rejissura sənətində çox zəngin təcrübəsi, dəyərli
nailiyyətləri var. Rejissor Ağakişi Kazımovun quruluşları monumental səhnə həlli, çılğın
temperamenti, ənənəyə sadiqliyi ilə səciyyəvidir. Rejissor daha çox romantik teatr estetikasından
istifadə edir. Ənənəvi formalara sadiq qalan rejissor çağdaş sənət estetikasının müxtəlif forma
prinsiplərindən istifadə etməsə də, fikir, düşüncə baxımından çağdaş duyğulara can atandır.
Rejissor Ağakişi Kazımovun yaradıcılığının başlıca estetik mahiyyətini təcəssüm etdirən əsas
quruluşları bunlardır.
Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında. "Müsibəti-Fəxrəddin", Nəcəf bəy Vəzirov. "Toy", Sabit
Rəhman.
Gənc Tamaşaçılar Teatrında. "Rüstəm və Söhrab", İsgəndər Coşqun (Firdovsinin "Şahnamə"
əsəri əsasında), "Komsomol poeması", İsgəndər Coşqun.
Akademik Milli Dram Teatrında. "Darıxma, ana!", Nodar Dumbadze. "Qəribə oğlan", İlyas
Əfəndiyev. "Özümüzü kəsən qılınc" ("Göytürklər"), Bəxtiyar Vahabzadə.
Azər Paşa Nemət (13 avqust 1947) öz quruluşlarında Çagdaş dünya modern teatr
estetikasının milli teatr düşüncəsi ilə sintezinə möhtəşəmliklə nail olur. Paradoksal psixoloji
sıtuasiyanı qabarıq verməklə özünün rejissor ideyalarını aktyorların ifadəli oyunlarında həll edir.
Funksional səhnəqrafiyanın imkanlarından cəsarətlə istifadə etməklə onu mürəkkəb, dolğun, estetik
obraz kimi tamaşanın əsasma çevirir.
Azər Paşa Nemətin rejissor üslubunun genetik kökləri neokonservatizın (yeni konservatizın)
fəlsəfi-estetik düşüncəsindən qaynaqlanır. Həmin düşüncənin teatr təzahürü hər hansı tamaşanın
estetikasını önə çəkir, məzmun qatını ədəbi və əbədi kontekstdə təqdim edir. Müəyyən mənada
modern teatr sənəti düşüncəsinə opponent olan bu düşüncə formanın estetik bitkinliyini həlledici
sayır. O, estetik qavrayışı publisistik münasibətlərdən üstün tutur.
Onun rejissurasının üslub və forma səciyyələri, janr axtarışlarının estetik prinsipləri daha
qabarıq və daha fəlsəfi bitkinliklə aşağıdakı tamaşalara verdiyi quruluşlarda özünü göstərir.
Gənc Tamaşaçılar Teatrında. "Danabaş kəndinin məktəbi", Cəlil Məmmədquluzadə. "Fudzi
dağında qonaqlıq", Çingiz Aytınatov. "Təmas", Rüstəm İbrahimbəyov. "Müsyö Jordan və dərviş
Məstəli şah", Mirzə Fətəli Axundzadə. "Yelkənlər üzərində nəğməli külək", Karlo Haldoni.
Akademik Milli Dram Teatrında. "Ah, Paris... Paris!..", "Mənim ərim dəlidir", "Mənim
sevimli dəlim", Elçin. "Biganələr oteli", Rüstəm İbrahimbəyov. "Hamlet", Vilyam Şekspir.
Azər Paşa Nemət həmçinin Tiflis, Peterburq, İrəvan, Tallin, Moskva şəhərlərində də maraqlı
quruluşlar verib.
Fərdi üslubunu illərlə Qroznı, Sumqayıt və Akademik Milli Dram Teatrında təsdiqləyən, onu
formalaşdıran Mərahim Fərzəlibəyov özünün zəngin yaradıcılıq bioqrafiyasını yaradıb.
Tamaşalarını, əsasən, açıq sistemdə, yəni publisist-estetika dəqiqliyi ilə qurur. Buna görə də çalışır
ki, səhnədə istifadə etdiyi bütün detallar tamaşa salonundan oxunsun. Əlvan və parlaq kompozisiya
qurmaqda səriştəlidir.
Mərahim Fərzəlibəyov (26 iyun 1949) Azərbaycan romantik-publisistik teatr düşüncəsinin
yeni tarixi dövrdə (1977-ci ildən üzü bəri) parlaq nümayəndələrindən biridir. O, forma və məzmun
vəhdətini ənənəvi olaraq başhca prinsip kimi qəbul edir. Qəbul edir və bunu tamaşanın bədii-estetik
mahiyyətində həssaslıqla əridə bilir. Tamaşanın ideyasını publisist teatr ənənəsinin əsaslarında,
romantik üslubun prinsipləri zəminində (qeyri-adi insan qeyri-adi şəraitdə) həll edir. Bu baxımdan
rejissorun bir neçə tamaşasını göstərmək olar.
Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında. "Poladəridənlər", Qennadi Bokarev. "Bütün Şərq bilsin",
Nəriman Həsənzadə. "Sərbəst mövzu", Aleksandr Çxaidze.
Akademik Milli Dram Teatrında. İlyas Əfəndiyevin "Şeyx Xiyabani", "Xurşidbanu
Natəvan", "Bizim qəribə taleyimiz", "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı", "Tənha iydə ağacı",
"Hökmdar və qızı" pyeslərinə verdiyi quruluşlar. "Sokratı anma gecəsi", Çingiz Aytmatov və
Muxtar Şahanov. "Fedra", Jan Rasin. "Qadın faciəsi", Federiko Qarsia Lorea. "Mənsiz dünya", Nəbi
Xəzri. "Təhminə və Zaur", Anar.
Çox gənc yaşlarından populyarlıq qazanmış Bəhram Osmanov (1 oktyabr 1962) səhnə
düşüncə tərzinin çoxqatlılığı, fəlsəfi dərinliyi ilə seçilir. O, intim-psixoloji və lirik-psixoloji üslubun
estetik prinsipləri əsasında parlaq tamaşalar yaradıb. Tamaşalarda aktyor oyununu önə çəkir.
Rejissor kimi yaradıcılığının əsas estetik səciyyəsini orijinal və təkrarsız, yeni və çağdaş ruhlu janr
axtarışları təşkil edir. Obrazh ifadə vasitələrinə üstünlük verir və bunu paralel, kəsişən,
genişmiqyaslı, sərt çarpazlaşan səhnə mizanlarında xüsusi məharətlə təcəssüm etdirir.
Söylədiyim nəzəri fikirlər özünün estetik həllini onun Akademik Milli Dram Teatrında
hazırladığı "Qızıl teşt" (Seyran Səxavət), "Şah Edip" (Sofoki), "Kral Lir" (Vilyam Şekspir), "Şüşə
heyvanxana" (Tennessi Uilyams), "Qarağaclar altında məhəbbət" (Yucin O'Nil), "Ağqoyunlular və
Qaraqoyunlular" (Əli Əmirli), "Ulduz, yaxud Ədirnə fəthi" (Cəfər Cabbarlı) tamaşalarının üslub və
forma xüsusiyyətlərində daha parlaq şəkildə təcəssüm etdirir.
Rejissor yaradıcılığına 1970-ci illərin ikinci yarısından başlamış Vaqif İbrahimoğlu (18
oktyabr 1949) bu gün fərdi üslubu ilə seçilən ən məşhur rejissordur. Özünün yaratdığı "Yuğ" Dövlət
Teatrının bədii rəhbəridir. Onun yaradıcılıq metodu başlıca olaraq forma və məzmun üzərində
eksperimentlər aparmaqla səciyyəvidir. Marksist-leninçi estetikanın başlıca prinsipinə, "məzmun
formanı təmin edir" qənaətinə tam zidd olaraq Vaqif İbrahimoğlu Şərq sənət düşüncəsinin
kanoniklik kimi forma və məzmun yaradan amilini qəbul edib. Bəlli olduğu kimi, klassik Şərq sənət
düşüncəsində məzmun qatı qeyri-informatik, yəni öncədən bəlli və hər hansı bədii-estetik forması
aydın olan məzmunu (informasiyanı) yaddaşdan "üzə" çıxarır. Çıxarıb onu emosional halda yenidən
yaşatmağa, duydurmağa, hiss etdirməyə yönəldir. Bu hal bütövlükdə İslam mədəniyyətinin və
incəsənətinin bədii yaradıcılığının təməlidir. İslam mədəniyyətinin və incəsənətinin təməl dili isə
"Qurani-Kərim" deməkdir.
Vaqif İbrahimoğlunun söykəndiyi üslub özəllikləri eyni zamanda ümumtürk və konkret
olaraq özəlliklə oğuz türklərinin bədii-yaradıcı düşüncəsinin prinsipləridir. Burada etnik məzmun
qatı etnik yaddaşda mövcuddur.
Dədə Qorqud öz dinləyicilərinə yeni bilgi vermirdi, olmuş və hamıya bəlli hadisələri
danışırdı. "Dirsə xan oğlu Buğac boyu", "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy", "Duxa qoca oğlu
Dəli Domrul boyu" və digər boyların məzmununu Oğuz elində hamı bilirdi. Ancaq dinləyicilər bu
boyları Qorqud Dədənin necə danışacağına maraq göstərirdilər. Deməli, söhbət təzə formanın
intizarından gedir. Vaqif İbrahimoğlu forma təqdimatında "Dədəm Qorqudun kitabı"nın poetika
göstəricilərinin oyun-tamaşa prinsiplərindən də bəhrələnir.
Vaqif İbrahimoğlu yuxarıda göstərdiyim bazisli prinsipləri çağdaş modern teatr çərçivəsində
və institusional teatr sənətinin sistemliyində realizə edir. Həmin realizədə o, psixosof (psixaruh,
sofiya hikmət deməkdir. Ruhun hikmətləri) poetikasının forma və üslubunu təcrübi tərzdə öz
tamaşalarında böyük cəsarət və uğurla sınayaraq təsdiqləyir. Bu baxımdan onun hazırladığı "Oğul"
və "Xatun" ("Dədəm Qorqudun kitabı" dastanlarının boyları əsasında), "Leyli demə..." və "Dad"
(Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasma istinadən), "Yol" (Məhəmməd Füzulinin "Həqiqətüs-
süəda" əsərinin ruhunda), "Açar" (Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" məsnəvisi zəminində),
"Sentimental vals" (Anton Çexovun hekayələri üzərində qurama), "Səma" (Şah İsmayıl Xətainin
"Dəhnamə" məsnəvisi əsasında), "Cənab O" (Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər"
tragikomediyasının motivləri üzərində işləmə), "Salam" (Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın
"Heydərbabaya salam" noemasının səhnə həlli), "Bir-iki, bizimki" (Kamal Abdulla), "Müqəvva"
(Firuz Mustafayev), "Canımda can" (İbrahim İbrahimli) tamaşaları daha xarakterikdir.
Rejissuraya ötən əsrin yetmişinci illərinin sonlarında Şəki teatrından gəlmiş Hüseynağa
Atakişiyev (8 sentyabr 1949) hazırda özünün yaratdığı Dövlət Gənclər Teatrında baş rejissor işləyir.
XX əsrin teatr düşüncəsinə, xüsusən forma və məzmun vəhdətinin inkişafına güclü təkan verən
Yevgeni Vaxtanqov və Bertolt Brext ənənəsini milli teatr prosesi çərçivəsində inkişaf etdirir. O,
kəskin və aktual məzmunu parlaq teatrallıq formasında həll etməyə bacarıqla nail ola bilir.
Hüseynağa Atakişiyevin üslub və forma axtarışları, janr yenilikləri Şəki Dövlət Dram
Teatrında quruluş verdiyi "Artur Uinin karyerası" (Bertolt Brext), "Lənkəran xanının vəziri" (Mirzə
Fətəli Axundzadə), Akademik Milli Dram Teatrında hazırladığı "Yayda qartopu oyunu" (Vaqif
Səmədoğlu), "Böyük Romul" (Fridrix Dürrenmatt), "Həyatın dibində" (Maksim Qorki), Dövlət
Gənclər Teatrında quruluş verdiyi "Karmen" (Prosper Merime), "Maqbet" və "Hamlet" (Vilyam
Şekspir), "Ölülər" (Cəlil Məmmədquluzadə), "Yeddi məhbusə" (Əli Əmirli), "Şah İsmayıl, yaxud
hamı səni sevənlər burdadır" (Kamal Abdulla) tamaşalarında özünün parlaq təcəssümünü tapıb.
Bakı Kamera Teatrının baş rejissoru Cənnət Səlimova, Pantomima Dövlət Teatrının bədii
rəhbəri Bəxtiyar Xanızadə işlədikləri kollektivlərin estetik prinsiplərinə uyğun üslub və forrna
tələbləri dairəsmdə axtarışlar aparırlar. Onların hazırladıqları tamaşaların janr təyinini ən öncə elə
teatrların özlərinin estetik qurumu müəyyənləşdirir.
Dramaturq Rəhman Əlizadə (13 dekabr 1947) həm də rejissorluqla məşğul olur. Azərbaycan
Dövlət Kukla Teatrının baş rejissorudur. Müəlliflik rejissoru (öz pyeslərini özü hazırlayan rejissor)
kimi Rəhman Əlizadə Azərbaycan teatrının yeganə nümayəndəsidir. Onun rejissor üslubu bilavasitə
özünün dramaturji fəaliyyəti ilə müəyyənləşdirilir. Rəhman Əlizadə əslində müəllifi olduğu dram
əsərlərini səhnədə realizə edir. Dramaturgiyamızda Mirzə Cəlil poetikasının davamçısı olan Rəhman
Əlizadə öz əsərlərində, bir qayda olaraq, "fantastik-realizm" fəlsəfi, bədii-estetik düşüncəsinə
əsaslanaraq realizm (adi insan adi situasiyada) göstəricilərini qeyri-adi situasiyalarda sınaqdan
keçirir.
Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında, Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Musiqili
Komediya Teatrında çağdaş dövrdə quruluş verən rejissorlar sənət ocaqlarının mövcud normativ
şərtlərindən kənara çıxa bilmirlər.
Azərbaycanda əyalət teatr anlayışı var. Bu, məhəlli, regional anlayış deyil. Həmin teatrlarda
fəaliyyət şərtləri (texnika, avadanlıq və sairə) rejissura sənətini müəyyənləşdirir. Rejissorlar bir növ
vəziyyətin sərt reallıqları ilə "barışaraq" prosesin içində fəaliyyət göstərirlər. Rejissorlar və
bütövlükdə əyalət teatrları sadəcə olaraq Azərbaycana teatr prosesinin tərkib hissəsi kimi onu
yerlərdə yaşadırlar.
Bu dediklərim isə həmin teatrları Azərbaycan teatr prosesi anlamına şamil etməyə əsas verir.
Bununla belə, əyalət teatrlarının yaradıcılıq qurumunun müxtəlif estetik mahiyyətləri fundamental
teatrşünaslıqda hələ də lazımınca öyrənilməyib.
Dostları ilə paylaş: |